19_CEZARY MICHOŃSKI, Kognitywne aspekty przekładu.pdf

261

C EZARY M ICHO ´ SKI

Kognitywne aspekty przekładu

na podstawie tłumaczenia

neologizmów w powie´ci

Anthony Burgessa

„Mechaniczna pomara´cza”

1. Wprowadzenie

Celem niniejszego artykułu jest próba analizy przekładu wybranych neologizmów wyst˛-

puja˛cych w „Mechanicznej pomara´czy” w ramach gramatyki kognitywnej. Dlaczego

wła´nie podej´cie kognitywne? Wydaje si˛, ˙e wcze´niejsze teorie j˛zyka oraz teorie

przekładu traktuja˛ neologizmy i ich przekład jedynie jako zjawisko marginalne, nie pre-

zentuja˛c wyczerpuja˛co całej zło˙ono´ci tego zjawiska. Niniejszy artykuł jest próba˛ wyj´cia

naprzeciw temu brakowi. Poni˙ej przedstawiamy najwa˙niejsze zało˙enia gramatyki

kognitywnej – istotne dla celów naszej analizy.

1. Symboliczny charakter j˛zyka przejawia si˛ na wszystkich jego płaszczyznach,

pocza˛wszy od fonetyki a˙ po pragmatyk˛. Granice mi˛dzy poszczególnymi „komponen-

tami” (np. morfologia – leksyka, leksyka – składnia) sa˛ płynne, gdy˙ w j˛zyku naturalnym

wyst˛puje wiele przypadków po´rednich.

2. Uznanie znaczenia a nie struktury za centralna ˛ spraw ˛ j ˛ zyka oraz za najwa˙niejszy

przedmiot zainteresowania j˛zykoznawstwa.

3. Arbitralno´´ zwia˛zku mi˛dzy signifiant i signifé jest kwestia˛ stopnia. Im bardziej

zło˙ony jest znak, tym bardziej dany zwia ˛ zek daje si ˛ analizowa´ i jest umotywowany,

a wi˛c mniej arbitralny.

4. Konwencjonalno´´ znaków j˛zykowych, zwia˛zana ze stopniem motywacji, jest

równie˙ kwestia˛ stopnia.

262

5. Obj ˛ cie swoim zasi ˛ giem cało´ci zjawisk j ˛ zykowych – oprócz zjawisk prototypo-

wych (najlepiej umotywowanych bezpo´rednim do´wiadczeniem) równie˙ zjawisk nie-

prototypowych, na tle procesów poznawczych człowieka i jego współdziała´ z innymi

członkami społecze´stwa.

2. Nowatorstwo j˛zykowe powie´ci

„Mechaniczna pomara´cza”

W pracy tej zajmuj˛ si˛ analiza˛ przekładu neologizmów wyst˛puja˛cych w powie´ci An-

thony Burgessa. Tekst ten nie jest łatwy w odbiorze, gdy˙ jego autor u˙ył wielu ´rodków

artystycznych (neologizmy, zapo˙yczenia, wyra˙enia slangowe, gry słów, elementy stylu

biblijnego), aby jego ksia˛˙ka była dziełem literackim, a nie tylko kontrowersyjna˛ antyuto-

pia˛, przedstawiaja˛ca˛ społecze´ stwo totalitarne w „niedalekiej przyszło´ci”. W powie´ci tej

nie znajdziemy wiele informacji o historii przedstawionego społecze´stwa. Jedyna˛ wska-

zówka˛ mo˙e by´ ”nadsat”, ˙argon młodzie˙owy, którym posługuja˛ si˛ bohaterowie po-

wie´ci. Pochodzenie tego ˙argonu Burgess streszcza nast˛puja˛co: „Elementy starego

rymowanego slangu... Te˙ troch˛ j˛zyka Cyganów. Ale wi˛kszo´´ rdzeni słów jest sło-

wia´ska. Propaganda. Penetracja pod´wiadomo´ci” (1985: 91). R. Stiller w artykule „Hor-

rorshow! Czyli bój si ˛ Pan je˙a” twierdzi, ˙e cytat ten wskazuje na istnienie techniki

propagandowej, przy pomocy której niebezpieczny słowia´ski Wschód zara˙a pod´wia-

domo´´ młodych Anglików swoim j˛zykiem, ´wiatopogla˛dem oraz zbrodniczymi zwycza-

jami (1974: 199). Inaczej interpretuje ów cytat C. Dix, twierdza ˛ c, ˙e „społecze´ stwo to

zostało poddane zarówno ameryka´skiej jak i radzieckiej interwencji, której rezultatem

jest j˛zyk u˙ywany przez młodzie˙... ” (1971: 14). Trudno oceni´, która interpretacja

bli˙sza jest prawdzie, a raczej intencjom autora powie´ci, w której mamy do czynienia

z futurystyczna˛ wizja˛ ´wiata przedstawionego.

Z j˛zykowego punktu widzenia „Mechaniczna pomara´ cza” jest ciekawa˛ powie´cia˛,

gdy˙ przedstawia prób˛ spekulacji na temat przyszło´ci j˛zyka angielskiego. Wprawdzie

Stiller (1974: 199) twierdzi, ˙e: „wytwór j˛zykowy Burgessa jest tylko absurdalnym

i wewn˛trznie sprzecznym pomysłem ignoranta”, lecz faktem jest, i˙ niewielu pisarzy poza

Burgessem miało do´´ odwagi i wyobra´ni, by stworzy´ niemal zupełnie nowa˛ odmian˛

j˛zyka angielskiego. „Nadsat” (ros. ) ró˙ni si˛ od współczesnego j˛zyka angiel-

skiego głównie leksyka˛. Nawet przy pierwszym spojrzeniu czytelnik spostrzega, ˙e w tek-

´cie znajduje si˛ wiele „dziwnych” słów, których zrozumienie bez kontekstu, a niekiedy

nawet w kontek´cie, jest niemo˙liwe, mimo tego, i˙ słowa te wyst˛puja˛ z angielskimi

przyrostkami, i wkomponowane sa ˛ we frazy i zdania angielskie. Zajmiemy si ˛ teraz

zagadnieniem nowatorstwa wyra˙e´ leksykalnych, aby ustali´ j˛zykowy status tych słów.

„Słownik terminów literackich” pod redakcja˛ J. Sławi´skiego podaje nast˛puja˛ca˛ defi-

nicj ˛ : „Neologizm – wyraz nowo utworzony zgodnie z normami słowotwórczymi obowia ˛ -

zuja˛cymi w danym j˛zyku, zwykle na podstawie słów znajduja˛cych si˛ ju˙ w obiegu.

Neologizmy powstaja˛ albo w zwia˛zku z ogólnoj˛zykowa˛ konieczno´cia˛ nazwania nowych

sytuacji i przedmiotów, albo te˙ pojawiaja˛ si˛ w obr˛bie j˛zyka poetyckiego, słu˙a˛c celom

263

ekspresywnym (...) Obok neologizmów słowotwórczych stosowane sa ˛ te˙ neologizmy

semantyczne, b˛da˛ce najcz˛´ciej aktualizacja˛ w nowym znaczeniu wyrazów, które wyszły

ju˙ z u˙ycia” (1988: 11). S. Grabias (1981: 88) proponuje rozwa˙a´ nowatorstwo wyra˙e´

(pojedynczych słów i idiomów) w trzech wymiarach: struktury, znaczenia i formy. We-

dług H. Kurkowskiej (1974: 90) autor wprowadza neologizmy do dzieła w celu narzucenia

czytelnikom własnej wizji ´wiata. W takim przypadku czynnik semantyczny, czyli nie-

zwykła, dziwna czy szokuja˛ca warto´´ semantyczna danego wyra˙enia, okre´la wra˙enie

wywarte przez dane słowo na czytelniku. W innym przypadku autor mo˙e jedynie zmo-

dyfikowa´ form˛ jakiego´ słowa, nie powoduja˛c zmiany jego znaczenia. Taka zmiana

mo˙e spowodowa´ przesuni˛cie stylistyczne lub tylko doda´ słowu element nowatorstwa

czy dziwno´ci. Poza tym mo˙na równie˙ natkna˛´ si˛ na neologizmy nie utworzone na

podstawie słów znajduja˛cych si˛ w obiegu. Sa˛ to tzw. neologizmy absolutne, je´li równie˙

wyra˙aja˛ nowe znaczenie. Słowa takie wyst˛puja˛ rzadko, a ich znaczenie jest albo wyja´-

nione przez autora, albo wynika z kontekstu, w jakim sa˛ u˙yte.

Z powy˙ej cytowanych definicji wynika, ˙e neologizm jest ´wiadomie i celowo utwo-

rzonym wyrazem lub wyra˙eniem, charakteryzuja˛cym si˛ nowatorstwem formy, znaczenia

i/lub funkcji. Wynika z nich równie˙, ˙e neologizmy traktowane sa˛ jako ornament styli-

styczny. Nie zgadzam si ˛ z taka ˛ opinia ˛ , gdy˙ moim zdaniem neologizmy sa ˛ składnikiem

codziennego posługiwania si˛ j˛zykiem, który przecie˙ zmienia si˛ nieustannie. Zwracaja˛c

nasza˛ uwag˛ ku nowym znaczeniom i poj˛ciom, neologizmy wpływaja˛ na nasz sposób

postrzegania rzeczywisto´ci. Mo˙emy nawet stwierdzi´, ˙e ka˙de słowo jest lub było

kiedy´ neologizmem. W podej´ciu kognitywnym istota neologizmów polega na tym, ˙e

charakteryzuja˛ si˛ one niskim stopniem utrwalenia w strukturze kognitywnej. Jako wyra-

˙enia peryferyjne maja˛ one bardzo du˙a˛ ekspresyjno´´. Podobnym stopniem utrwalenia

w strukturze kognitywnej charakteryzuja˛ si˛ równie˙ zapo˙yczenia z j˛zyków obcych.

W powie´ci Burgessa podobnie funkcjonuja˛ obie te grupy, b˛da˛ce najbardziej ekspresyw-

nymi elementami tekstu. Jedyna˛ ró˙nica˛ mi˛dzy nimi jest to, ˙e owe zapo˙yczenia, a raczej

pseudo-zapo˙yczenia, zostały utworzone przez Burgessa na podstawie słów rosyjskich,

a nie angielskich, dlatego te˙ proponuj˛ obie te grupy traktowa´ jako neologizmy. Nale˙y

podkre´li´, ˙e neologizmy, jak wiele innych aspektów j˛zyka, daja˛ si˛ bada´ jedynie przy

uwzgl˛dnieniu stopnia przynale˙no´ci do danej kategorii. Wraz ze wzrostem cz˛stotliwo-

´ci u˙ycia, neologizmy „wła´ciwe” jak i te b ˛ da ˛ ce niedawnymi zapo˙yczeniami, stopnio-

wo utrwalaja˛ si˛ w strukturze kognitywnej i zaczynaja˛ funkcjonowa´ jako skonwencjo-

nalizowane jednostki j˛zykowe.

Wszystkie neologizmy wyst ˛ puja ˛ ce w powie´ci Burgessa mo˙na podzieli´ na dwie

grupy, ze wzgl˛du na nowatorstwo formy i znaczenia. Do pierwszej grupy nale˙a˛ neolo-

gizmy semantyczne (neosemantyzmy), charakteryzuja˛ce si˛ znana˛ forma˛ i nowym znacze-

niem. Sa ˛ to rozszerzenia semantyczne istnieja ˛ cych słów angielskich.

cancer „rak, nowotwór zło´liwy” – cancer „papieros, gro´na przyczyna raka płuc”

metonimia: skutek za przyczyn˛

white „biały” – white „mleko, napój w kolorze białym” metonimia: kolor za substancj˛

sharp „ostry, spiczasty, piskliwy” – sharp „dziewczyna, kobieta” metonimia: cecha

charakterystyczna za osob˛

Druga˛ grup˛, zawieraja˛ca˛ słowa o nowej formie, mo˙na dalej podzieli´ na trzy kategorie:

1. neologizmy pochodne – wyra˙enia utworzone na podstawie istnieja˛cych słów

angielskich:

264

papapa – „ojciec” (dodatkowe powtórzenie jednej sylaby słowa papa)

in - out in - out – „kopulacja” (wn˛trze-zewn˛trze, ruch, scena erotyczna)

go homeways – „i´´ do domu” (”go home” + przyrostek „ways”)

2. neologiczmy niepochodne – wyra˙enia nie utworzone na podstawie istnieja ˛ cych

słów angielskich:

a) neologizmy absolutne

velocet , drencrom – nazwy futurystycznych narkotyków

b) wi˛kszo´´ zapo˙ycze´ z j˛zyka rosyjskiego

veshch – „rzecz”

malenky – „mały”

viddy – „widzie´, patrze´”

3. Pozostałe zapo˙yczenia z j˛zyka rosyjskiego, te mianowicie, których forma podob-

na jest do istnieja˛cych słów angielskich, dzi˛ki czemu ich znaczenie zawiera elementy

rodzime i obce, gdy˙ sa˛ to neologizmy utworzone na podstawie słów angielskich i rosyj-

skich. Stanowia ˛ one przypadek po´redni mi ˛ dzy tradycyjnie rozumianymi neologizmami

a zapo˙yczeniami.

ros. „dobrze”

ang. horror „groza”, show „pokaz”

horrorshow

ros. „sam”

ang. odd „dziwny”, knocked out „znokautowany”

oddy knocky

ros. „pracowa´”

ang. a rabbit „królik”

to rabbit

A zatem neologizmy te posiadaja˛ znaczenie, które jest cz˛´ciowo znane i cz˛´ciowo nowe.

Spo´ród wszystkich neologizmów Burgessa na szczególna˛ uwag˛ zasługuja˛ zapo˙y-

czenia rosyjskie, gdy˙ to wła´nie one stanowia˛ wi˛kszo´´ wszystkich nieskonwencjo-

nalizowanych wyra˙e´ w „Mechanicznej pomara´czy”. Słowa te zostały przetranspono-

wane zgodnie z normami pisowni i słowotwórstwa j˛zyka angielskiego.

3. Koncepcje przekładu

„Mechanicznej pomara´czy” na j˛zyk polski

Jaka˛ strategi˛ obra´ przy tłumaczeniu neologizmów w powie´ci Anthony Burgessa? Ist-

nieje tu wiele mo˙liwo´ci, jednak moim zdaniem nale˙y uwzgl ˛ dni´ cztery podstawowe

koncepcje przekładu tej ksia˛˙ki na j˛zyk polski.

Mo˙na przeło˙y´ t˛ powie´´ ignoruja˛c zupełnie neologizmy, zast˛puja˛c je zwykłymi

lub lepiej podstandardowymi (np. slangowymi) wyra˙eniami polskimi. W ten sposób

zostałaby przekazana ogólna tre´´ ksia˛˙ki, lecz styl autora, a przez to i niepowtarzalna

atmosfera wyzna´ głównego bohataera, zostałyby zupełnie stracone. Koncepcja ta, b˛da˛ca

na pograniczu adaptacji, mogłaby zosta´ u˙yta w streszczeniu powie´ci, lecz nawet zasto-

265

sowana w tłumaczeniu listy dialogowej filmu „Mechaniczna pomara´cza”, opartego na

powie´ci, wydaje si˛ nieadekwatna. W oryginalnej li´cie dialogowej wyst˛puje wiele

neologizmów, lecz w tłumaczeniu zostały one oddane jako słowa standardowe, czyli słowa

powszechnie u˙ywane w j ˛ zyku polskim:

„There was me, that is Alex and my three

droogs, that is Pete, Georgie, and Dim, Dim

being really dim, and we sat in the Korova

Milkbar making up our rassoodocks what to

do with the evening... ”

„A wi˛c ja, czyli Alex i trzej moi przyjacie-

le Pete, Georgie i Dim siedzieli´my w Ba-

rze Mlecznym, staraja˛c si˛ zdecydowa´ co

robi´ z tak pi ˛ knie zacz ˛ tym wieczorem... ”

Drugim wyj´ciem mogłoby by´ zachowanie słów pochodzenia rosyjskiego w przekła-

dzie, co zreszta˛ stosuje si˛ w wi˛kszo´ci tłumacze´, gdy cz˛´ci w j˛zyku innym ni˙ cało´´

tekstu stanowia˛ zwarte cało´ci i wyst˛puja˛ jednoznacznie jako strukturalnie „obce” ele-

menty (np. fragmenty hiszpa´skie w prozie Hemingwaya czy francuskie w „Wojnie i po-

koju”). Jednak w „Mechanicznej pomara´czy” słowa pochodzenia rosyjskiego wkompo-

nowane sa˛ w tekst do tego stopnia, ˙e cało´´ stanowi nowy, jednolity j˛zyk stworzony

przez Burgessa i jako nowy j˛zyk powinna by´ oddana w przekładzie. W tym punkcie

pojawiaja ˛ si ˛ jednak problemy zwia ˛ zane z odbiorem tekstu. Zachowanie słów rosyjskich

w przekładzie spowodowałoby pojawienie si˛ znacznych ró˙nic w odbiorze oryginału

i przekładu przez czytelników. Słowa rosyjskie w tek´cie polskim sa˛ łatwe do zrozumienia,

ale cz ˛ sto brzmia ˛ ironicznie, podczas gdy te same słowa w tek´cie angielskim sa ˛ tylko

egzotyczne. W „Mechanicznej pomara´czy” neologizmy pochodzenia słowia´skiego wy-

st˛puja˛ w przewa˙aja˛cej wi˛kszo´ci przypadków jako j˛zykowo egzotyczne ciekawostki

bez negatywnych skojarze´ historycznych i politycznych, które niewa˛tpliwie wysta˛piłyby

w tek´cie przekładu. Koncepcj˛ t˛ zastosował Stiller w pierwszej wersji tłumaczenia

fragmentów powie´ci:

„Makes you feel real dobby, that does, said

Pete. You could viddy that poor old Dim the

dim didn’t quite pony all that, but he said

nothing for fear of being called gloopy and

a domeless wonderboy”.

„– A˙ si˛ człowiek czuje charoszy, nie? –

powiada Pete. A stary bidny Jołop wida´,

˙e niezupełnie poniał ale nic nie bałakna˛ł,

bo si˛ cykał, ˙eby´my go znów nie nazwali

durak i cudowne dziecko bez baszki. ”

Trzecia˛ mo˙liwo´cia˛ przekładu neologizmów Burgessa jest strategia, która˛ mo˙na by

nazwa´ „technika˛ odwrotno´ci”. Polega ona na zasta˛pieniu zapo˙ycze´ rosyjskich w ory-

ginale angielskim przez angielskie zapo˙yczenia w polskim tłumaczeniu, wychodza˛c

z zało˙enia, ˙e funkcja słów słowia´skich w tek´cie angielskim najlepiej byłaby spełniona

w tek´cie słowia´skim przez neologizmy angielskie. Rozwia˛zanie to wydaje si˛ słuszne

z j ˛ zykowego punktu widzenia, lecz znów pojawiaja ˛ si ˛ problemy kulturowe zwia ˛ zane

z „politycznym” przesłaniem powie´ci. Wi˛kszo´´ neologizmów oryginału została celowo

„zapo˙yczona” z j˛zyka rosyjskiego. Czy mo˙na w tłumaczeniu odwróci´ wszystkie hi-

storyczne i kulturowe skojarzenia? Stosuja ˛ c zasad ˛ odwrotno´ci we własnym przekładzie

fragmentów „Mechanicznej pomara´czy” skorzystałem z prawa tłumacza do interpretacji

tekstu, sa˛dza˛c, ˙e ksia˛˙ka ta jest antyutopia˛ o charakterze uniwersalnym a neologizmy

w niej wyst˛puja˛ce spełniaja˛ funkcj˛ egzotyczna˛ i ekspresywna˛. A oto próbka mojego

przekładu:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: