POLSKA SARMACKA.pdf

SZYMON STAROWOLSKI

POLSKA ALBO OPISANIE POŁOŻENIA

KRÓLESTWA POLSKIEGO

Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO PRZEŁOŻYŁ,

WSTĘPEM I KOMENTARZAMI OPATRZYŁ

ANTONI PISKADŁO

Tytuł oryginału:

Simonis Starovolsci Polonia sive status Regni Poloniae descriptio

Wydanie I: Coloniae, apud Henricum Crithium, Anno M. DC.

XXXII.

WSTĘP

O siedemnastowiecznej Polsce napisano wiele. Klimat sarmackiej ideologii i obyczajowo-

ści, barwne epizody z życia braci szlacheckiej, wojny, zajazdy, sejmy i sejmiki, kontrasty

społeczne, potęga państwa i bezradność królów, przykuwały od dawna uwagę historyków,

zapładniały wyobraźnię pisarzy, budziły zainteresowanie czytelników. Mamy więc współcze-

sny obraz tamtych czasów. A jak widzieli Polskę siedemnastowieczni? Czy tak, jak my ją

widzimy z perspektywy trzech stuleci?

Lektura Polonii Szymona Starowolskiego, dziełka wydanego po raz pierwszy w roku

1632 1 , a więc żywej relacji z epoki, będzie niewątpliwie interesującą odpowiedzią na to pyta-

nie. Interesującą i chyba obiektywną. Prawie pełną, bo obejmującą większość problemów,

lecz nie szczegółową, wyjąwszy zasadniczą część książeczki– „przewodnik” po kraju– choć i

tu przez szczegółowość rozumieć wypadnie charakter opisu, a nie kompletność informacji.

Niezwykle poczytne w XVII i XVIII wieku, o czym świadczy poważna liczba wydań 2 , do-

czekało się dziełko Starowolskiego przekładu na język polski w roku 1765. Dokonał go Win-

centy Franciszek Gołębiowski. Kierował się w swym przedsięwzięciu być może tym, że w

jego czasach, kiedy znajomość łaciny przestała już być tak powszechna, jak w wiekach po-

przednich, oryginalny tekst Polonii mogli czytać tylko oświeceni. Epoka oświeconych wszak-

że dopiero nadchodziła.

Do naszych czasów, niestety, dochowało się niewiele egzemplarzy zarówno oryginalnych,

łacińskich wydań dziełka, jak nawet przekładu. Przekład Gołębiowskiego jest zresztą wielce

niedoskonały nie tylko w swej formie językowej, ale przede wszystkim ze względu na liczne

opuszczenia, często informacji ważnych, skróty oraz przekształcenia niezgodne z duchem i

treścią tekstu oryginalnego. Już sam tytuł przekładu: Opisanie Królestwa Polskiego za czasów

Zygmunta III dowodzi, że tłumacz nie wziął pod uwagę (przy ustalaniu tytułu) uzupełnień

wprowadzonych przez Starowolskiego w drugim wydaniu książki, z 1652 roku, choć same

1 W rozprawie Działalność naukowa Szymona Starowolskiego („Studia i Materiały z

Dziejów Nauki Polskiej”, seria A, z. l, Warszawa 1957,5.296, przypis 200 a), Franciszek

Bielak podaje jako datę pierwszego wydania Polonii rok 1627. Prawdopodobnie jest to błąd

drukarski, a nie autorski (jak wynikałoby z tekstu towarzyszącego mylnej informacji), ponie-

waż jednak w literaturze bibliograficznej można znaleźć powtórzenie tego błędu ( Nowy Kor-

but. Bibliografia literatury polskiej, oprać, pod red. Romana Pollaka, t. III: Piśmiennictwo

staropolskie. Warszawa 1965, s. 283), przeto należy go sprostować. O tym, że pierwsze wy-

danie Polonii wyszło w roku 1632 (u Henryka Crithiusa w Kolonii), świadczą– prócz braku

wcześniejszych egzemplarzy– już pierwsze słowa dedykacji w Polonii, skierowane przez Sta-

rowolskiego do papieża Urbana VIII, a nawiązujące do wydanej trzy lata wcześniej (i również

dedykowanej Urbanowi VIII) książeczki Eques Polonus (Wenecjal628): „Cum ad Te Vene-

tiis, ante triennium fere, Eguitem Polonum, penna depictum. Pater Beatissime misissem, cu-

mque Tibi non ingratum fuisse, ex epistola Eminentissimi Cardinalis, Francisci Barberini,

nepotis Tui, intellexissem. quodnimirum ex eo Nobilitatis nostrae genium, praerogativas, et

militiae rationem quodammodo perspexeris, nec improbaveris studia”. (Por. przekład, s. 57–

pierwsze zdanie dedykacji). Franciszek Bielak podaje też jeszcze w cytowanej rozprawie (na

ss. 300–301) wątpliwe edycje Polonii z lat 1669 i 1761.

2 Z pewnych, sprawdzonych wydań Polonii znane są edycje z lat: 1632, 1652, 1656, 1662,

dwie edycje z 1733, jedna z 1734 wespół z Sarmatiae bellatores i Scriptorum Polonicorum

hekatontas– pod wspólnym tytułem Tractatus tres, oraz przekład polski Wincentego Fran-

ciszka Gołębiowskiego pt. Opisanie Królestwa Polskiego w czasów Zygmunta III, wydany w

Wilnie w roku 1765.

uzupełnienia przełożył, a więc posługiwał się obydwiema edycjami. Zauważył to zresztą już

Stanisław Kostka Potocki, który na karcie kontrtytułowej własnego egzemplarza przekładu

Gołębiowskiego (znajdującego się w Bibliotece Narodowej w Warszawie) zanotował :

Nie uważał Tłomacz, że jak pierwsza Edycya tego dzieła (1632 Coloniae ap. Henr. Chri-

tium) wystawiała obraz Polski za Zygmunta III., tak w drugiey przez Autora pomnożoney

(1652 w Gdańsku nakładem Jerzego Färstera) zmiany, które za króla Władysława pozacho-

dziły, wciągnione zostały. Zresztą przekład ten tak jest lichy, że częstokroć trafnych Staro-

wolskiego Uwag tłomacz wcale nie zrozumiał, i dla ułatwienia sobie pracy, myśli lub zdania

Całkowite opuścił (autor Historyi Literatury Polskiey T. l. k. O.). Polszczyzna jednakże czy-

sta względnie powszechnego zepsucia języka w czasie , kiedy Tłomacz dzieło przekładał.

Równie niepochlebnie ocenił przekład Gołębiowskiego Franciszek Maksymilian Sobiesz-

czański:

Przekład z pierwszej edycji bardzo niedokładny; tłumacz nie znał ani języka, ani swego

kraju. Stąd nazwiska miast są poprzekręcane, myśli poopuszczane, a język najlichszy 3 .

Już choćby tylko opinie: Stanisława Kostki Potockiego, skreślona co najmniej przed stu

pięćdziesięciu laty, i Franciszka M. Sobieszczańskiego, sprzed ponad stu lat, wystarczająco

usprawiedliwiają podjęcie nowego przekładu. Dokonano go w oparciu o pierwsze (z roku

1632, w Kolonii, u Henryka Crithiusa) i drugie wydanie Polonii (z roku 1652, w Gdańsku, u

Jerzego Förstera), uzupełnione pewnymi informacjami jeszcze przez samego autora. Drobne

uzupełnienia wprowadzone w trzecim wydaniu (Wolfenbüttel 1656) zamieszczono w ko-

mentarzach (oczywiście, z odesłaniem w odpowiednich miejscach tekstu), tłumaczenie tekstu

głównego opierając na wersji jaką miał on za życia autora. Wszystkie następne, prócz od-

miennej szaty edytorskiej, formatu książki (dwa pierwsze wydania w maleńkim formacie kie-

szonkowym) i not wydawniczych, nie wniosły już do oryginalnego tekstu żadnych zmian.

Przy tłumaczeniu wykorzystano dwa egzemplarze pierwszego wydania: z Biblioteki Narodo-

wej w Warszawie i Biblioteki Kórnickiej oraz egzemplarze drugiego i trzeciego– z Biblioteki

Narodowej w Warszawie.

W przekładzie starano się zachować jak najdokładniejszą wierność wobec oryginału; nie

unikano jednak nawiązania– poprzez pewną stylizację– do osobliwości stylu czy może raczej

klimatu staropolskiej składni, przezierającej z łacińskiego tekstu.

Komentarze do tekstu oryginalnego, potraktowane niekiedy dość szczegółowo, stanowić

mają uzupełnienie, a często i sprostowanie informacji podawanych przez Starowolskiego,

informacji zwięzłych, w części opisowej tekstu ograniczonych nierzadko np. do wyliczania

obiektów.

Piękna książeczka Starowolskiego, prawie zapomniana od przeszło dwustu lat, lecz zasłu-

gująca bez wątpienia na przypomnienie, zainteresować winna zarówno profesjonalistów–

historyków, historyków sztuki –jak i każdego czytelnika nieobojętnego na przeszłość Polski.

Żywot i dzieło „polskiego Lipsjusza”

Zaszczytnym tym przydomkiem ozdobił nazwisko Starowolskiego Szymon Okolski w

drugim tomie swego herbarza Orbis Polonus, wydanym w Krakowie w roku 1643 4 . Uczynił

3 Encyklopedya Powszechna (S. Orgelbranda), t. XXIV, Warszawa 1867, s. 5 (hasło: Sta-

rowolski– artykuł F. M. Sobieszczańskiego).

4 Szymon Okolski, Orbis Polonus, t. II, Kraków 1643, s. 94.

to dla męża niewątpliwie znanego sobie osobiście, ale zarazem znanego już ogółowi z licz-

nych publikacji. Genealogiczny wywód klejnotu Adamowiczów Starowolskich oparł Okolski

zapewne na relacji samego autora Polonii, jak to przekonująco podaje Franciszek Bielak 5 ;

porównania z Lipsjuszem podpowiadać mu już nie musiano. O ile bowiem wśród nosicieli

„Leliwy” trudno byłoby doszukać się Starowolskich, ubogich i nieherbowych– jak już dowie-

dziono 6 – bojarów z województwa brzeskiego-litewskiego, o tyle płodna twórczość naszego

polihistoria mogła nasunąć twórcy herbarza efektowne, choć raczej zbyt wysokie porównanie.

Niełatwy miał start piąty, najmłodszy z synów Bazylego i Zofii Starowolskich, a i dojrzały

wiek nie bez trudów, nie bez goryczy, choć przecież i jaśniejsze chwile się zdarzały. Bez

klamki pańskiej obejść się nie mógł, czego mu zresztą w złośliwych wycieczkach nie pomi-

nięto 7 , lecz to, co osiągnął– jako pisarz szeroką popularność, u wielu szacunek, a wreszcie i

upragnioną, choć dopiero pod koniec życia, kanonię krakowską– osiągnął niestrudzoną pracą,

talentem, własnym uporem. Prawda, przez pokoje Zamoyskich, Ostrogskich, Chodkiewiczów

czy Wolskich prowadziła jego droga ku znanemu nazwisku i godziwej egzystencji, lecz w

owej dobie innej drogi dla plebejusza być nie mogło. Rychło też zdał sobie Starowolski spra-

wę z konieczności umiejętnego pozyskiwania możnych dla swych celów, jeśli miał je osią-

gnąć, i z tego, że zaciągane długi wdzięczności– tak hojnie później spłacane dedykacjami

krępować będą nieraz jego pióro. Krępowały więc, bez wątpienia. Być może, jaskrawiej wo-

lałby akcentować nierówność społeczną, wady ustroju politycznego, zgubne skutki „złotej

wolności” czy niereligijne zgoła cele wyższego duchowieństwa. A jednak nie przemilcza tych

spraw, nie unika ich, wiedziony prawością charakteru, szczerym, gorącym patriotyzmem.

Protektorom, nie zawsze zresztą stałym, a już z pewnością nie zawsze gorliwym, zachowuje

wdzięczność, nie zapomina wymienić przychylnie ich nazwisk na kartach swych książek, lecz

przecież nie sprzedaje pióra wyłącznie na ich prywatne usługi. Poświęca je– przez całe życie–

przede wszystkim Polsce.

Przyszedł na świat najpewniej w roku 1588 8 . Czterej starsi bracia– Samuel, Jan, Aleksan-

der i Hieronim– poświęcili się żołnierskiemu rzemiosłu; on jeden, snadź najzdolniejszy, obrał

inną drogę.

Nie wiadomo, gdzie rozpoczął naukę, ale pierwszym domem pańskim, o który zaczepił,

był dwór kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, Jana Zamoyskiego. Trudno o lepszy po-

czątek. Gościna na pokojach pierwszego w Polsce i głośnego w Europie mecenasa, w akade-

mickim Zamościu, trwała jednak krótko: w połowie roku 1605 wielki Zamoyski umiera. Po-

chlebnie wspominać o nim będzie Starowolski w swych pracach nieraz, choćby w Declamatio

contra obtrectatores Poloniae (Kraków 1631) czy właśnie w Polonii. Podtrzyma też w przy-

szłości zadzierzgnięty kontakt z synem hetmańskim, Tomaszem, i przypomni się jego wnu-

kowi, Janowi. Na razie jednak musi Zamość opuścić.

Od około 1608–1609 do 1612 roku widzimy już Szymona Starowolskiego w poczcie dwo-

rzan towarzyszących młodym książątkom Konstantynowi i Januszowi Ostrogskim w ich po-

dróży „dla nauk” po Europie. Pobyt z paniętami w Lowanium– głośnym ośrodku uniwersy-

5 Franciszek Bielak, op. cit., ss. 219–220.

6 Henryk Barycz, Dzieła literackie Jana Brożka, „Pamiętnik Literacki”, XLV, 1954, s. 82

oraz przedruk w: W blaskach epoki Odrodzenia, Warszawa 1968, s. 381.;

W Herbarzu Polski Kaspra Niesieckiego S. J. (wydanie Jana Nepomucena Bobrowicza, t.

VIII, Lipsk 1841, s. 500.) zamieszczono również informację łączącą Szymona Starowolskiego

z herbem „Łodzią”.

7 Jako plebejusza schlebiającego szlachcie określił Starowolskiego Kasper Siemek W Civis

bonus (Kraków 1632); por. też cytowaną rozprawę Franciszka Bielaka, s. 201., przypis l.

8 Por . cytowany artykuł F. M. Sobieszczańskiego w Encyklopedyi Powszechnej, s. l.

teckim– wykorzystał z pożytkiem dla podniesienia swej wiedzy. W Reformacji obyczajów

polskich (pierwsze wydanie prawdopodobnie w 1650 roku) wspomni później o tej nauce. Nie

były to oficjalne studia, niemniej przysłuchiwał się zapewne wykładom, a przede wszystkim

uczył się sam. Bystry, młody umysł, otwarte oczy i ciekawość pozwoliły mu tez niejedno do-

strzec, zauważyć, wyciągnąć wnioski na przyszłość. Podróż objęła prawdopodobnie Niemcy,

dzisiejszą Belgię, Francję, Hiszpanię i Włochy. Było więc co porównywać: odmienności oby-

czajów, kultury, urządzeń państwowych. Miał też okazję nieraz usłyszeć niepochlebne czy

uszczypliwe uwagi o Polsce i Polakach. Wryją mu się one głęboko w pamięć, zaprawią gory-

czą i– utwierdzą patriotyzm, poczucie godności narodowej. Chyba już wtedy właśnie postawił

sobie za cel przyszłej działalności twórczej obronę dobrego imienia Polski.

Po powrocie do kraju wpisuje się dwudziestoczteroletni już Starowolski, w grudniu 1612

roku, w Album studiosorum Akademii Krakowskiej. Dostatecznie już świadomy realiów, w

jakich żyć mu przyszło, rozumiał, że tylko studia mogą mu utorować drogę do lepszej egzy-

stencji, a w efekcie stworzyć warunki do realizacji zamierzeń twórczych. Na rok 1612 przy-

pada również jego debiut literacki: życiorys Jana Kochanowskiego, zamieszczony w drugim

wydaniu M. T. Ciceronis Aratus ad Graecum exemplar expensus et locis mancis restitutus...

(Życiorys ten, nieco poszerzony, włączył później Starowolski do Scriptorum Polonicorum

hekatontas) .

Przebieg studiów Starowolskiego nie jest, niestety, dostatecznie udokumentowany. W każ-

dym razie studia krakowskie zajęły mu pełnych pięć lat. W początkach 1618 roku uzyskuje

bakalaureat sztuk wyzwolonych, w kilka miesięcy później odbywa obowiązujące dysputacje o

Politykach Justusa Lipsjusza, w roku 1619 objaśnia Salustiusza, latem tego roku ogłasza wy-

kład o składni, lecz prawdopodobnie go nie odbywa, i na tym właściwie kończy się jego bez-

pośredni udział w życiu Akademii.

Wyższych tytułów naukowych nie osiągnął. Kariera akademicka w owym czasie nie roko-

wała zresztą zbyt frapujących nadziei, zwłaszcza w obliczu rozpoczynających się długich

zmagań Akademii Krakowskiej z dążeniami jezuitów do utworzenia własnej szkoły akade-

mickiej w Krakowie i tym samym wytrącenia uniwersytetowi jego głównej roli w kraju w

dziedzinie szkolnictwa. Kontaktów z kolegami i uczonymi Almae Matris nie zrywa jednak,

przeciwnie, podtrzymuje je i będzie podtrzymywał nadal. Zbliża się do Jana Brożka, później-

szego wybitnego matematyka i astronoma, do Jakuba Viteliusa z Przeworska– wykładowcy w

Szkołach Nowodworskich, do Wawrzyńca Śmieszkowica– późniejszego fundatora kolegium i

bursy swego imienia. Przedsiębiorczy, rzutki, a zarazem umiejący zjednywać sobie ludzi,

nawiązuje też znajomości z krakowskimi drukarzami, co umożliwi mu wkrótce podjęcie pra-

cy pisarskiej i publikację własnych dzieł.

W 1616 roku, gdy był jeszcze scholarzem, ogłasza w Krakowie De rebus Sigismundi I

Poloniarum Regis et gestis libri IV– z nadzieją przypodobania się Zygmuntowi III i może

wciśnięcia się do kancelarii królewskiej. Liczył przy tym na znajomość z kanonikiem kra-

kowskim, Jędrzejem Lipskim, który wtedy właśnie został sekretarzem królewskim. Książecz-

ka chwaliła dziada po kądzieli panującego monarchy, Zygmunta Starego, między innymi za

to, że ów nie przyjął ofiarowywanej mu przez Szwedów korony, mając na myśli przede

wszystkim troskę o własny kraj. Wspominała też o tym, że w wyniku odmowy Szwedzi od-

dali koronę Gustawowi– zwykłemu gubernatorowi– dziadkowi Zygmunta III.

Miast sukcesu, publikacja przyniosła autorowi więcej niż klęskę. Wszak Zygmunt III przez

całe życie walczył o szwedzka koronę, a wypomnienie, iż od zwykłego gubernatora wywodził

swój splendor monarszy, wzmocniony przecież dwukrotnym związkiem małżeńskim z do-

mem cesarskim, było tylko dopełnieniem królewskiego gniewu. Akademii polecono przepro-

wadzić sąd, skonfiskować nakład książki. Łagodność rektorskiego wyroku, orzekającego tyl-

ko konfiskatę nakładu, i postawa wydawcy, Jędrzejowczyka, który oddał tylko 22 egzempla-

rze dzieła (twierdząc, że resztę nakładu, zaledwie 28 egzemplarzy, wziął sam autor), dowodzi

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: