Szlakiem dawnych rodów Pomorskich.pdf

Przewodnik turystyczny

Szlakiem dawnych rodów

Pomorskich

Spis treści

1. Nazwa i zasięg pojęcia Pomorze ...................................2

2. Granica językowa .........................................................2

3. Zaludnienie i ustrój polityczny ...................................... 3

4. Początki wpływów niemieckich ......................................3

5. Wpływ ustroju lennego na stosunki narodowościowe ........5

6. Przemiany etniczne .....................................................7

7. Losy rodzimej szlachty ..................................................7

8. Niemieckie rody ...........................................................9

9. Zasięg osadnictwa niemieckiego ..................................10

10. Obszar pochodzenia niemieckich osadników .................11

11. Analiza historyczna rodu von Wedel .............................14

12. Analiza historyczna rodu von Manteuffel .......................33

13. Analiza historyczna rodu von Kleist ..............................58

14. Analiza historyczna rodu von Glasenapp .......................91

15. Spis literatury ..........................................................125

Nazwa i zasięg pojęcia Pomorze

Rzeka Parsęta, największa rzeka Pomorza, wypływająca w okolicach Par-

sęcka w gminie Szczecinek, jest osią krainy rozciągającej się pomiędzy Odrą

a Wisłą, nazywaną często Pomorzem Środkowym. W sensie hydrograficznym

pokrywa się z dorzeczem Parsęty. Nazwa Pomorze pojawiła się około 1000 roku.

Przyjmuje się, że powstała w Wielkopolsce dla oznaczenia krainy rozciągającej

się „po morze” lub też dla krainy leżącej „wzdłuż morza”, czyli inaczej „przymo-

rze”. Nazwa ta przyjęła się powszechnie również w niemieckim obszarze języko-

wym. Jest świadectwem panowania polskiego na tym obszarze, na przełomie X

i XI w. Tak jak dzisiaj również i na początku dziejów termin Pomorze odnosił się

do obszaru pomiędzy Odrą, Wisłą i Notecią. Granica wschodnia na przestrzeni

wieków okazała się bardzo stabilna, nie uległa zasadniczym zmianom. Na za-

chodzie natomiast granice były bardzo płynne. Przez dłuższy czas pokrywały się

z zasięgiem państwa Gryfitów. Zmieniał się również obszar, dla którego używano

określenia Pomorze. W XII w. pod pojęciem Pomorza rozumiano również tereny

położone daleko na zachód od Odry, łącznie z Dyminem. Ostatecznie termin

pojęcia Pomorze ukształtował się w XIII i XIV wieku. Był to okres, kiedy na

zachodzie nastąpiło przyłączenie do państwa pomorskiego wyspy Rugii, a na

południu i południowym zachodzie utrata szeregu terytoriów na rzecz Branden-

burgii. W polskiej tradycji historycznej nadodrzańska część Pomorza objęta jest

terminem Pomorze Zachodnie, natomiast część nadwiślańska nazywana jest Po-

morzem Wschodnim. W języku niemieckim pod pojęciem Pomorze (Pommern)

funkcjonuje obszar zawężony do polskiego Pomorza Zachodniego. Jednocześnie

dla terenów rozciągających się na zachód od Odry używa się terminu Pomorze

Przednie (Vorpommern), a dla obszarów na wschód od Odry terminu Pomorze

Tylne (Hinterpommern). Polskiemu terminowi Pomorze Wschodnie odpowiada

niemieckie określenie Pommerellen.

Granica językowa

Według profesora Lehr-Spławińskiego pomorski obszar językowy dzieliła na

dwie części linia biegnąca od Bałtyku w kierunku Góry Chełmskiej (okolice Kosza-

lina) i dalej w stronę Połczyna, a następnie skręcająca na zachód i obejmującą pę-

tlą okolice Świdwina, Łobza, Dobrej i Maszewa. Ludność mieszkająca na wschód

od tej linii posługiwała się narzeczem wschodnim, które przetrwało do dziś jako

gwara kaszubska i różniło się w średniowieczu niewiele od polskiej mowy. Narze-

cza zachodnie, używane przez ludność zamieszkałą na zachód od linii były bar-

dziej zbliżone do gwar lubickich. Omawiany obszar, czyli tereny leżące w dorzeczu

Parsęty zamieszkiwała ludność reprezentująca odłam grupy językowej zachodniej,

któremu przypisuje się pierwotną nazwę Kaszubów. Prawdopodobnie również nie-

liczna ludność okolic dzisiejszego Szczecinka, Barwic i Starego Drawska tworzyła

odrębną jednostkę plemienną. Potwierdza to dziejopis pomorski T. Kantzow, który

w swojej Kronice wspomina, że jeszcze w XVI wieku ludność okolic Szczecinka

używała mowy różniącej się od gwary w okolicach nadmorskich.

Zaludnienie i ustrój polityczny

XII wieku tereny położone w dorzeczu Parsęty nie były gęsto zaludnione. Naj-

więcej ludności zamieszkiwało okolice Kołobrzegu i Białogardu, natomiast tereny

południowe z uwagi na nienajlepsze warunki (pas wzniesień moreny czołowej),

pokryte były puszczą, utrudniającą komunikację z Wielkopolską. Ludność utrzy-

mywała się głównie z uprawy roli. Stąd też w pierwszej kolejności zasiedlone

zostały tereny żyznych gleb, rozciągające się w okolicach Białogardu i Kołobrze-

gu. Ważną rolę w utrzymaniu ludności pomorskiej było rybołówstwo, zarówno

morskie jak i śródlądowe, które napędzało wymianę handlową z Wielkopolską,

Brandenburgią i Śląskiem. Istniały również ośrodki o charakterze miejskim takie

jak: Kołobrzeg i Białogard.

Na Pomorzu za przykładem polskim przyjęto ustrój oparty na grodach kasz-

telańskich oraz wynikający z niego system danin i obowiązki ludności. Praktycznie

aż do XII wieku, ludność pomorska utrzymywała, głównie w celach kupieckich,

kontakty z narodami germańskimi zamieszkującymi okoliczne tereny. Ziemie ce-

sarstwa oddzielone były od Pomorza obszarami należącymi do niezależnych Wie-

letów i Obodrzyców, stale atakowanych przez niemieckich możnowładców.

Granica południowa odgradzająca Pomorze od Wielkopolski miała charak-

ter naturalny, stanowiły ją rozległe puszcze i tereny podmokłe, co w znacznym

stopniu utrudniało wzajemne kontakty, łącznie z możliwością bardziej trwałego

połączenia z polską państwowością. Również działalność misyjna prowadzona

przez biskupstwo kołobrzeskie nie przynosiła spodziewanych efektów: chrystia-

nizacji Pomorza i przyłączenia do państwa polskiego. Głównych przyczyn tego

stanu rzeczy należy upatrywać w silnym oporze ze strony ludności pogańskiej,

głównie z powodu silnie ukształtowanej i wpływowej grupy pogańskich kapłanów.

Późniejsze, wewnętrzne problemy Polski, odsunęły na dalszy plan zainteresowanie

Pomorzem, w tym czasie pod naporem niemieckim traciły niezależność kolejne

plemiona połabskie. Cesarstwo zbliżało się coraz bardziej do granic pogańskiego

Pomorza. Kiedy Bolesław Krzywousty wznowił ekspansję na pobratymcze Pomo-

rze, natrafił na przeciwdziałanie ze strony niemieckiej. Akcja polska zakończyła się

kompromisem, Bolesław złożył w 1135 roku hołd lenny z Pomorza Zachodniego

i Rugii, cesarzowi Lotarowi.

Początki wpływów niemieckich

Pierwsze zetknięcie się Pomorzan z Niemcami nastąpiło w trakcie misji chry-

stianizacyjnej świętego Ottona z Bambergu. Wyprawy tej podjął się za namową

i przy poparciu organizacyjnym Bolesława Krzywoustego. Apostoł Pomorza był

z pochodzenia Niemcem – Bawarczykiem i w czasie podróży towarzyszyli mu

głównie jego rodacy. Koncepcja polska przewidywała włączenie Pomorza do nowo

tworzonej diecezji, która miałaby być poddana jurysdykcji biskupa polskiego. Za-

bieg ten miał spowodować silniejsze związanie Pomorza z Polską, chociażby po-

przez większe zaangażowanie kleru polskiego w akcję chrystianizacji na Pomorzu.

Plan ten się nie powiódł, utworzone zostało oddzielne biskupstwo z siedzibą w Wo-

linie (bulla erekcyjna pochodzi z 1140 r.), co było zgodne z oczekiwaniami Bolesła-

wa Krzywoustego, ale diecezja pomorska została podporządkowana bezpośrednio

Rzymowi z pominięciem polskiej organizacji kościelnej. Pierwszym chrześcijańskim

władcą Pomorza został książę Warcisław: „totus Pomeraniae, Leuticiae, Stetinensi-

s,Cassbiaeque Dux”.Był lennikiem Bolesława Krzywoustego. Rozbicie dzielnicowe,

jakie nastąpiło w Polsce, spowodowało rozluźnienie więzi z Pomorzem Zachodnim,

nie ustawały naciski ze strony niemieckiej. Książęta sascy pod pozorem chrystia-

nizacji zaatakowali Zaodrze. W 1134 r. cesarz Lotar III nadał marchię północną

Albrechtowi hr. Ballenstedt z rodu Askańczyków, który energicznie rozpoczął akcję

podporządkowania sobie słowiańskich sąsiadów. Margrabiowie nie tylko nie po-

przestali na uzależnieniu politycznym podbitych terenów, ale zaczęli je intensywnie

kolonizować. Powstały nowe miasta na prawie niemieckim, osadzeni zostali nie-

mieccy koloniści, nadano dobra niemieckim rycerzom. Pomorze zaczęło stawać się

przedmiotem wielu napaści ze strony rosnącej w siłę marchii.

Pozostawieni bez pomocy ze strony książąt piastowskich władcy pomorscy

coraz bardziej zaczęli uzależniać się od książąt niemieckich. W zakładanych klasz-

torach zaczęli pojawiać się mnisi z diecezji magdeburskiej. Następcą pierwszego

biskupa pomorskiego – Wojciecha został Niemiec Konrad von Salzwedel. W osta-

teczności doszło w 1181 r., do złożenia przez księcia Bogusława hołdu lennego

cesarzowi Fryderykowi Rudobrodemu. Zerwaniu uległa nić wspólnej państwowo-

ści Pomorza Zachodniego z piastowską Polską. Pomorze dostało się na setki lat

pod wpływy cesarstwa niemieckiego.

Przejściowo, w wyniku toczących się nieustannie wojen między Niemcami

i Danią, Pomorze pozostawało również pod wpływami duńskimi. Na krótko za

sprawą księcia Władysława Laskonogiego Pomorze powróciło do Polski. Książęta

Bogusław II i Kazimierz II w 1202 r. złożyli hołd lenny przed polskim księciem, na-

tomiast diecezja kamieńska przeszła pod zwierzchność metropolii gnieźnieńskiej.

Sukces ten był krótkotrwały, bo już połowie XIII w. biskupstwo kamieńskie ponow-

nie powróciło pod bezpośrednie zwierzchnictwo Rzymu. Niepowodzenia księcia

Władysława Laskonogiego w staraniach o tron krakowski, doprowadziły Pomorze

Zachodnie ponownie pod wpływy duńskie. Znalezienie się w sferze, zamiennie,

wpływów niemieckich i duńskich doprowadziło do szeregu zmian w ówczesnej go-

spodarce, opierającej się głównie na rolnictwie. Wielcy właściciele ziemscy zaczęli

zabiegać o podniesienie swoich dochodów i silniejsze związanie z ziemią podległej

sobie ludności chłopskiej. Nastąpiły przekształcenia ustrojowe, wzrosło znaczenie

pieniądza, zanikła odrobkowa forma renty feudalnej, a na jej miejsce pojawiły się

czynsze. Wszystkie zmiany dokonywały się w oparciu o gotowe wzory, które docie-

rają na Pomorze z Niemiec, stąd też utarła się dla nich nazwa „ praw niemieckich”.

Prekursorem wszystkich zmian był Kościół, posiadający rozległe ziemie. Trend ten

został przeniesiony z wzorcowych rozwiązań z Europy zachodniej, gdzie od dawna

było to praktykowane. Szczególnym poparciem ze strony księcia i możnowład-

ców cieszyły się zakony, przedstawiające znaczną potęgę materialną i posiadające

ogromne doświadczenie. Na przestrzeni 2 połowy XII i 1 połowy XIII w., pojawiło

się na Pomorzu kilkanaście fundacji klasztorów. W okolicy Pomorza Środkowego

pierwszy klasztor powstał w Białobokach k. Trzebiatowa (premonstratensi – 1180

r.). Bracia zakonni wywodzili się głównie z Niemiec, rzadziej z Danii. Jedynym

zakonem o polskich korzeniach byli benedyktyni z kujawskiego Mogilna, którzy

osiedli w Kołobrzegu przy kościele św. Jana. W ich posiadaniu była warzelnia soli

oraz wieś Przećmino wraz z młynem. Fundacja powstała na przełomie XII i XIII w.,

być może przy poparciu ks. Anastazji, wdowy po Bogusławie I, a siostry księcia

Władysława Laskonogiego.

Zakony zabiegały o przywileje i dzięki temu uzyskały zwolnienia od obowiąz-

ków prawa krajowego. Pierwsze immunitety wystąpiły w nadaniach dla klasztorów

i kapituły w latach 1173-1176. Zawierają one upoważnienia do sprowadzania

osadników duńskich, niemieckich i słowiańskich. Pierwsza wieś na prawie nie-

mieckim o nazwie Kołbacz pojawiła się w 1173 r. Napływ obcych osadników po-

czątkowo był niewielki i pochodził głównie z Niemiec, rzadziej z Dani. Pierwsi obcy

przybysze w miastach i na dworze książęcym zaczęli się pojawiać pod koniec XII

w. Na dworze księcia Kazimierza I Dymińskiego w 1173 r. pojawia się Hermannus

Teutonicus. Rycerz Walter otrzymuje od Bogusława I wieś Brody. Przybysze od po-

czątku nie zamierzali się asymilować, mieszkali zwykle w jednej dzielnicy, rządzili

się według własnych praw i dążyli do uniezależnienia się od władzy miejscowej.

Pierwszy kościół na użytek ludności niemieckiej wzniesiony został w Szczecinie

w 1220 r. Według Sommerfelda, ok. 1230 r. liczba Niemców na Pomorzu nie

przekraczała 1000 osób. Jedynie stan duchowny zdominowany był przez obcych,

napływ Niemców zwykle związany był z dobrami kościelnymi i koloniami w mia-

stach. Przez cały XII w., na Pomorzu dominowała ludność słowiańska i niepodziel-

nie panowało prawo polskie. Ustrój społeczny nie różnił się od tego, jaki panował

w innych dzielnicach Polski. Dwory panujących książąt ,jak i ich administracja,

miały nadal charakter słowiański. W otoczeniu księcia spotkać można było niemal

wyłącznie rodzimych dostojników. Sytuacja uległa radykalnej zmianie w XIII w.,

pod wpływem rozpowszechnienia się ustroju lennego i tzw. prawa niemieckiego.

Wpływ ustroju lennego na stosunki narodowościowe

Już pod koniec 1 połowy XIII w., na Pomorzu rodzimy ustrój, tożsamy z tym

jaki panował w ówczesnej Polsce, ustąpił miejsca formom lennym, następowała

lokacja miast i wsi na prawie niemieckim. Książęta pomorscy dążąc do wzmocnie-

nia obronności kraju zaczęli sprowadzać na większą skalę osadników niemieckich

w tym i rycerzy. Przyczyną była utrata naturalnego sojusznika w walce z naciskami

niemieckimi, Duńczykami, którzy ponieśli klęskę w bitwie pod Bornhöved. Książę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: