S. Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce XX wieku
Procesy dyferencjacji i integracji w naukach o wychowaniu. Pedagogika ogólna a system nauk pedagogicznych
Czytając literaturę poświęconą metodologii nauk o wychowaniu , spotykamy się z alternatywnie formułowanym pytaniem: pedagogika jako nauka o wychowaniu w sensie globalnym i zintegrowanym (pedagogika ogólna) czy system wyspecjalizowanych szczegółowych nauk pedagogicznych? Odpowiedź bowiem rzutuje na strategię i sposób uprawiania wybranej dyscypliny i podejmowanych badań.
Rozważania zaczyna od stwierdzenia, iż pramacierzą nauk jest filozofia.
Nauki przyrodnicze
Refleksja filozoficzna nad światem, refleksja kosmogoniczna
rodzą się
Nauki społ. i humanistyczne
wyłaniają się
Refleksja filozoficzna nad człowiekiem i jego statusem we wszechświecie, refleksja antropologiczna
Podobne losy przechodziła nauka o wychowaniu. Jednakże różne przyczyny i mechanizmy w ciągu dziejów powodowały i powodują procesy dyferencjacji i dezintegracji myślenia naukowego (odrywanie się poszczególnych nauk od wspólnego pnia filozoficznego, ich „autonomizację” oraz dalszą specjalizację i rozpadanie się na „gałęzie” i „subdyscypliny” szczegółowe).
Potrzeba integracji poznania naukowego w danej dziedzinie widoczna jest bardziej w dążności do tworzenia systemów nauk (odnoszących się do badania, poznawania i wyjaśniania rzeczywistości w określonym aspekcie) niż w nawiązywaniu bezpośredniej łączności reintegracyjnej z globalnie pojętą filozofią.
Podobnie jest także z historią myśli pedagogicznej. Globalność myślenia tradycyjnej pedagogiki rozwijanej jako „sztuka wychowania” (ars educandi) zostaje zastąpiona poprzez współczesny zróżnicowany i wyspecjalizowany system dyscyplin pedagogicznych.
Oto podstawowe źródła mechanizmów dyferencjacji i postępującej specjalizacji:
A. POZNANIE NAUKOWE
*rozwija się najczęściej poprzez (1)zaprzeczanie lub przeciwstawianie się już sformułowanym twierdzeniom i teoriom (2)wykrywanie w dotychczasowej wiedzy pewnych błędów lub braków
*w tym sensie osiągana przez rozum ludzki „prawda” jest tylko „PROCESEM ciągłego dochodzenia do prawdy”; nieodłącznym elementem tego procesu jest BŁĄD (lub jakiś BRAK), który jest tym samym najbardziej DYNAMIZUJĄCYM CZYNNIKIEM nieustannego poszukiwania prawdy
*konieczność przebudowy, odrzucenia starych znaczeń, sformułowania nowych założeń sprzyja zatem dyferencjacji wiedzy ALE! Jednocześnie stwarza szansę ewentualnej integracji jej na wyższym poziomie
B. POTRZEBY PRAKTYKI ŻYCIOWEJ
*od najbardziej podstawowych tj. utrzymanie się przy życiu, opanowanie przyrody, po bardziej złożone, jak: orientacja w czasie i przestrzeni, obrona przed wrogiem itd.,
*aż wreszcie do zaspokojenia raz rozbudzonego i rozwijającego się poznawczego zaciekawienia człowieka, czyli pomysły i idee, stające się coraz to precyzyjniejszymi „kluczami” do coraz to nowego i lepszego rozumienia i wyjaśniania rzeczywistości
*podstawowymi sprężynami postępu naukowego działającymi wewnątrz samych nauk były i są wielkie teorie (wizje) naukowe oraz wielkie wynalazki, które z reguły „rewolucjonizują” poznanie naukowe w wielu dziedzinach, nie tylko na gruncie dyscypliny, w obrębie której się pojawiają. Podobnie stymulująco mogą działać, kiedy zostają przeniesione z terenu poznania jednej dziedziny (nauki), gdzie zostały wypracowane, na grunt poznania innej dziedziny
C. HISTORYCZNY ROZWÓJ NAUK O WYCHOWANIU
*praktyka wychowawcza, zwł. jej instytucjonalizacja wpływa dezintegrująco w tym sensie, że różnicowały się zabiegi wychowawcze w stosunku do „strony” fizycznej i duchowej (osobowościowej) wychowanka
*to powodowało wyodrębnienie wychowania moralnego, intelektualnego, estetycznego i fizycznego, albo kształcenia ogólnego czy zawodowego itd. Proces praktycznej dyferencjacji i podziału ról wychowawczych znajdował teoretyczne odbicie w kształtujących się odpowiednio do tego gałęziach czy dyscyplinach pedagogicznych
Pozytywnym skutkiem owych mechanizmów dyferencjacji i specjalizacji jest nie tyle proces usamodzielniania się poszczególnych subdyscyplin, ile postęp szczegółowej wiedzy w odniesieniu do poszczególnych dziedzin, aspektów i funkcji rozwoju i wychowania człowieka. Jednakże często bywa tak, że usamodzielnione dyscypliny „upajają się” emancypacją i autonomią, a po tym następuje poczucie „izolacji”.
Pojawia się zatem refleksja, że „człowiek jest niepodzielny”, a „proces wychowawczy jest jednością”. Specjaliści zaczynają kwestionować granice klasyfikujące określone działy wychowania i podział na subdyscypliny. Uzasadniają globalność i wszechstronność oddziaływań wychowawczych w jakichkolwiek dziedzinach i podejmują próby dążenia do wtórnej integracji (reintegracji) i harmonizacji wiedzy pedagogicznej i praktyki wychowawczej.
W obrębie swoich dyscyplin i działów wychowania wyróżniają CELE SWOISTE (wynikające z umownej klasyfikacji wychowania) i CELE NIESWOISTE (w zakresie których ich dział i dyscyplina muszą kooperować z innymi). Następuje zrozumienie potrzeby i konieczności wzajemnego powiązania dyscyplin, ich uzupełniania i przenikania. Jest to pożądany proces (re)integracji nauk o człowieku.
Autor dokonuje wglądu w źródła i mechanizmy procesów dyferencjacji czy specjalizacji oraz procesów reintegracji obserwowanych w naukach w ogóle i w naukach o wychowaniu w szczególności. Wiedza ta uzasadnia stanowisko, aby na alternatywę: ogólna nauka o wychowaniu czy system nauk pedagogicznych? – odpowiedzieć: i jedno i drugie; i pedagogika jako nauka globalna, i system wyspecjalizowanych nauk o wychowaniu.
Ø Praktyka wychowawcza, określone działy i funkcje wychowania, różnorodne formy organizacyjne i instytucje edukacyjne, jak również rozwój poznania naukowego oraz specjalizacja technik i narzędzi badawczych WYMAGAJĄ wyspecjalizowanego „systemu nauk o wychowaniu” rozumianego jako KOMPLEKS DYSCYPLIN porządkujących się na podstawie różnych kryteriów i zasad podziału, np.
(1)biorąc pod uwagę fakt, iż wychowanie obejmuje stronę fizyczną i psychiczną człowieka, wydzieliły się np. odrębne teorie wychowania intelektualnego, moralnego, społecznego, estetycznego oraz fizycznego
(2)biorąc pod uwagę podstawowe treści i środki wychowania rozwijają się odpowiednie subdyscypliny pedagogiczne (we współdziałaniu z innymi naukami podstawowymi), np. wychowanie przez naukę (dydaktyka wykorzystuje współdziałanie z psychologią uczenia się), wychowanie przez kulturę fizyczną (powiązanie z naukami biomedycznymi i psychomotoryką) itd.
(3)w obrębie ogólnych działów rozwijają się subdyscypliny szczegółowe, badające problemy wychowania w różnym wieku i w różnych typach instytucji edukacyjnych, np. pedagogika wieku niemowlęcego, szkolnego, pedagogika kształcenia zawodowego, dorosłych itd.
Obok oczywistego pożytku płynącego ze specjalizacji nauk pedagogicznych niewątpliwa jest jednak potrzeba rozwijania i uprawiania pedagogii „globalnej”. Nauki o wychowaniu mają bowiem bardzo złożony charakter metodologiczny:
– muszą opierać się na dyscyplinach pomocniczych, z których metod i wyników powinny umieć korzystać
– muszą też same umieć rozumieć, opisywać i wyjaśniać rzeczywistość, czyli muszą budować pedagogiczne empiryczne teorie indukcyjne
– muszą umieć podejmować i przeprowadzać analizę i krytykę wartości i ideałów pedagogicznych, czyli muszą budować pedagogiczne teorie aksjologiczne
– muszą umieć planować i projektować techniki postępowania wychowawczego zgodnie z uznanymi wartościami, czyli muszą budować prakseologiczne teorie projektująco-optymalizacyjne
Zatem ogólna nauka o wychowaniu musi wspierać się na znajomości nauk o człowieku, lecz równocześnie musi pamiętać o własnym, specyficznym spojrzeniu na człowieka. Ujmuje ona człowieka jako całość funkcjonalną głównie pod kątem stawania się, realizacji (samorealizacji), zwł. w łączności z życiem społecznym, światem kultury i oddziaływaniem wychowawczym.
W ten sposób teoria wychowania – wychodząc od zastanej, a projektując nową pożądaną rzeczywistość wychowawczą – w pewnym sensie sama „stwarza” swój przedmiot badań. Na tym polega jedna z zasadniczych funkcji pedagogiki jako nauki: kreacjonistyczna funkcja orientowania działalności wychowawczej. Stąd uzasadnione i potrzebne jest dążenie do tworzenia pedagogiki ogólnej jako spójnej wiedzy o wychowaniu człowieka. To jej humanistyczna istota i sens.
Ø Termin „pedagogika ogólna” jest używany w piśmiennictwie światowym zamiennie z terminami „filozofia wychowania” i „podstawy pedagogiki”
* w krajach anglosaskich spotykamy się z określeniem „filozofia wychowania” (philosophy of education), ponieważ j. angielski nie posługuje się terminem „pedagogika” (na oznaczenie nauki o wychowaniu), a pojęcie pedagogy oznacza nie tyle teorię, ile sztukę praktykę wychowawczą; poza tym termin education oznacza zarówno samą rzeczywistość wychowawczą, jak i naukę o tej rzeczywistości (naukę o wychowaniu), czyli pedagogikę
*na kontynencie europejskim rzadko posługujemy się terminem „filozofia wychowania”; Niemcy i Francuzi „naukę o wychowaniu” określają mianem „pedagogiki” (Pädagogik; pédagogie); Niemcy też używają terminu Erziehungswissenschaft
*natomiast w języku rosyjskim nie upowszechnił się ani termin „filozofia wychowania”, ani „pedagogika ogólna”; naukę o wychowaniu obejmuje się najczęściej wyrażeniem „podstawy pedagogiki” (osnowy pedagogiki)
Wśród kompleksu nauk pedagogicznych pedagogika ogólna miałaby za zadanie:
1.wyodrebniać, opisywać i analizować podstawowe zjawiska, procesy, funkcje, sytuacje i formy wychowania
2.dokonywać ich selekcji wg ważności typologii; ujmować je syntetycznie w ich istotnej strukturze
3.dociekać ich zmienności i uwarunkowań historyczno-społecznych, filozoficznych i naukowych
4.naświetlać podstawowe zagadnienia i antynomie wychowawcze, np. jednostka a społeczeństwo
5.badać status naukowy dyscyplin pedagogicznych i ich teorii
6.uściślać i precyzować aparaturę pojęciową i język pedagogiki itp.
W tym sensie pedagogika ogólna powinna służyć wszelkim subdyscyplinom pedagogicznym jako pewna najogólniejsza ich teoria, „konstrukcja myślowa”, ale powinna również jak najbardziej wiązać się z pedagogikami szczegółowymi oraz umieć syntetyzować i wykorzystywać ich istotne osiągnięcia dla owej ogólnej konstrukcji myślowej i poznawczej, która decyduje o pedagogice czy naukach o wychowaniu (mimo ich zróżnicowania) o pewnej spójnej wiedzy o wychowaniu człowieka.
agatabo1