ANTHONY HOLDEN PIOTR CZAJKOWSKI TRAGICZNY I ROMANTYCZNY prze�o�y�a Bogumi�a Nawrot Tytu� orygina�u Tchaikowsky Copyright m Anthony Holden Limited 1995 Projekt ok�adki Jacek Tofil Redaktor Barbara Walicka Redaktor techniczny Teresa J�dra For the Polish edition Copyright (C) 1999 by Wydawnictwo ALFA-WERO Sp. z o.o. ISBN 83-7179-171-2 WYDAWNICTWO ALFA-WERO Sp. z o.o. - WARSZAwA 1999 Wydanie pierwsze Drukarnia WN ALFA-WERO Sp. z o.o. Zam. 3358/99 Cena z� 45; Richardowi Holdenowi Lisie Harrison Becky Walsh Dominice Gibberdzie Matthew Johnsonowi Isabel Evans Spis tre�ci Podzi�kowania Prolog Najbardziej rosyjski z nas wszystkich Cz�� I 1840-1865 Narodziny muzyka I Szklane dziecko II Respice finem III Mog� by� kim� Cz�� II 1866-1876 Kompozytor IV Jeste� tu potrzebny V Jaki jest sens VI Wypisa�em si� Cz�� III 1877-1878 Kryzys VII Aby uciszy� plotki VIII M�j najlepszy przyjaciel IX Musz� si� ukry� na rok 7 Cz�� IV 1879-1884 W�drowiec X Cz�owiek wolny XI Ju� gorzej by� nie mo�e XII Nie znosz� siedzie� za granic� Cz�� V 1885-1891 Znakomito�� XIII W�asny dom XIV Banalna komedia XV Jestem wa�n� figur� Cz�� VI 1892-1893 Potw�r o zadartym nosie XVI Niech si� domy�laj� XVII Klasyczny przypadek cholery XVIII Mundur jest �wi�ty Epilog Naturalne, a jednak nienaturalne Dodatek A Spis dzie� i polecane nagrania Dodatek B �mier� Czajkowskiego: Materia�y �r�d�owe Dodatek C Bibliografia Dodatek D Uwagi o �r�d�ach Indeks Podzi�kowania Autor tej nowej monografii o Czajkowskim, b�d�cej wynikiem czteroletnich prac naukowo-badawczych w Rosji, Stanach Zjed- noczonych i Europie - jest biografem, nie muzykologiem. Uczeni i zawodowi muzycy ju� wiedz�, �e wzorcowym opracowaniem dzie� Czajkowskiego na d�ugo pozostanie monumentalne "stu- dium krytyczne i biograficzne" Davida Browna, pisane przez po- nad pi�tna�cie lat, a opublikowane w czterech tomach pomi�dzy rokiem 1978 a 1991. Profesor Brown odegra� r�wnie� wa�n� rol� w zmianie powszechnego odbioru pracy Aleksandry Or�owej, kt�- rej pionierskie badania doprowadzi�y do powstania, po�r�d wielu innych tom�w, bezcennego "autoportretu" kompozytora, w kt�- rym opowiada dzieje Czajkowskiego jego w�asnymi s�owami. W ostatnim okresie najbardziej znacz�cy przyczynek wyszed� spod pi�ra Aleksandra Poznanskiego, rosyjskiego stypendysty naukowego, obecnie przebywaj�cego na uniwersytecie Yale, kt�- rego poszukiwanie wewn�trznego ,~ja~~, opublikowane w 1991 ro- ku, daje �wie�y i �ywy portret psychologiczny kompozytora. W ostatnich latach byli�my �wiadkami za�artego sporu Or�o- wej i Poznanskiego na temat �ycia seksualnego Czajkowskiego, a przede wszystkim tajemniczych okoliczno�ci jego �mierci, w kt�- rym to David Brown wyst�pi� w roli pob�a�liwego arbitra. Wszys- cy troje okazali si� niezwykle �askawi, ka�de na sw�j spos�b, wobec parweniusza i uzurpatora, kt�ry nagle pojawi� si� po�r�d nich w 1991 roku, b�d�c na tyle zuchwa�y, by przy��czy� si� do dyskusji i wyst�pi� z odczytami podczas festiwalu w Edynburgu w 1992 roku i mi�dzynarodowej konferencji, po�wi�conej Czaj- kowskiemu, na uniwersytecie w Tubingen w Niemczech, jak r�w- nie� przeprowadzi� dla telewizji BBC dochodzenie, dotycz�ce �mierci kompozytora. Szczeg�lnie David Brown nie sk�pi� swego czasu i wiedzy, ra- czej z zadowoleniem ni� niech�ci� przyjmuj�c moj� nag�� decyzj� rozbicia swojego namiotu w jego ogr�dku; Aleksandra Or�owa r�wnie� okaza�a si� cennym sprzymierze�cem, dziel�c si� wyni- kami swych docieka�; Aleksander Poznanski nie zgodzi si� z nie- kt�rymi wnioskami, zawartymi w niniejszej ksi��ce, ale on te� za- anga�owa� si� w o�ywion� wymian� pogl�d�w. Jeszcze jeden s�awny znawca Czajkowskiego, Henry Zaj�cz- kowski, hojnie dzieli� si� sw� wiedz�, kiedy pracowa�em nad ni- niejsz� biografi�. On oraz David Brown byli na tyle uprzejmi, by przeczyta� r�kopis ksi��ki, i wysun�li szereg pomocnych sugestii, ale nie nale�y tego traktowa� jako aprobaty moich w�asnych opinii czy wniosk�w. Po�r�d innych cognoscenti, kt�rzy zas�u�yli na podzi�kowania za ich czas i wiedz�, s�: Boris Nikitin, Jurij Nagibin i Walerij Soko�ow (Moskwa); Arkadij Klimowicki i Gieorgij Abramowski (Petersburg); W�adimir Aszkenazi, Peter Donohoe, Leslie Howard, Nicholas Kenyon, Colin Nears, Ken Russel, Robert Tear i Stephen Walsh (Wielka Brytania). Podczas trzech wizyt w Archiwum Czajkowskiego w Klinie, na p�noc od Moskwy, by�em serdecznie przyjmowany przez dyrek- tork�, Galin� Bie�onowicz, i jej zast�pczyni�, Marin� Turczew�. Pozwolono mi zwiedzi� dom Czajkowskiego, potrzyma� jego ba- tut�, obejrze� jego mask� po�miertn�; nie uzyska�em jednak zgody na przy��czenie si� do rosyjskich uczonych, pracuj�cych w samym archiwum. Archiwistka z Klinu, Polina Wajdman, sama znako- mita badaczka �ycia Czajkowskiego, by�a wyj�tkowo cierpliwa i na tyle pomocna, na ile pozwala przyj�ta obecnie praktyka, od- powiadaj�c na moje liczne pytania, niekt�re cz�sto si� powtarza- j�ce. Jestem wdzi�czny za pomoc dyrektorowi W�adis�awowi Czer- nuszence z Konserwatorium w Petersburgu, gdzie w 1862 roku po�r�d pierwszego naboru student�w znalaz� si� dwudziestodwu- letni Piotr Iljicz Czajkowski, i jego zast�pcy, Aleksandrowi Bie�o- nience; Annie Abramowskiej, bibliotekarce; profesorom Ilji Mu- sinowi i Ludmile Kownackiej; Tatianie Bros�awskiej i Natalii Gri- goriewej. R�wnie� w Petersburgu otrzyma�em bezcenn� pomoc od Inny Wojtowej, wdowy po Aleksandrze Wojtowie, historyku i archi- wi�cie Szko�y Prawoznawstwa, oraz od Borysa Mezjasa, jednego z obecnych lokator�w mieszkania, w kt�rym zmar� Czajkowski. Po�r�d innych mieszka�c�w Petersburga, kt�rzy okazali pomoc, przyja�� i s�ynn� rosyjsk� go�cinno��, wyr�niaj� si�: aktorka Tamara Abrosimowa, rze�biarz Michai� Annikuszin i dziennikar- ka telewizyjna Irina Tajmanowa. Zdj�cia Petersburga, zamiesz- czone w tej ksi��ce, zosta�y zam�wione przez autora u Andrieja Usowa. Pisarka Catriona Bass, kt�ra akurat mieszka�a i pracowa�a w Petersburgu podczas prowadzonych tam przeze mnie prac na- ukowych, kierowa�a ekip� badaczy i t�umaczy, spe�niaj�cych moje pro�by; w�r�d nich szczeg�lnie wyr�niali si� Inessa �omachina, Aleksander Andriejew i Jekatierina Bojarska. Do instytucji aka- demickich, gdzie otrzymali�my pomoc, nale�� Archiwum Histo- ryczne Petersburga (dawniej, oczywi�cie, Leningradu), Biblioteka Publiczna Petersburga, Muzeum Muzyki i Sztuk oraz Muzeum Teatru. R�wnie� w Petersburgu Jelena Budiakowska okaza�a wyj�t- kow� uprzejmo�� udost�pniaj�c mi niekt�re prace swojego ojca, Andrieja Budiakowskiego, autora pi�ciotomowej monografii o Czajkowskim, kt�rej publikacji zabronili radzieccy cenzorzy w 1942 roku - niespe�na w rok po jego �mierci w wieku trzydzie- stu sze�ciu lat w obl�onym Leningradzie. Praca Budiakowskiego Czajkowski: muzyka symfoniczna" ukaza�a si� w Zwi�zku Ra- dzieckim w 1935 roku: prawie uko�czy� pisanie czterech dalszych tom�w, mi�dzy innymi biografii, wyj�tkowo obiektywnej, jak na �wczesne czasy, kiedy wybuch�a wojna. Mimo ponawianych wy- si�k�w jego �ony, a obecnie c�rki, pionierska praca Budiakow- skiego "Czajkowski: �ycie, dzia�alno�� muzyczna, dzie�a" nie zna- laz�a jeszcze wydawcy ani w Rosji, ani gdzie indziej. S�awa Zielenin by�a moj� pomocnic� i t�umaczk� w Moskwie, gdzie okazali mi r�wnie� pomoc i go�cinno�� Peter Pringle z "The Independent", Eleanor Randolph z "Washington Post", Marcus Warren z "Daily Telegraph" i David Chater ze Sky News (dawniej ITN). Musz� r�wnie� wspomnie� o powie�ciopisarzu i impresariu Eddym Shahu, z kt�rym uda�o mi si� wywo�a� niejak� sensacj� po powrocie do kraju nieopatrznym wyjawieniem tajemnicy dzienni- k�w Goebbelsa, kt�r� pozna�em podczas przypadkowego spotka- nia z Eddym na terenie Kremla. Moja niewystarczaj�ca znajomo�� rosyjskiego poci�gn�a za sob� konieczno�� korzystania podczas podr�y z pomocy Melanie Anstey, Iriny Misziny, Jany Gojczman i Jane Quigley, kt�re po powrocie do Londynu podj�y si� t�umaczenia rozmaitych doku- ment�w, podobnie jak Neil Stratton i Charles Earle z Babel Translations w Chiswick oraz Emily Matthews. Joe Holden dotar� do licznych, przydatnych materia��w w Centralnej Bibliotece Mu- zycznej w Victoria w Londynie. Ko�cow� odpowiedzialno�� za wszystkie t�umaczenia w ksi��ce ponosz� ja, chyba �e w przypi- sach zaznaczono inaczej. Jestem wdzi�czny dyrektorowi festiwalu w Edynburgu, Bria- nowi McMasterowi, za propozycj� wyg�oszenia odczytu, prze- wodniczenia seminarium i udzia�u w imprezach ku czci Czajkow- skiego podczas festiwalu w Edynburgu w 1992 roku, gdzie by�em go�ciem Marka i Colette Douglas-Home. Dzi�ki Neilowi Billeno- wi i z pomoc� Stephena Walsha opracowa�em dodatek festiwalo- wy po�wi�cony Czajkowskiemu dla "Scotland on Sunday". Jestem r�wnie� wdzi�czny profesorowi doktorowi Thomasowi Kohlhase'owi z uniwersytetu w Tubingen w Niemczech za zapro- szenie na odczyt o �mierci Czajkowskiego przed gremium znako- mitych uczonych z ca�ego �wiata na mi�dzynarodowej konfe- rencji, po�wi�conej kompozytorowi, zorganizowanej w 1993 roku. Moim t�umaczem by� John David Morley, kt�ry r�wnie� pom�g� mi dotrze� do kluczowego �wiadka w Niedernhausen w Niem- czech: pani Natalii Kuzniecowej-W�adimowej, wnuczki m�odszej siostry bratowej Czajkowskiego, kt�ra pocz�tkowo bardzo mi pomog�a, potem jednak odnios�a si� do mnie zdecydowanie nie- ch�tnie podczas kilku rozm�w telefonicznych. Fachow� ekspertyz�, dotycz�c� medycznych aspekt�w �mierci kompozytora, zawdzi�czam specjali�cie od cholery, Walentinowi Pokrowskiemu, przewodnicz�cemu Rosyjskiej Akademii Nauk Medycznych, oraz doktorowi Davidowi O'Connellowi z Londynu i doktorowi Tomowi Stuttafordowi z "The Times". Dzi�kuj� r�w- nie� za pomoc Jamesowi Burkittowi, ksi�dzu doktorowi Ianowi Bradleyowi, Davidowi Chestermanowi, George'owi Darby'emu, Raymondowi Gubbayowi, Ronowi Hallowi, Nicholasowi Mor- ganowi i Su...
Marian_Chomik