TRENING UMIEJ�TNO�CI SPO�ECZNYCH W REHABILITACJI ZABURZE� PSYCHICZNYCH Rada Redakcyjna: Przewodnicz�ca: Ewa Marynowicz-Hetka Krzysztof Frysztacki Alicja Majewska-Ga��ziak Jolanta Supi�ska Jerzy Szmagalski Kazimiera W�dz Sekretarz: Ryszard Szarfenberg Konsultacja naukowa: Jerzy Szmagalski Recenzent: Krystyna Skar�y�ska BlPlS Biblioteka Pracownika Socjalnego TR IRENING UMIEJ�TNO�CI SPO�ECZNYCH W REHABILITACJI ZABURZE� PSYCHICZNYCH Pod redakcj� Joanny Meder Katowice 1999 Seria: �Biblioteka Pracownika Socjalnego" powsta�a we wsp�pracy z Funduszem PHARE-SED (Program 9111 �Rozw�j Spoleczno-Gospodarczy", realizowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej - Departament Pomocy Spo�ecznej) � Copyright by ��l�sk" Sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe, Katowice 1999 ISBN 83-7164-165-6 Spis tre�ci TRENINGI UMIEJ�TNO�CI SPO�ECZNYCH. UWAGI OG�LNE Joanna Meder .............................. 6 TRENING ROZWI�ZYWANIA PROBLEM�W W TRUDNYCH SYTUACJACH MI�DZYLUDZKICH Milena Morawiec, Zofia Orzechowska, Olcha Wachowiak 17 TRENING PODSTAWOWYCH UMIEJ�TNO�CI PROWADZENIA ROZMOWY Maryla Sawicka. ............................ 35 TRENING W ZAKRESIE WYGL�DU ZEWN�TRZNEGO I HIGIENY OSOBISTEJ Agata Bednarek, Anna Ko�aczek ................. 67 TRENING KULINARNY Agata Bednarek Anna Ko�aczek ................. 81 TRENING BUD�ETOWY Agata Bednarek, Anna Ko�aczek ................. 93 TRENING TECHNICZNY Joanna Meder, Krystyna St�pie� ................. 101 TRENING UMIEJ�TNO�CI PRAKTYCZNYCH Krystyna St�pie�, Ewa Trojanowska .............. 111 TRENING UMIEJ�TNO�CI SPO�ECZNYCH. PRZYGOTOWANIE DO PODJ�CIA PRACY Barbara Chwedorzewska-Kowalska, Marzanna Krawczyk ......................... 127 ANEKS .................................. 152 BIBLIOGRAFIA ............................ 168 Joanna Meder TRENINGI UMIEJ�TNO�CI SPO�ECZNYCH. UWAGI OG�LNE Rehabilitacja psychiatryczna to system skoordynowanych oddzia�ywa� spo�ecznych, psychologicznych, wychowawczych i medycznych umo�liwiaj�cych chorym psychicznie w miar� samodzieln� egzystencj� i integracj� spo�eczn�. Dzia�alno�� rehabilitacyjna jest wielokierunkowa i obejmuje swym zasi�giem r�ne s�u�by i wszystkie grupy zawodowe pracownik�w danej plac�wki. Tworz�c programy rehabilitacyjne dla pacjent�w przewlekle chorych psychicznie proponowane formy pomocy dostosowuje si� do zmieniaj�cych si� mo�liwo�ci pacjenta. Post�powanie rehabilitacyjne powinno by� zindywidualizowane i oparte na elastycznym, cz�sto d�ugotrwa�ym programie dzia�ania. Chorobom psychicznym szczeg�lnie cz�sto towarzyszy upo�ledzenie zdolno�ci adaptacyjnych, umiej�tno�ci oceny i rozwi�zywania trudno�ci w �yciu spo�ecznym. Strategia rehabilitacji psychiatrycznej opiera si� na wspieraniu chorego w trudnym dla niego okresie powrotu do aktywnego �ycia w spo�ecze�stwie, wsparciu go w kolejnych kryzysach emocjonalnych i interpersonalnych. W stosunku do os�b chorych psychicznie niezb�dne jest stosowanie, opr�cz og�lnych przes�anek, specyficznych zasad rehabilitacji psychiatrycznej. Nale�� do nich: � Zasada partnerstwa - czyli poszanowanie praw i indywidualno�ci chorego. Warunkiem rozpocz�cia rehabilitacji jest zdobycie zaufania, akceptacji programu i ch�ci wsp�pracy. Rehabilitacja jest prawem, a nie obowi�zkiem chorego i mo�e by� prowadzona jedynie za zgod� pacjenta. � Zasada wielostronno�ci oddzia�ywa� - czyli oddzia�ywanie w r�nych sferach �ycia codziennego, wymagaj�ce �cis�ej wsp�pracy wielospecjalistycznego zespo�u. � Zasada stopniowania trudno�ci - a� do ca�kowitej lub prawie pe�nej samodzielno�ci. � Zasada powtarzalno�ci oddzia�ywa� - szczeg�lnie odnosi si� do os�b, u kt�rych proces chorobowy przebiega z okresowymi zaostrzeniami i po ka�dym trzeba powt�rzy� nabyte ju� poprzednio umiej�tno�ci. � Zasada zgodno�ci psychospo�ecznych i biologicznych metod oddzia�ywania- czyli leczenia farmakologicznego i rehabilitacji. � Zasada optymalnej stymulacji - niedob�r bod�c�w i monotonia mog� powodowa� bierno�� i utrat� zainteresowa�. Nadmiar bod�c�w i stawianie pacjentowi zbyt trudnych zada� wpfywa demobilizuj�co i mo�e doprowadzi� nawet do �depresji rehabilitacyjnej". Dlatego niewskazana jest tak nadmierna, jak i zbyt uboga stymulacja chorego. Reasumuj�c powy�sze zasady mo�na powiedzie�, �e rehabilitacja psychiatryczna sprowadza si� do: - kszta�towania motywacji do akceptowanych przez otoczenie zachowa�, - wyrabiania nawyk�w celowej aktywno�ci, - treningu w sposobie �ycia zbli�onym do zwyczajowych norm. Szczeg�lnie istotne jest tu odtwarzanie i podtrzymywanie umiej�tno�ci z zakresu: samoobs�ugi, dba�o�ci o higien� i estetyczny wygl�d, gospodarowania pieni�dzmi, nawi�zywania i podtrzymywania kontakt�w z lud�mi, rozwi�zywania problem�w. Wbrew pocz�tkowemu sceptycyzmowi, z jakim odnoszono si� do metod behawioralnych w rehabilitacji, badania ostatnich lat potwierdzi�y ich znacz�c� skuteczno��, szczeg�lnie w pracy z osobami psychicznie chorymi. Metody behawioralne, oparte na teoriach uczenia, znalaz�y swoje szczeg�lne zastosowanie w treningach umiej�tno�ci spo�ecznych, Treningi umiej�tno�ci spo�ecznych przedstawione w niniejszej publikacji zosta�y opracowane w jednym z czo�owych o�rodk�w rehabilitacji psychiatrycznej - Clinical Research Center for Schizop-hrenia and Psychiatrie Rehabilitation przy Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles, pod kierunkiem profesora Roberta Libermana. W Polsce treningi te zastosowa� jako pierwszy dr Andrzej Axer, pocz�tkowo jako pojedyncze serie w domu pacjenta, a nast�pnie od 1989 r. w Oddziale Dziennym Rehabilitacji Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Treningi obejmuj� umiej�tno�ci ze wszystkich sfer �ycia potrzebnych do samodzielnego funkcjonowania. Ich tematyka, kolejno�� zastosowania i dynamika pracy powinna by� dostosowana do indywidualnych potrzeb ka�dego pacjenta, zawsze jednak nale�y przestrzega� pewnych sprawdzonych ju� zasad, kt�re pozwalaj� dzia�a� skutecznie. Zasady og�lne � Treningi umiej�tno�ci spo�ecznych zaczynamy dopiero po nawi�zaniu tzw. kontraktu terapeutycznego. Niezmiernie wa�ne jest stworzenie bezpiecznego klimatu i wykluczenie czynnik�w, kt�re mog�yby stwarza� poczucie zagro�enia. � Treningi umiej�tno�ci nale�y rozpoczyna� po ust�pieniu ostrych objaw�w psychotycznych, kt�re uniemo�liwiaj� nawi�zanie logicznego kontaktu z pacjentem. Przewlek�e objawy psychotyczne nie s� przeciwskazaniem do uczestnictwa w grupie, o ile nie powoduj� nadmiernego rozproszenia uwagi. � Trudno�ci pacjenta formu�uje si� w kategoriach operacyjnych, pos�uguj�c si� prostymi przyk�adami z �ycia codziennego. Szukaj�c optymalnego rozwi�zania sytuacji trudnej nale�y uwzgl�dni� mocne strony pacjenta, kt�ry zg�asza i chce rozwi�za� sw�j problem. � Pacjent musi zawsze otrzymywa� jasne instrukcje i dok�adne wyja�nienie ka�dego etapu treningu. � Nale�y pami�ta� o konieczno�ci egzekwowania cz�stych informacji zwrotnych od pacjent�w, pami�taj�c, �e uczymy pacjent�w formu�owa� swoje my�li w spos�b kr�tki i jasny. � Nale�y pami�ta� o konieczno�ci regularnej oceny post�p�w w treningu, co pozwala dostosowa� program i tempo jego realizacji do aktualnych mo�liwo�ci ka�dego pacjenta. Terapeuci Terapeut� prowadz�cym trening nic musi by� psycholog ani psychiatra. R�wnie dobrze sprawdzaj� si� w tej roli piel�gniarki, pracownicy socjalni czy terapeuci zaj�ciowi. Trener powinien by� 8 jednak osob� wra�liw�, cierpliw�, wierz�c� w sens i skuteczno�� treningu. Musi umie� docenia� najmniejsze nawet post�py pacjent�w oraz nawi�2ywa� dobry kontakt z grup�. Wa�ne jest tak�e, aby posiada� pewne do�wiadczenie w pracy z pacjentami psychotycznymi. W szkoleniu trener�w umiej�tno�ci spo�ecznych wskazane jest, aby ucz�cy si� brali udzia� w zaj�ciach zar�wno w roli pacjent�w, jak i trener�w. Przy tej okazji � je�li to mo�liwe � mo�na przygotowa� demonstracj� wideo, o kt�rych mowa na dalszych stronach i w instrukcjach dotycz�cych prowadzenia poszczeg�lnych cykli zaj��. Korzystne jest. ze wzgl�d�w terapeutycznych, je�li trenerzy bior� udzia� w nagrywanych scenach. Daje to pacjentom poczucie bezpiecze�stwa i zmniejsza dystans. Pacjenci Treningi przygotowane zosta�y z my�l� o osobach przewlekle chorych psychicznie, wykazuj�cych obni�ony poziom funkcjonowania spo�ecznego. Dobieraj�c cz�onk�w grupy treningowej nale�y pami�ta� o tym, �eby by�y to osoby cho� w minimalnym stopniu zainteresowane �wiczeniem danej umiej�tno�ci oraz aby ich objawy psychotyczne by�y na tyle wyr�wnane, �eby nie zak��ca� koncentracji uwagi pacjent�w podczas zaj��. Ka�dy z trening�w ma na celu popraw� funkcjonowania pacjenta w innej dziedzinie �ycia, dlatego te� podejmowanie decyzji o tym. w kt�rym treningu pacjent powinien wzi�� udzia�, powinno by� poprzedzone dok�adn� analiz� jego deficyt�w, potrzeb oraz mo�liwo�ci poznawczych. Pacjenci maj�cy k�opoty z utrzymaniem higieny osobistej lub przygotowywaniem sohie najprostszych posi�k�w to cz�sto pacjenci z wi�kszymi zaburzeniami. Dla nich wskazany jest ud/.ia� w treningach higienicznym lub kulinarnym, gdy�, po pierwsze, poprawi�o ich funkcjonowanie na podstawowym poziomie, a po drugie, treningi te wymagaj� mniejszej koncentracji i wysi�ku ni�. na przyk�ad, trening rozwi�zywania problem�w. Oczywi�cie, po pewnym czasie i ci pacjenci mog� przyst�pi� do trenowania np. umiej�tno�ci prowadzenia rozmowy itp., gdy� za/.wyc/.aj ich deficyty w zakresie umiej�tno�ci interpersonalnych sq nic mniejsze ni� w zakresie umiej�tno�ci samoobs�ugi. Z kolei trening przygotowuj�cy pacjent�w do podj�cia pracy jest oczywi�cie przeznaczony dla os�b ju� dobrze funkcjonuj�cych, gotowych do zmierzenia si� z trudniejszymi zadaniami w swym codziennym �yciu. Prowadzenie treningu Treningi umiej�tno�ci spo�ecznych s�. metod� wysoce dyrektywn�. s�u��c� poprawie efektywno�ci dzia�ania w funkcjonowaniu spo�ecznym. W celu uzyskania lepszych wynik�w stosuje si� jednocze�nie bod�ce nie tylko s�uchowe, ale i wzrokowe. Dlatego podcza...
emaciak