Leczenie dietą dorosłych chorych na cukrzycę.pdf

PRACA POGLĄDOWA

ISSN 1640–8497

Wiktor B. Szostak, Aleksandra Cichocka

Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie

Leczenie dietą dorosłych chorych na cukrzycę

Dietary treatment in adult diabetic patients

STRESZCZENIE

Główne cele leczenia cukrzycy dietą to: 1) uzyskanie

i utrzymanie prawidłowego lub bliskiego prawidło-

wemu stężenia glukozy we krwi, optymalnego pro-

filu lipidowego i pożądanych wartości ciśnienia tęt-

niczego; 2) zapobieganie rozwojowi przewlekłych

powikłań cukrzycy lub jego spowolnienie.

U pacjentów z nadwagą należy zmniejszyć masę cia-

ła co najmniej o 10% poprzez ograniczenie spożycia

tłuszczów i węglowodanów. Spożycie białek powin-

no wynosić co najmniej 0,8 g/kg należnej masy ciała

i powinno pokrywać 15–20% zapotrzebowania ener-

getycznego. Spożycie węglowodanów powinno wy-

nosić 45–50% energii. Preferowane powinny być pro-

dukty o niskim indeksie glikemicznym (< 50). Ogólne

spożycie tłuszczów powinno wynosić 30–35%

energii, nasyconych kwasów tłuszczowych co naj-

wyżej 7% energii, a izomerów trans nienasyconych

kwasów tłuszczowych — poniżej 1% energii. Wielo-

nienasycone kwasy tłuszczowe powinny być spoży-

wane w ilościach zalecanych zdrowym osobom. Na-

leży ograniczać spożycie soli do 5 g dziennie. Posiłki

powinny być spożywane regularnie 4–6 razy dziennie,

o stałej porze. W niniejszej pracy podano zestawienie

produktów spożywczych zalecanych, ograniczanych

i przeciwwskazanych dla chorych na cukrzycę. Zapre-

zentowano graficzny podział zalecanych produktów

spożywczych na grupy ułatwiający ułożenie dzien-

nej racji pokarmowej, zgodnie z rekomendowanymi

proporcjami składników odżywczych. Zamieszczono

też przykładowe jadłospisy dziennych racji pokarmo-

wych na 1200, 1500, 1800 i 2000 kcal. (Diabet. Prakt.

2008; 9: 18–27)

Słowa kluczowe: cukrzyca, dieta, zalecane produkty

żywnościowe, jadłospisy

ABSTRACT

The main goals of diabetes treatment is: 1. to achieve

and maintain normal or close to normal blood glu-

cose levels, lipid profile, and blood pressure values;

2. to prevent, or to slow, the rate of development of

the chronic complications of diabetes.

In overweight patients body mass should be reduced

by at least 10% by decrease in fat and carbohydrate

intake. Protein intake should amount to at least

0.8 g/kg of normal body mass, covering 15–20% of

energy requirement. Carbohydrate intake should ac-

count for 45–50% energy. Products of low glycemic

index (< 50) are preferred. Total fat intake should

account for 30–35% energy, saturated fatty acids

£ 7% energy, and trans isomers of unsaturated fat-

ty acids < 1% energy. Polyunsaturated fatty acids

should be consumed in the amounts that are rec-

ommended for healthy people. Salt intake should

be reduced to 5 g daily. Meals should be regular,

consumed 4–6 times a day, at the same hours. The

recommended, limited and contraindicated food

products for diabetics are listed. We presented also

the graphic illustration of groups of recommended

food items, that facilitates composing the daily

food ration consistent with the recommendations

concerning nutrient proportions. Examples of daily

menus of 1200, 1500, 1800 and 2000 kcal are

presented. (Diabet. Prakt. 2008; 9: 18–27)

Adres do korespondencji: prof. dr hab. med. Wiktor B. Szostak

Instytut Żywności i Żywienia

ul. Powsińska 61/63, 02–903 Warszawa

Diabetologia Praktyczna 2008, tom 9, 1, 18–27

Nadesłano: 10.01.2008

Przyjęto do druku: 25.01.2008

Key words: diabetes, diet, recommended foods,

menus

www.dp.viamedica.pl

Wiktor B. Szostak, Aleksandra Cichocka, Leczenie dietą dorosłych chorych na cukrzycę

Tabela 1. Średnie zapotrzebowanie na energię u dorosłych osób

Osoby leżące

20 kcal/kg należnej masy ciała na dobę

Osoby pracujące umysłowo, wykonujące lekką pracę fizyczną

30 kcal/kg należnej masy ciała na dobę

Osoby codziennie wykonujące ćwiczenia fizyczne

35 kcal/kg należnej masy ciała na dobę

Osoby wykonujące ciężką pracę fizyczną

40 kcal/kg należnej masy ciała na dobę

Dieta jest podstawową metodą leczenia cukrzy-

cy [1, 2]. Główne cele zakładane w tej terapii to:

— uzyskanie i utrzymanie optymalnych wartości

następujących parametrów:

— prawidłowego lub bliskiego prawidłowemu

stężenia glukozy we krwi,

— właściwego profilu lipidowego,

— pożądanych wartości ciśnienia tętniczego;

— zapobieganie rozwojowi przewlekłych powi-

kłań cukrzycy lub spowolnienie tych powikłań.

spożywać podobną ilość węglowodanów. Pacjent

leczony insuliną wymaga zazwyczaj fachowego po-

radnictwa dietetycznego. Celowe jest ograniczanie

sacharozy w diecie. Pomocne w realizacji tego wska-

zania jest stosowanie sztucznych środków słodzą-

cych w dawkach zalecanych przez producenta.

Zalecane spożycie tłuszczów

Ogólne spożycie tłuszczów powinno wynosić

30–35% energii. Nasycone kwasy tłuszczowe nie

powinny dostarczać więcej niż 7% energii, a izome-

ry trans nienasyconych kwasów tłuszczowych

— mniej niż 1% energii. Wielonienasycone kwasy

tłuszczowe omega-6 powinny być spożywane w ilo-

ści 4–8% energii, a spośród omega-3 zaleca się 2 g

kwasu a -linolenowego i co najmniej 200 mg eiko-

zapentaenowego (EPA) i dokozaheksaenowego

(DHA). Jednonienasycone kwasy tłuszczowe mogą

pokrywać do 20% energii. Pożądane jest ogranicza-

nie spożycia cholesterolu do 200 mg.

Wartość energetyczna diety

Podstawowym warunkiem poprawy kontroli

glikemii, lipemii i ciśnienia tętniczego jest zmniej-

szenie masy ciała u pacjentów z nadwagą i utrzy-

manie tego efektu przez długi czas. Należy dążyć

do redukcji masy ciała co najmniej o 10%, poprzez

zmniejszenie spożycia energii o około 30% w po-

równaniu ze zdrowymi osobami (tab. 1) i zwiększe-

nie wydatków energetycznych przez aktywność

fizyczną. Prawidłowo prowadzona terapia odchu-

dzająca powinna zapewnić zmniejszenie masy ciała

o 0,5–1,0 kg tygodniowo. Niską kaloryczność diety

należy uzyskać przez ograniczenie spożycia tłusz-

czów i węglowodanów. Ogólne spożycie tłuszczu

nie powinno być jednak mniejsze niż 40 g, a węglo-

wodanów — niż 130 g.

Witaminy i składniki mineralne

Prawidłowo ułożona dieta powinna pokrywać

zapotrzebowanie na witaminy i składniki mineral-

ne. Suplementy w zasadzie nie są potrzebne. Celo-

we może być przyjmowanie suplementów kwasu

foliowego przez młode kobiety w celu zapobiega-

nia wadom rozwojowym cewy nerwowej u płodu

oraz wapnia przez osoby starsze w prewencji oste-

oporozy. Przy diecie niskokalorycznej może zacho-

dzić potrzeba podawania witamin z powodu ich

niewystarczającej ilości w diecie.

Zalecane spożycie białek

Spożycie białek przez człowieka dorosłego

powinno pokrywać 15–20% zapotrzebowania

energetycznego przy zapewnieniu podaży co naj-

mniej 0,8 g/kg należnej masy ciała. Kobiety ciężarne

powinny spożywać około 7 g białka więcej niż ko-

biety niebędące w ciąży. Karmienie piersią wymaga

zwiększenia spożycia białka o 20 g.

Sól w diecie chorego na cukrzycę

Należy ograniczać spożycie soli do 5 g dziennie.

Zalecane spożycie węglowodanów

Spożycie węglowodanów powinno wynosić

45–50% energii. Należy preferować produkty węglo-

wodanowe o niskim indeksie glikemicznym (< 50),

zawierające dużo błonnika. Pacjenci intensywnie le-

czeni insuliną powinni dostosować jej dawki do ilo-

ści spożywanych węglowodanów. Chorzy leczeni

stałymi dawkami insuliny powinni każdego dnia

Alkohol

Spożywanie alkoholu jest przeciwwskazane

w następujących przypadkach: w cukrzycy niewyrów-

nanej metabolicznie, przy wykonywaniu czynności

wymagających dużego wysiłku fizycznego, przy za-

awansowanej mikroangiopatii, neuropatii, w niekon-

trolowanym nadciśnieniu tętniczym, podczas stoso-

wania diety niskoenergetycznej, przy współistnieniu

nadczynności tarczycy, niedoczynności nadnerczy

www.dp.viamedica.pl

Diabetologia Praktyczna 2008, tom 9, nr 1

Tabela 2. Zalecany rozkład energii w poszczególnych posiłkach dla chorego na cukrzycę, w zależności od liczby

posiłków dziennie

Rodzaj posiłku

6 posiłków

5 posiłków

4 posiłki

I śniadanie

20–25%

25%

30%

II śniadanie

10%

15%

Obiad

25–30%

30%

Podwieczorek

10%

10–15%

– *

Kolacja

20%

25%

Posiłek przed snem (w przypadku hipoglikemii nocnych)

10%

–

* Jeśli pacjent nie spożywa II śniadania, to powinien spożywać podwieczorek (15% energii)

i wszelkich form hiperkortyzolemii. Przeciwwskaza-

nie stanowi także leczenie pochodnymi sulfonylo-

mocznika, sulfonamidami, lekami b -adrenolityczny-

mi i salicylanami. Alkoholu nie powinny pić kobiety

w ciąży, pacjenci z hipertriglicerydemią i zapaleniem

trzustki w wywiadzie.

Pacjenci, u których nie występują wyżej wymie-

nione przeciwwskazania, nie powinni przekraczać

dawki alkoholu przyjętej za bezpieczną dla zdrowe-

go człowieka. Wynosi ona dla mężczyzny 20 g czy-

stego alkoholu etylowego dziennie, a dla kobiety

— 10 g.

W tabeli 3 zestawiono produkty spożywcze

zalecane w diecie chorych na cukrzycę, które można

spożywać tylko w ograniczonych ilościach, oraz te,

które należy całkowicie wykluczyć. Zapewnienie

spożycia białek, tłuszczów i węglowodanów we wła-

ściwych proporcjach wymaga umiejętnego doboru pro-

duktów spożywczych, co przedstawiono na rycinie 1.

Pięć porcji produktów zbożowych (150 g suchych

lub 250 g pieczywa), 4 — warzyw (ok. 800 g),

3 — owoców (300 g), 2 szklanki mleka lub odpo-

wiadająca im ilość sera, 1 porcja produktów wyso-

kobiałkowych (200 g ryby, 100–150 g mięsa, 40 g

fasoli, grochu lub soi) i 2 łyżki oleju (1 łyżkę można

zastąpić miękką margaryną) dostarcza około 1500

kcal, jeśli zachowano zalecaną proporcję składników.

Zakłada się, że spożycie dużej liczby warzyw

i owoców ma znaczenie w profilaktyce miażdżycy.

Jeśli zachodzi potrzeba ograniczenia liczby spoży-

wanych warzyw, to w celu zachowania bilansu ener-

getycznego diety można dwie porcje (około 400 g)

zastąpić szklanką odtłuszczonego mleka lub olejem

w ilości 1/2 łyżki stołowej.

Podstawowa dzienna racja pokarmowa dostar-

czająca 1500 kcal, opracowana na podstawie ryciny 1,

pokrywa w całości zapotrzebowanie na witaminy A,

E, B 2 , B 6 , C, potas, wapń, magnez i cynk (tylko u ko-

biet) oraz żelazo (tylko u mężczyzn). Zapotrzebo-

wanie na witaminy B 1 , B 2 , PP, magnez i cynk u męż-

czyzn, żelazo u kobiet oraz miedź u osób obojga

płci jest pokryte w ponad 70% [4].

Informacje dotyczące podstawowej dziennej

racji pokarmowej przedstawione na rycinie 1 mogą

pomóc chorym w stopniowym zmniejszaniu masy

ciała. Racja ta wymaga jednak uzupełniania wita-

min i składników mineralnych, aby w pełni odpowia-

dała zapotrzebowaniu na te elementy diety, które

występują w zbyt małych ilościach. Choremu, któ-

rego zapotrzebowanie energetyczne jest mniejsze

Rozkład energii i węglowodanów

na posiłki

Posiłki należy spożywać regularnie, 4–6-krot-

nie dziennie, w zależności od sposobu farmakotera-

pii oraz indywidualnych zaleceń. Prawidłowy rozkład

energii na poszczególne posiłki, w zależności od ich

liczby, podano w tabeli 2. Chorym zaleca się spoży-

wanie posiłków o stałych porach, ze względnie nie-

zmienioną w kolejnych dniach zawartością węglowo-

danów w poszczególnych posiłkach (czyli z takim

samym udziałem procentowym energii z węglowo-

danów jak zalecany rozkład energii na posiłki).

Nie jest wskazane wprowadzenie do diety specjal-

nych produktów spożywczych, tak zwanych „pro-

duktów dla diabetyków”.

Dieta w praktyce

Szczegółowych informacji na temat sposobów

żywienia powinien udzielić chorym na cukrzycę,

zwłaszcza osobom z albuminurią lub leczonym in-

suliną, dietetyk. Jest to natomiast trudne, jeżeli

w ogóle możliwe w praktyce lekarza rodzinnego. Dla-

tego opracowano uproszczony sposób informowa-

nia pacjenta o właściwej dla niego diecie, który jest

przydatny w leczeniu cukrzycy typu 2 [3].

www.dp.viamedica.pl

Wiktor B. Szostak, Aleksandra Cichocka, Leczenie dietą dorosłych chorych na cukrzycę

Tabela 3. Dobór produktów spożywczych w diecie chorego na cukrzycę typu 2

Produkty zalecane

Produkty do spożywania

Produkty przeciwwskazane

w umiarkowanych ilościach

Produkty

Pieczywo razowe, chleb chrupki,

Ryż biały, płatki kukurydziane,

Rogaliki francuskie, pieczywo

zbożowe

płatki owsiane, makaron, musli

kasza jaglana

białe, paluszki słone, krakersy

(bez dodatku cukru), kasze

gruboziarniste: gryczana, jęczmienna,

pęczak; ryż brązowy, ryż „parboiled”

Warzywa

Warzywa świeże i mrożone,

Ziemniaki

Frytki, warzywa konserwowane,

soki warzywne

chipsy

Owoce

Owoce świeże i mrożone, owoce

Owoce suszone, soki

Owoce kandyzowane i w syropie

konserwowe (niesłodzone)

owocowe

Nabiał

Mleko odtłuszczone, ser biały chudy

Mleko półtłuste, sery: Brie,

Tłuste mleko, śmietana, mleko

lub półtłusty, jogurt, kefir chudy,

Camembert, Mozarella, Feta,

skondensowane, zabielacze do

maślanka, serwatka, białko jajek

sery żółte o obniżonej

kawy, sery pełnotłuste, jogurt

zawartości tłuszczu, dwa całe

pełnotłusty, kremowy

jaja na tydzień

Ryby i owoce

Ryby z rusztu, grilla, pieczone,

Ryby smażone na oleju

Ryby smażone na innych

morza

gotowane, w galarecie; unikać skóry

rzepakowym lub oliwie

tłuszczach niż wymienione,

z oliwek, małże i homary

kawior, krewetki, kalmary

Mięso

Indyki i kurczaki (bez skóry), cielęcina,

Wędliny typu polędwica

Mięso z widocznym tłuszczem,

bardzo chuda wołowina i jagnięcina,

i szynka (bez tłuszczu)

gotowe mięso mielone, kaczki,

króliki, dziczyzna

drobiowe, wołowe, wieprzowe

gęsi, kiełbasy, salami, pasztety,

wątroba

Nasiona roślin

Fasola, groch, soja, soczewica

strączkowych

Tłuszcze

Oleje zawierające jednonienasycone

Oleje zawierające kwasy

Masło, smalec, słonina, łój,

kwasy tłuszczowe: olej rzepakowy

wielonienasycone, np.:

tłuszcz spod pieczeni,

i oliwa z oliwek

słonecznikowy, kukurydziany,

margaryny twarde, olej

sojowy, z pestek winogron,

palmowy i kokosowy,

krokoszowy; margaryny

tłuszcze uwodornione

miękkie (nieuwodornione),

margaryny o zmniejszonej

zawartości tłuszczu

Zupy

Zupy warzywne, chude wywary mięsne

Zupy zaprawiane śmietaną

i innymi tłuszczami

Desery

Wszelkie orzechy i migdały (niesolone), Dżem niskosłodzony

Lody, kremy, torty, wyroby

sałatki owocowe (bez dodatku cukru),

cukiernicze (np. ciastka,

galaretki, kisiele, budynie na mleku

paszteciki), czekolada, batony

chudym (bez dodatku cukru)

czekoladowe, cukierki, sosy na

śmietanie lub maśle, orzechy

i wiórki kokosowe, orzechy

solone

Napoje

Kawa filtrowana lub instant, herbata,

Alkohol, kakao,

Czekolada, kawa ze śmietanką,

herbatki owocowe i ziołowe, woda,

niskotłuszczowe napoje

gotowana kawa, kawa po

napoje bezkaloryczne, bezalkoholowe,

czekoladowe niesłodzone

turecku, napoje słodzone

kawa zbożowa

Sosy, przyprawy Pieprz, musztarda, zioła, chrzan,

Sosy sałatkowe niskotłuszczowe

Majonez, sól dodana, sosy

przyprawy korzenne, koncentrat

(np. na bazie chudego jogurtu)

i kremy sałatkowe, sosy do

pomidorowy

mięsa i ryb zawierające tłuszcz

www.dp.viamedica.pl

Produkty zbożowe

CODZIENNIE

ZJEDZ 5 PORCJI

Każda zawiera

ok. 22 g węglowodanów

i ok. 110 kcal

2 kopiaste łyżki

3 płaskie łyżki stołowe

3 kopiaste łyżki stołowe

3 płaskie łyżki stołowe

4 płaskie łyżki

1 kromka chleba pełnoziarnistego

4 kromki chleba

płatków owsianych (30 g)

ryżu „parboiled” (30 g)

makaronu (30 g)

kaszy gruboziarnistej (30 g)

stołowe mąki (30 g)

o grubości 1 cm (50 g)

chrupkiego (30 g)

węglowodanów 19 g

węglowodanów 23 g

węglowodanów 21 g

węglowodanów 22 g

węglowodanów 23 g

węglowodanów 22 g

Uwaga: warzywa i ziemniaki surowe i po oczyszczeniu

Warzywa

CODZIENNIE

ZJEDZ 4 PORCJE

Każda zawiera

ok. 10 g węglowodanów

i ok. 60 kcal

kalafior (250 g)

fasola (200 g)

sałata (400 g)

marchew (200 g)

2 pomidory (250 g)

ziemniaki (90 g)

papryka (200 g)

kapusta (200 g)

węglowodanów 7 g

węglowodanów 6 g

węglowodanów 10 g

węglowodanów 6 g

węglowodanów 15 g

węglowodanów 9 g

węglowodanów 10 g

Uwaga: owoce surowe — produkt rynkowy

Owoce

CODZIENNIE

ZJEDZ 3 PORCJE

Każda zawiera

ok. 8 g węglowodanów

i ok. 40 kcal

kiwi (100 g)

7 truskawek (100 g)

5 śliwek (100 g)

½ jabłka (100 g)

½ gruszki (100 g)

½ pomarańczy (100 g)

węglowodanów 10 g

węglowodanów 5 g

węglowodanów 10 g

węglowodanów 7 g

węglowodanów 9 g

węglowodanów 7 g

Produkty mleczne

CODZIENNIE

ZJEDZ 2 PORCJE

Każda zawiera

ok. 12 g węglowodanów

i ok. 90 kcal

ser biały chudy (80 g)

kefir 1,5% tłuszczu (200 g)

mały jogurt owocowy

twarożek homogenizowany

szklanka maślanki (250 ml)

szklanka mleka (250 ml)

węglowodanów 3 g

węglowodanów 9 g

0% tłuszczu (150 g)

węglowodanów 12 g

0,5% tłuszczu

węglowodanów 12 g

węglowodanów 5 g

węglowodanów 13 g

Mięso i zamienniki

CODZIENNIE

ZJEDZ 1 PORCJĘ

Każda zawiera

ok. 170 kcal

ryba

pierś

schab z kością

cielęcina bez

8 plasterków kiełbasy

7 plasterków polędwicy

14 plasterków wędliny

fasola, groch (40 g)

patroszona (200 g)

kurczaka (150 g)

1 kotlet (130 g)

kości (150 g)

szynkowej (100 g)

wędzonej (100 g)

drobiowej (100 g)

węglowodanów 16 g

ŁAKOCIE — DOPUSZCZALNE, ALE NIEPOLECANE

Tłuszcze

CODZIENNIE

ZJEDZ 2 PORCJE

Każda zawiera

ok. 130 kcal

1 łyżka stołowa oleju (15 g)

2 płaskie łyżki stołowe

Łakocie

MOŻESZ

ZJEŚĆ

NAJWYŻEJ

2 PORCJE

pół szklanki soku owocowego

galaretka owocowa

2 płaskie łyżeczki dżemu

135 kcal

margaryny miękkiej (30 g) — 130 kcal

niesłodzonego (125 g)

bez cukru (125 g)

niskosłodzonego (25 g)

Uwaga: podane ilości węglowodanów odpowiadają węglowodanom przyswajalnym.

55 kcal, węglowodanów 12 g

70 kcal, węglowodanów 12 g

40 kcal, węglowodanów 10 g

Rycina 1. Podstawowa dzienna racja pokarmowa dla chorego na cukrzycę typu 2 (ok. 1500 kcal). Wybrane porcje należy spożywać w 5 posiłkach; codziennie wybieraj inne porcje z każdej

grupy produktów w celu urozmaicenia diety [3]

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: