HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO – ŚREDNIOWIECZE
I. Prawo prywatne w średniowieczu
PRAWO OSOBOWE I RODZINNE
1. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych
à zdolności prawnej nie posiadali w ogóle cudzoziemcy – gospodarz goszczący miał obowiązek ochrony przybysza. Ius albinagii.
à Żydzi- częściowo ograniczeni, mogli jednak zajmować się lichwą
à dobra sława
à kobiety
à stan zdrowia
Nabycie zdolności prawnej: przyjęcie do rodziny (podniesienie dziecka – sublatio). Nasciturus nie miał zdolności prawnej, ale był otaczany opieka pk.
Utrata zdolności prawnej: śmierć fizyczna lub fikcyjną
Zdolność do czynności prawnych
Wiek: granice dojrzałości kształtowały się pomiędzy 12 a 15 rokiem życia
Kobiety były ograniczane w swej zdolności do czynności prawnych „słabości przyrodzenia” (infirmatis sexus)
2. Małżeństwo
à pierwotną formą – porwanie. Później – kupno żony, a następnie – kupno władzy, opieki nad kobietą od ojca. Wiano – opłata za nabycie władzy nad żoną.
à zmówiny, zdawany (przenosiny i pokładziny)
à do czasów Soboru Trydenckiego kościół nie wymagał kościelnej formy małżeństwa, wystarczała jedynie zgodna wola stron. Od 1215 Kościół starał się rozpowszechnić zapowiedzi.
à Kościół sformułował przeszkody małżeńskie.
a) zrywające
- np. małżeństwo między bliskimi krewnymi (do VI stopnia komutacji rzymskiej, później VII kanonicznej)
- przeszkody powinowactwa, pokrewieństwa sztucznego, ślubow zakonnych et
b) wzbraniające
à rozwiązanie małżeństwa: początkowo za obopólną zgodą lub jednostronnie (mąż), później Kościół wprowadził zasadę bezwzględnej nierozerwalności związku małżeńskiego
Ne commixto sanguinis subsequatur – nie dopuszczenie do „pomieszania krwi”
à pozycja kobiety w małżeństwie była lepsza wśród stanów wyższych – tzw. Prawo klucza
3. Stosunki majątkowe małżeńskie
à Wyprawa (gerada) paraphernalia – przedmioty osobistego użytku kobiety, stanowiła własność żony
à Posag (Dos) – początkowo stanowił część wyprawy. Otrzymanie posagu pozbawiało kobietę spadku.
à Wiano (dotalitium) – cena kupna żony (jako zabezpieczenie materialne żony na wypadek wdowieństwa). Na ogół wynosiło podwójną wartośc posagu – zabezpieczenie wiana (oprawa) i przywianek.
Ustroje majątkowe małżeńskie
a) System pełnej wspólności majątkowej
Majątek stawał się wspólną własnością małżonków. Mąż dyspononował ruchomościami wspólnymi, do dysponowania nieruchomościami potrzebna była zgoda żony.
b) System ograniczonej wspólności majątkowej
Wspólną własność stanowiły tylko ruchomości i nieruchomości nabyte w czasie trwania małżeństwa. Regułą było utrzymanie przez oboje małżonków odrębnej własności wniesionych do małżeństwa nieruchomości. Zarząd majątkiem należał do męża.
c) System jedności zarządu majątkowego
Żona pozostawała właścicielką wniesionych do małżeństwa dóbr ale zarząd nad nimi należał do męża. Występował też rząd posagowy – mąż miał wyłączne prawo do dysponowania nieruchomościami należącymi do posagu z zakazem ich alienacji i obciążania długami.
4. Rodzice i dzieci
Ród agnacyjny – więzy pokrewieństwa powstawały tylko przez linię męską, kobiety
przyjmowane do rodu poprzez małżeństwo
Ród kognicyjny (podstawowe znaczenie) – oparty na rzeczywistych więzach krwi
à prawo do życia i śmierci ojca rodziny (ius vitae ac necis)
à w średniowieczu długo utrzymywały się wspólnoty domowe np. w postaci niedziałów ojcowskich – całe gospodarstwo stanowiło wspólna własność ojca z synami.
à dziecko nieprawe (spurius) nie wchodziło do rodziny ojca
Pokrewieństwo sztuczne (cognatio legali) – adopcja opierająca się na akcie prawnym
Opieka (tutela, tutoria) – instytucja prawna zastępująca władze ojcowską.
Opiekun przyrodzony – najczęściej bliski krewny linii męskiej
Opieka zwierzchnia – utrzymywana przez ród
PRAWO RZECZOWE
1. Pojęcie rzeczy. Ruchomości i nieruchomości
Prawa podmiotowe bezwzględne (erga omnes) – np. prawa rzeczowe
Rzecz – wczesnośredniowieczne pojęcie rzeczy materialnej Rzeczy niezmysłowe – dopiero w późniejszym rozwoju.
Podział na rzeczy nieruchome (związane z ziemia jako szczególnie wartościowym dobrem) i ruchome.
Pierwotnie zabudowania zaliczane były do ruchomości
Ruchomości były ściśle przywiązane do osoby (mobilia ossibus inhaerent).
Nieruchomości dzielone były na dziedziczne (bona hereditaria) i nabyte (bona aquisita).
2. Posiadanie – własność.
à we wczesnym średniowieczu nie było ścisłego rozgraniczenia pomiędzy władztwem prawnym a posiadaniem. Określenia własności : tentua, inwestytura, gewere, saisine, dzierżenie, possesio.
Posiadanie – nie odróżniano faktycznej detencji (corpus) i woli władania rzeczą jako swoją (animus). Posiadanie ruchomości polegało tylko na faktycznej detencji.
Posiadanie nieruchomości natomiast nie wymagało faktycznej detencji, ale pobierania pożytków z tej nieruchomości (właściciel bezpośredni – dzierżawca ziemi, właściciel lenny – pośredni właściciel à jednoczesne posiadanie ziemi przez wiele osób, konstrukcja własności podzielonej)
Własność uważana była za najwyższy stopień posiadania, za najpełniejsze władztwo nad rzeczą. Pojęcie własności zostało sprecyzowane poprzez wymienianie różnych przysługujących właścicielowi uprawnień.
Proces posesoryjny – stwierdzenie wyzucia z posiadania czy tez naruszenia spokojnego posiadania nieruchomości.
Proces petytoryjny – stwierdzenie prawa do posiadanej nieruchomości.
3. Geneza feudalnej własności ziemi.
1 powód: Komendacja – poddawanie się wolnych chłopów pod opiekę możnowładców w celu uwolnienia się od ciężarów wojskowych i fiskalnych
Instytucja praecarium - forma prawna komendacji, która z prośby o użytkowanie cudzej rzeczy przekształciła się w instrument feudalizacji gospodarki rolnej. Chłop oddawał panu swoją ziemię, a otrzymywał ją powrotem w zamian za rentę feudalną.
2 powód: Postępujące zróżnicowanie wśród samych feudałów. Nadania seniorów dla wasali nabrały charakteru dziedzicznego i przekształciły się w lenna à skomplikowany system własności podzielonej. W Polsce dominowała jednak własność bezwarunkowa alodialna.
3.) Cechy feudalnej własności ziemi
à feudalna własność ziemi wiąże się ze stanową strukturą społeczeństwa. Ziemia była własnością szlachty – władztwo o charakterze publicznoprawnym.
à własność feudalna własnością podzielona
à niedziały rodzinne: niedział ojcowski, braterski, niedziały pospólnej ręki
à związanie własności feudalnej w zakresie swobody alienacji ziemi
4.) Ograniczenia alienacji nieruchomości.
à przywolenie najbliższych krewnych (laudatio parentum) na alienację dóbr nieruchomych rodowych i nabytych (potem tylko rodowe)
à zakazane były rozporządzania majątkiem które uszczupliłyby rodzinne z praw spadkowych – prawo wyczekiwania
à prawo bliższości (ius propinquitatis): prawo retraktu (odkupu)
à prawo pierwokupu
à ograniczenia dyspozycji nieruchomościami z tytułu sądziedztwa
à regale ziemi
5.) Nabycie własności
Mogło mieć charakter pierwotny albo pochodny.
Nabycie pierwotne: zawłaszczenie, łupy wojenne, własność rzeczy wyrzuconych na
brzeg (ius naufragii), zawłaszczenie ziemi – zapowiedź,
zasiedzenie
Nabycie pochodne: przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą na
podstawie kupna – sprzedaży, darowizny lub zamiany.
1. umowa realna (wzdanie) – zapłata
2. wejście w posiadanie (wwiązanie)
à później pod wpływem Kościoła przyjął się w Europie zwyczaj przenoszenia władztwa nad rzeczą przez wręczenie nabywcy w obecności świadków dokumentu (traditio per partam)
à fikcyjny zwyczaj kłótni przed sądem poprzedził późniejsze sądowe przenoszenie własności
ZOBOWIĄZANIA
1. Źródła zobowiązań, umowy.
à prawa obligacyjne charakteryzował względny charakter, skuteczność tylko między stronami zobowiązania (Inter partes)
à zobowiązania pierwotnie rodziły się z czynów niedozwolonych (deliktów) – sam fakt wyrządzenia szkody rodził po stronie sprawy obowiązek jej naprawienia
à drugim źródłem zobowiązań były umowy, dzieliły się one na formalne i realne.
UMOWA FORMALNA: zobowiązanie się kogoś do świadczenia w przyszłości, które dokonywane było drogą uroczystego przyrzeczenia ślubowania wiary (fideus facta)
à przybicie
à wręczenie laski
à wadiacja – wręczenie symbolicznego przedmiotu
UMOWA REALNA: była zawierana wówczas, gdy zobowiązanie się jednej ze stron do świadczenia w określonym terminie wynikało z faktu przyjęcia świadczenia, otrzymania rzeczy od drugiej strony – np. kupno – sprzedaż, zamiana, darowizna
2. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania
à odpowiedzialność cielesna niewypłacalnego dłużnika
à z czasem odpowiedzialność osobą została zamieniona odpowiedzialnością majątkiem dłużnika
à istniał rozdział pomiędzy długiem a odpowiedzialnością, która czasem brała na siebie osoba trzecia
3.) Sposoby zabezpieczenia wierzytelności
à zakładnictwo (zakładnik od wierzyciela utrzymywany przez dłużnika)
à rękojemstwo
à zastaw jako ograniczone prawo rzeczowe
- zastaw umowny (musiał wynikać z umowy)
- zastaw wzięty (powstawał bez umowy i woli dłużnika)
- zastaw ustawowy/ sądowy (gdy wynikał z przepisu prawa lub decyzji sądu)
- przedmiotem zastawu były pierwotnie tylko ruchomości – zastaw był wiązany z
dzierżeniem
- zastaw na upad
- zastaw nieruchomości najpierw był zastawem z dzierżeniem, później na wierzyciela przechodziło tylko użytkowanie nieruchomości à zastaw uzytkowy (antychretyczny). Gdy uzytki nie wliczały się z poczet długu – zakład użytkowy czysty. Zastaw do wydzierżenia to zastaw z pożytkami liczonymi jako dług.
Istniał też zakład bez dzierżenia
à załoga
à łajanie
SPADKOBRANIE
1. Pojęcie spadkobrania, dziedziczenie beztestamentowe
à początkowo spadkobierca nie mógł dysponować swoim majątkiem – znane było tylko dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato). Przedmioty osobistego użytku przechodziły do córek lub synów
à ograniczenie kobiet w dziedziczeniu (w niektórych prawach córki dziedziczyły dopiero w braku synów, w innych – w ogóle)
à porządek dziedziczenia: synowie najczęściej dzielili się w równych częściach, chyba że pozostawali w niedziale braterskim
à prawo wyobrażenia – potomkowie wcześniej zmarłego syna wchodzili w jego miejsce i otrzymywali należną im część spadku
à w prawie frankońskim rozpowszechnił się system dziedziczenie wg parantel – obejmował krąg dziedziczących od wspólnego przodka
à czasem aby dobra nie wydostały się z rodziny, rodzina od strony ojca dziedziczyli jego majątki, a od strony matki – jej – przez to nie dopuszczano do spadkobrania współmałżonka
2. Dziedziczenie beztestamentowe
à pierwotnie jedynie osoby bezdzietne mogły przekazać spadek obcemu i to w formie fikcyjnej adopcji
à w średniowieczu wykształciła się część swobodna spadku (przez starania Kościoła) – wynosiła tyle, ile w przypadku dziedziczenia beztestamentowemu przypadałaby jednemu dziecku więcej – przy dwóch synach np. 1/3 majątku.
à testamenty średniowieczne nie wymagały ustanowienia dziedziców koniecznych
3.) Szczególne rodzaje sukcesji. Dziedziczenie lenn.
à zasada niepodzielności lenn wywodziła się z chęci uzyskania dużych środków na wystawienie i uzbrojenie oddziału
à wprowadzenie sukcesji jednostkowej
à fragrarium – prawo niemieckie, dziedziczy najstarszy z synów największą część, a młodszym oddaje podlenno
à paragium – lenno na zewnątrz stanowiło jednolitą część, a w środku było podzielone między braćmi
à feudum non ascendi – lenno nie idzie w górę
II. Zmiany w prawie prywatnym od schyłku wieków średnich
WPŁYW PRAWA RZYMSKIEGO NA ROZWÓJ PRAWA PRYWATNEGO
1. Prawo rzymskie w dziełach glosatorów i komentatorów
à bolońska szkoła glosatorów: Irnerius, Martinus, Bulgarus, Jacobus, Hugo
à początkowo próba wyjaśnienia i przekształcenia logicznego kodyfikacji justyniańskiej bez związków z praktyką do II połowy XII wieku
à...
prawozaoczne