Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży z perspektywy teorii przywiązania - s671_Psychiatria Polska 5_2008.pdf - 2 NIEMOWLAKI - Choniczek.pl

Psychiatria Polska

2008, tom XLII, numer 5

strony 671–682

Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży

z perspektywy teorii przywiązania

Emotional disturbances in children and adolescents

from the attachment theory perspective

Grzegorz Iniewicz

Instytut Psychologii UJ

Dyrektor: dr hab. n. med. W. Łosiak

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży CM UJ

Kierownik: prof. dr hab. n. med. J. Bomba

Summary

Emotional disturbances in children and adolescents may be explained basing on different

aetiological theories. One of them is the attachment theory created by Bowlby. It stresses

the relationships between the characteristic of children’s relations with caregivers and their

behaviours, which might be described as symptoms in certain circumstances. Attachment

behaviours should not be treated as the only explanation of disturbances but rather as a risk

factor. Another advantage of the theory is that it might be helpful in the integration of different

theories referring to the aetiology of emotional disturbances, taking into consideration both

intrapsychic and interpersonal factors.

Słowa klucze : przywiązanie, zaburzenia emocjonalne, dzieci

Key words : attachment, emotional disturbances, children

Autorzy teorii, mających na celu wyjaśnienie powstawania zaburzeń emocjonalnych

u dzieci i młodzieży, odwołują się do intrapsychicznych mechanizmów, uwarunkowa-

nych najczęściej w okresie wczesnego dzieciństwa, próbują opisywać rodzinno-śro-

dowiskowe czynniki determinujące bądź też wyzwalające zaburzenia, czy też szukają

przyczyn nieprawidłowości w budowie lub funkcjonowaniu mózgu. Stworzona przez

Bowlby’ego [1, 2, 3] teoria przywiązania, jak się wydaje, może nie tylko wnieść nowe

elementy przydatne w zrozumieniu przyczyn zaburzeń emocjonalnych, ale też pomóc

w integracji już istniejących teorii. Najważniejszym jej aspektem jest docenienie zależ-

ności i bliskich relacji, pod warunkiem ich funkcjonalności w danej fazie rozwojowej

i sytuacji życiowej. Doświadczenie bliskich relacji warunkuje nie tylko budowanie

nowych, ale też, zwłaszcza w przypadku dzieci, rozwój we wszystkich sferach.

672

Grzegorz Iniewicz

Podstawowe założenia teorii przywiązania

Twierdzenie, iż potrzeba przywiązania jest wrodzona, może obecnie wydawać się

oczywiste, jednak kiedy Bowlby tworzył podstawy swojej teorii, dominowała albo

psychoanalityczna perspektywa, kładąca nacisk na kształtowanie się bliskości opartej

na przyjemności związanej z zaspokojeniem popędów, bądź też behawioralna, opisująca

ją jako element mechanizmu wzmacniania wtórnego. Aby podkreślić podmiotowość

tej relacji i tym samym zaznaczyć doniosłość swojego opisu, Bowlby zaproponował

termin „przywiązanie” w miejsce „zależności emocjonalnej”.

Co ciekawe, zbiegło się to z obserwacjami etologów dotyczącymi interakcyj-

nych zachowań zwierząt, które nie były związane z ich potrzebami izjologicznymi.

W odniesieniu do ludzi Harlow stwierdził, iż zaspokajanie potrzeb pokarmowych

niemowlęcia przez matkę nie jest podstawą kształtowania się ich więzi. Ponadto,

szeroko komentowane wówczas zjawisko imprintingu zaczęto odnosić również do

małych dzieci, uznając, iż ekwiwalentem podążania za matką może być np. uśmiech

dziecka. I w końcu, prowadzone, zarówno przez psychologów, jak i etologów, badania

nad separacją z matką pokazały podobne reakcje u małych dzieci i u małych rezusów

[4]. Obserwacje zachowań zwierząt w dalszym ciągu dostarczają wielu cennych

informacji, przydatnych w rozumieniu kształtowania się przywiązania. W jednym

z eksperymentów zaobserwowano, jak szczury przez kilka dni po urodzeniu dążą do

kontaktu z matką nawet w przypadku, gdy napotykają na awersyjny bodziec, jakim

jest posmarowany substancją o nieprzyjemnej dla nich woni sutek [5].

Kolejna ważna cecha tak rozumianego przywiązania to fakt, iż jest to aktywność

dwustronna. Obecnie może to wydawać się oczywiste, ale jeszcze kilkadziesiąt lat

temu, gdy powstawała koncepcja „schizofrenogennej matki”, na relacje między matką

a dzieckiem patrzono w sposób linearny [6]. To matka wnosiła w nie podwójne prze-

kazy: wrogości i rekompensującej ją nadopiekuńczości, z którymi dziecko nie było

w stanie sobie poradzić i płaciło za to schizofrenią. Zmiana zaczęła się w latach 50.,

gdy zaczęto relacje miedzy dzieckiem a matką opisywać w sposób cyrkularny [7].

Współcześnie na tę wzajemność wskazują nie tylko kliniczne obserwacje tych relacji,

ale też badania nad rozwojem mózgu. Pokazują one między innymi, jak wzajemne

dostrojenie się matki i niemowlęcia w kontakcie wzrokowym stymuluje powstawanie

połączeń nerwowych w mózgu [por. 8].

Inne badania [9] pokazały, w jaki sposób dziecko i matka dostrajają się do siebie

na poziomie izjologicznym. Obserwowano akcję serca u małych dzieci i ich matek

w klasycznym eksperymencie „obcej sytuacji” 1 . Okazało się, iż w przypadku dzieci

z bezpiecznym i lękowo-unikającym przywiązaniem akcja serca matek wzrastała przy

separacji i spadała podczas ponownego kontaktu. Trochę inaczej było z matkami dzieci

1 W klasycznym wariancie eksperymentu „obcej sytuacji” (strange situation) obserwowano

zachowanie dziecka podczas separacji z matką [14]. W pierwszym etapie, gdy matka opuszczała

pomieszczenie, dziecko zostawało z obcą osobą, w drugim, najpierw zostawało zupełnie samo,

a potem zjawiała się nieznana mu osoba. Zachowania dzieci pogrupowano w trzy kategorie, które

zostały opisane jako strategie reakcji na opiekuna: przywiązanie ufne, przywiązanie lękowo-

-unikające, lękowo-ambiwalentne oraz, dodane później, przywiązanie zdezorganizowane [30].

Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży a teoria przywiązania

673

o lękowo-ambiwalentnym przywiązaniu – podczas pierwszego ponownego kontaktu

akcja serca u matek wzrastała, a podczas drugiego obniżała się, ale nieznacznie. Gdy

te obserwacje połączono z zarejestrowanym płaczem dzieci, to wyraźnie pokazała się

opisywana już zależność – dzieci z unikającym przywiązaniem znacznie mniej płakały

w porównaniu z lękowo-ambiwalentnymi. Jednym z wyjaśnień uzyskanych wyników

jest fakt, iż to właśnie zachowanie dziecka może podnosić poziom stresu u matek,

który zresztą z kolei może się wtórnie udzielać dzieciom. Ta wzajemność w relacji

matka–dziecko może też być wyjaśniona przez koncepcję „kompetentnego niemow-

lęcia”, w której na podstawie obserwacji i badań przyjmuje się, iż już niemowlę ma

pewne umiejętności poznawcze oraz mechanizmy, poprzez które może wywoływać

i nawiązywać kontakt z otoczeniem [10].

Inny ważny aspekt przywiązania odnosi się do umiejscowienia go na kontinu-

um: efektywna zależność–nieefektywna zależność. W ten sposób zrezygnowano

z opisywania go w kategoriach braku lub nadmiaru, potrzeba bliskości jest bowiem

uwarunkowana z jednej strony fazą rozwojową, a z drugiej specyiczną sytuacją,

w jakiej się człowiek znajduje. Na przestrzeni życia oczekujemy różnej dostępności

igur przywiązaniowych. I tak – dziecko potrzebuje bezpośredniej, izycznej bliskości,

a w życiu dorosłym zazwyczaj wystarczająca jest świadomość jej dostępności w razie

znalezienia się w sytuacji stresowej. Najważniejsze, jak się wydaje, jest poczucie bez-

pieczeństwa w relacji – im większe, tym bardziej możemy się separować i być różni.

Tak więc bezpieczną zależność i autonomię możemy potraktować jak dwie strony tej

samej monety. Efektywna zależność sprzyja rozwojowi w różnych sferach. Dzięki

niej możemy eksplorować świat, adaptować się do otoczenia, lepiej radzić sobie ze

stresem i konliktami, podejmować ryzyko, również dotyczące zmian w spostrzeganiu

siebie czy innych. Podstawą takiej efektywnej zależności jest dostępność i wrażliwość

igury przywiązaniowej, do czego jeszcze wrócę [11].

Przywiązanie a zaburzenia emocjonalne

Badania pokazują, iż wśród dzieci z różnego rodzaju zaburzeniami emocjonalnymi

zaledwie kilka do kilkunastu procent przejawia zachowania wskazujące na bezpieczny

styl przywiązania. Jednak mało owocne wydaje się szukanie bezpośrednich powiązań

między stylem przywiązania a zaburzeniami. Takie podejście rozczarowało wielu

badaczy, którzy twierdzili wręcz, iż teoria przywiązania niewiele wnosi w rozumienie

zaburzeń emocjonalnych. Bardziej adekwatne wydaje się zatem traktowanie przywią-

zania (bez poczucia bezpieczeństwa) jako czynnika ryzyka. Poza tym, np. unikające

przywiązanie w pewnych sytuacjach może stanowić ochronę dla dziecka, dzięki której

unika ono emocji, z którymi nie mogłoby sobie poradzić. Przywiązanie zatem powinno

być traktowane jako jeden z czynników predysponujących do powstawania zaburzeń,

po uwzględnieniu jego interakcji z takimi aspektami funkcjonowania, jak: regulacja

emocji, rozwój społeczny i moralny, temperament, cechy dziedziczne, międzygene-

racyjne transmisje wzorów zachowań i inne [12, 13].

Pomimo takiego podejścia do związków stylu przywiązania i zaburzeń, niektóre

badania pokazują, iż wzór przywiązania może być jednak predyktorem specyicznych

674

Grzegorz Iniewicz

problemów czy zaburzeń, zwłaszcza przy odwołaniu się do teorii regulacji emocji.

Zaburzenia te mogą się ujawniać już w relacjach z rodzicami, a potem mogą być

przenoszone na relacje z rówieśnikami. Dzieci z bezpiecznym typem przywiązania

opisywane są jako bezpośrednie, otwarcie komunikujące swoje emocje, empatyczne

i mające możliwość uwzględniania perspektywy drugiej strony. Dominują u nich

pozytywne emocje, a negatywne są zazwyczaj sygnałem frustracji lub konliktu, ale

charakteryzują się krótkotrwałością. Dzieci te stosunkowo łatwo nawiązują relacje

z rówieśnikami.

Dzieci z lękowo-ambiwalentnym typem przywiązania w klasycznych ekspery-

mentach Ainsworth i wsp. [14] po powrocie matki trudno się uspokajały i potrzebo-

wały dłuższego czasu, aby wrócić do poprzednich aktywności. Ambiwalencja u tych

dzieci przejawia się niemożnością podjęcia decyzji, czy chcą bliskości z opiekunem,

czy z powodu doświadczanej złości wolą zachować dystans. Ich matki opisywane są

zazwyczaj jako gwałtowne w swoich reakcjach i skoncentrowane przede wszystkim

na swoich własnych emocjach. W warunkach szkolnych dzieci te charakteryzują się

wycofaniem z relacji rówieśniczych, a w przypadku zachowań agresywnych ze strony

innych uczniów najczęściej stają się oiarami [12].

Dzieci z unikającym stylem przywiązania po okresie separacji z opiekunem nie

przejawiają chęci kontaktu z nim. Na poziomie behawioralnym nie okazują stresu,

chociaż badania procesów izjologicznych ujawniają go. W charakterystyce opiekunów

takich dzieci zwraca się uwagę, iż dążą oni do nieadekwatnej dla wieku dziecka jego

samodzielności, nie odpowiadają w sytuacji, gdy przeżywa ono stres, i mają mało

izycznego kontaktu z dzieckiem. W relacjach z rówieśnikami dzieci te przejawiają

nasilone zachowania agresywne, zwłaszcza wobec rówieśników skłonnych do wcho-

dzenia w rolę oiary.

Dzieci ze zdezorganizowanym stylem przywiązania w obliczu trudności nie mogą

podjąć żadnej koherentnej strategii działania. Dominują u nich zachowania kontro-

lujące. Ten typ przywiązania będzie je w najwyższym stopniu predysponował do

poważnych zaburzeń. Przyczyn powstawania zdezorganizowanego stylu przywiązania

szuka się najczęściej w traumatycznych wydarzeniach w historii życia tych dzieci. Ich

matki opisywane są jako wykazujące na przemian bezradność i wrogość.

Opisy opiekunów dzieci przejawiających styl przywiązania bez poczucia bezpie-

czeństwa wskazują, iż oni sami prawdopodobnie doświadczyli trudności, które teraz

uniemożliwiają nawiązanie, dającej poczucie bezpieczeństwa, relacji z dzieckiem.

Nierozwiązane problemy przywiązaniowe rodziców będą utrudniały im adekwatne

rozpoznanie tego, co się dzieje z dzieckiem, i udzielenie mu wsparcia, gdyż będą

zaabsorbowani własnymi problemami. W relacji z dzieckiem będą doświadczali

lęków i złości, a w relacji ze współmałżonkiem pojawi się wzajemne obwinianie lub

rywalizacja.

Przenoszenie wzorów przywiązaniowych tłumaczone jest na różne sposoby.

Może się to dokonywać poprzez obserwację sposobów radzenia sobie z emocjami,

które są stosowane przez rodziców [15]. Z kolei Fonagy [16, 17] uważa, iż dokonuje

się to wraz z tworzeniem się reprezentacji psychicznych self i obiektu przy udziale

mechanizmu opisanego jako funkcjonowanie releksyjne, które umożliwia nie tylko

Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży a teoria przywiązania

675

odzwierciedlanie dziecku jego stanów emocjonalnych przez matkę, ale też przetwarza-

nie i modulowanie jego trudnych emocji. Traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa

rodziców nie muszą determinować problemów z więzią w następnych generacjach

dzięki autoreleksyjności rodziców.

Warto tu wspomnieć, iż teoria przywiązania jest właściwie teorią traumy. Badania

Bowlby’ego, które przyczyniły się do jej powstania, dotyczyły deprywacji kontak-

tu z matką i separacji oraz wpływu tych doświadczeń na dzieci. Rozważaniom na

temat traumy relacyjnej, tzn. takiej, która odnosi się do bliskich relacji, poświęciła

swój artykuł Senator [18]. Zauważa ona, jak nieprecyzyjne jest deiniowanie traumy

w obecnie obowiązujących klasyikacjach DSM [19] i ICD [20]. Pierwsza opisuje

cechy wydarzenia traumatycznego oraz towarzyszące mu emocje, a druga odwołuje

się do w miarę obiektywnego, bo podzielanego prawdopodobnie przez każdego,

doświadczenia nieszczęścia. Dopiero w klasyikacji DC [21] pojawia się w deinicji

traumy również zagrożenie dla integralności psychicznej, co w kontekście badań nad

skutkami utraty bliskiej relacji wydaje się oczywiste 2 .

Do traumy relacyjnej może dochodzić z różnych powodów. Przyczyną może być

brak więzi – dość rzadka sytuacja, z którą możemy mieć jednak do czynienia przy

częstych zmianach opiekunów lub w przypadku krańcowego zaniedbania dziecka.

W klasyikacji DSM odpowiada temu reaktywne zaburzenie przywiązania , a w ICD

zaburzenie selektywności przywiązania . W obydwóch przypadkach podstawowym

symptomem jest brak preferencji bliskiej osoby w trudnych sytuacjach. Częstszą sy-

tuacją jest zerwanie czy utrata więzi. Już Spitz [22] opisał jej symptomy jako depresję

anaklityczną, a Bowlby [23] jako fazy żałoby, przez które przechodzi dziecko: faza

protestu, faza rozpaczy i w końcu faza odcięcia emocjonalnego. Trauma relacyjna może

być też spowodowana specyiką więzi dziecka z opiekunem, gdy zamiast troskliwej

opieki doświadcza ono zaniedbywania czy nadużyć. Odpowiednikiem tych sytuacji

w klasyikacji DSM i ICD będzie reaktywne zaburzenie przywiązania , charakteryzu-

jące się przede wszystkim licznymi trudnościami w nawiązywaniu relacji zarówno

z opiekunami, jak i rówieśnikami.

Senator [18], powołując się na Schore [24], opisuje też proces powstawania tzw.

traumy kumulacyjnej. Dzieje się tak, gdy dziecko gromadzi doświadczenia, które

pojedynczo nie są traumatyczne, a których konsekwencją jest niemożność regu-

lowania własnych emocji. Przyczyną tego może być spostrzeganie rodziców jako

niedostępnych, co blokuje możliwość regulowania własnych emocji. W klasyikacji

DC znajdujemy kilka wyjaśnień powstawania traumy kumulacyjnej. Może to być

nadmierne zaangażowanie rodziców, gdy nie spostrzegają oni dziecka jako odrębnej

jednostki lub spostrzegają je jako równorzędnego partnera. Przyczyną może też być

zbyt małe zaangażowanie rodziców, którzy nie potraią zareagować na sygnały dziecka.

Traumę kumulacyjną mogą też powodować występujące w relacji z opiekunem silne

2 Warto tu wspomnieć, iż obecnie podkreśla się, jak istotna jest nie tyle ilość, ile jakość kontaktów

dziecka z opiekunem. To ona właśnie wpływa na powstawanie wzorców relacji. Dzięki temu np.

dzieci, którymi opiekują się nianie, nie muszą być zagrożone zaburzeniami przywiązania. Poza

tym wiele wskazuje na to, że dziecko jest w stanie stworzyć sobie zróżnicowane więzi, o strukturze

hierarchicznej [10, i inni tamże cytowani].

Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży z perspektywy teorii przywiązania - s671_Psychiatria Polska 5_2008.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: