Barbara Bieńkowska, Halina Chamerska
-minione tysiąclecie w Polsce było ściśle związane z książką i jej sprawami, książka sprzęgła myśl polską z śródziemnomorską, książka stała się najtrwalszym nośnikiem tradycji narodowej, w niej zapisano mądrość i doświadczenie pokoleń, przekazała idee swobody i wolności
1. Książka w okresie staropolskim (996-1795)
-w dziejach książki polskiej nazwą Średniowiecze obejmuje się okres zawarty między latami 996-1473 (pierwsza data otwiera historie państwa polskiego, druga sygnalizuje pojawienie się drukarstwa na naszych ziemiach
-doświadczenia i tradycje były przekazywane z pokolenia na pokolenie drogą ustną i bezpośrednim przykładem
-trwałość państwa Mieszka I – oparte na zachodnich wzorach organizacyjnych i strukturalnych
-przyjęcie wiary rzymskiej za pośrednictwem czeskim (996 r.) – włączyło nasz kraj w orbitę młodej i dynamicznej kultury zachodnioeuropejskiej
-wraz chrześcijaństwem pojawiła się u nas pierwsze książki à pod ta nazwą rozumiemy zarówno książki wielokartkowe tomy (kodeksy) pism jak i wszelkie dokumenty zawierające graficznie utrwalony tekst, możliwy do rozpowszechnienia i przechowania na dalszy i późniejszy użytek
-pismo łacińskie, a język przekazywania treści – łacina
-z biegiem wieków łacina coraz bardziej ustępowała językowi polskiemu, natomiast pismo łacińskie zostało przystosowane do słowiańskich dźwięków
-w X wieku w Europie ugruntowana już była pozycja książki jako narzędzia wyrażania, utrwalania i rozpowszechniania myśli
-wypracowane zostały jej formy zewnętrzne (dominował rękopiśmienny kodeks pergaminowy)
-ustalone schematy wypowiedzi, zwyczaje pisarskie i zdobnicze
-książka odgrywała ważną rolę w działalności państwowo-administracyjnej, szkolnej ale głównie kościelnej
-książka z konieczności należała do podstawowego wyposażenia duchownych podejmujących dzieło chrystianizacji nowych terenów
-w Polsce pojawili się pojedynczy przybysze z Irlandii, Niemiec, Czech, Węgier, Włoch lub Francji – pewnie z księgami podręcznymi w bagażach
-dopiero fakt przyjęcia chrześcijaństwa przez dwór książęcy przemienił te sporadyczne wyprawy obcokrajowców w konsekwentną akcje ideologiczną, prowadzona pod egida władcy
-obecność książki w otoczeniu czeskiej księżniczki Dobrawy, przybyłej jako żona Mieszka I ok. 965r na dwór gnieźnieński
-pod rządami dynastii Piastów (Xw-1370r) Polska przezwyciężywszy feudalne rozdrobnienie (1138-1306) stała się najpotężniejszym państwem środkowej Europy
-po zawarciu unii personalnej z Litwą (1385) i osadzeniu na polskim tronie litewskiej dynastii Jagiellonów (1386-1572) wpływy sojusznicze rozciągnęły się daleko na wschód, niemalże po Wołgę i Okę.
-rozkwitło rolnictwo, rzemiosło i handel
-rosło znaczenie państwa i poczucie świadomości narodowej obywateli
-bogaciła się szlachta i mieszczaństwo ( a wraz z tym rozwijały się ich możliwości i aspiracje, również w dziedzinie kulturalnej
-skryptoria i biblioteki prowadziły również handel i wymianę egzemplarzy (związane były przeważnie z instytucjami kościelnymi, dworami lub szkołami, które równocześnie grupowały podstawowe kręgi użytkowników
-od XIV wieku częściej powstawały samodzielne zakłady produkcyjne – mieszczańskie pracownie kaligraficzne i iluminatorskie
-handel książką częściowo uniezależnił się od wytwórców
-we wczesnym okresie X-XII wiek w Polsce panowała książka pochodzenia obcego
-w XIII wieku inicjatywę przejmowały duchowieństwo rodzime, przeważnie wykształcone za granicą
-Iwo Odrowąż (zm. 1229), biskup krakowski, fundator bibliotek cysterskich i właściciel pierwszego znanego księgozbioru prywatnego
-Gerard z Wrocławia, prowincjał dominikanów
-XIV-XV wiek, książka wyszła poza wąskie kręgi elity duchownej i dworskiej, obejmując swym zasięgiem środowiska bogatego mieszczaństwa oraz co liczniejszych mistrzów skupionych wokół szkół
-pojawiło się piśmiennictwo w języku polskim
-przejętą z zachodu forma książki był kodeks pergaminowy
-litery kreślono piórami ptasimi, atramentem lub farbą (szczególnie luksusowe egzemplarze spisywano zlotem lub srebrem na pergaminie barwionym, zwykle na czerwono (codex auerus, argenteus, purpureus)
-papier znany w Europie od XII wieku rozpowszechnił się dopiero w XIV wieku
-najczęściej stosowanym typem pisma była minuskuła karolińska
-od XII wieku weszły w życie różne typy pism gotyckich
-pismo w szyku jedno- lub dwukolumnowym
-czasem podstawowy tekst otoczony był po bokach komentarzem co tworzyło tzw. „modus modernus”
-ewentualne informacje o tytule, autorze, kopiście i okolicznościach powstania tekstu umieszczane były na końcu dzieła – w kolofonie
-początek utworu określano jako „incipit” (zaczyna się), a koniec „explicit” (kończy się)
-kolejność składek oznaczano literami, liczbami lub powtórzeniem ostatnich znaków na końcu poprzedniej i początku następnej składki (tzw. reklamanty)
-najprostszą ozdobą kolumny pisma było rubrykowanie czyli podkreślenie, przekreślenie lub pociągnięcie konturów poszczególnych partii tekstu czerwonym kolorem
-niekiedy dekorowano również ornamentami zróżnicowanymi technicznie i stylistycznie, marginesy, przestrzenie między kolumnami pisma, a szczególnie pierwsze litery wyodrębnianych całości – inicjały
-oprócz ornamentów roślinnych, geometrycznych, spiralnych, fantastycznych i rodzajowych pojawiały się figuralne kompozycje malarskie zwane miniaturami
-w szczególnie drogocennych kodeksach wykonywano je kosztowną techniką iluminacji (nakładania na szkic kolejnych warstw farb)
-oprawy: oprawy twarde (deska powleczone skórą lub ozdobną blacha, złota czy srebrną), oprawy miękkie: sakwowe i płaszczowe
-styl pisma i zdobnictwa kodeksowego związany był zawsze z gustami prądami artystycznymi poszczególnych epok i w niemałym stopniu sam je kształtował
-książka karolińska, romańska czy gotycka (zespół środków wyrazu estetycznego)
-szata zewnętrzna rękopisów:
-pospieszne skrypty bez żadnych ozdób
-skąpo dekorowane księgi użytkowe
-arcydzieła sztuki kaligraficznej, miniatorskiej i złotniczej
-łacińskie księgi religijne – najwcześniej pojawiły się na naszych ziemiach przywiezione przez cudzoziemskich uczestników akcji misyjnych
-zbiór kazań z VIII wieku zdobiony motywami irlandzkiej plecionki
-podręczny ewangeliarz pochodzący z X wieku
-w XI wieku mamy już luksusowe, bogato iluminowane kodeksy liturgiczne
-duże księgi pisane złotem na barwionym pergaminie, pochodzące z czeskiej szkoły kaligraficznej i iluminatorskiej: Ewangeliarz gnieźnieński (Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie) i Ewangeliarz płocki ( zwany tez Złotym kodeksem pułtuskim – Biblioteka Czartoryskich w Krakowie)
-najważniejsze iluminowane kodeksy XII-wieczne:
-Ewangeliarz emmeramski (wykonany w klasztorze św. Emmerama w Ratyzbonie, znalazł się w Polsce dzięki Judycie Marii, drugiej żonie Władysława Hermana)
-Ewangeliarz Anastazji – jedyny zabytek oprawy złotniczej w Polsce
-w Polsce dośc wcześnie zaczęły powstawac utwory kronikarskie i hagiograficzne (ich autorami byli początkowo cudzoziemcy)
–Radzim (Gaudenty) – arcybiskup gnieźnieński od 1000 r.
-Bruno z Kwerfurtu
-z ich imionami łączą się pierwsze wersje żywotów św. Wojciecha
-dwa żywoty Stanislawa ze Szczepanowa
-żywot św. Salomei z XIII wieku
-legenda o św, Jadwidze ślaskiej
-żywoty św. Kingi i św. Jacka Odrowąża z XIV wieku
-dziejopisarstwo – kiełkujące od X wieku (Rocznik świętokrzyski dawny)
-Rocznik kapitulny krakowski
-średniowieczne kroniki
-Kronika Galla Anonima (przebywającego na dworze Bolesława Krzywoustego)
-Kronika biskupa krakowskiego Mistrza Wincentego Kadłubka z XIII wieku
-kronika-pamiętnik podkanclerzego Janka z Czarnkowa z XIV wieku
-Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza (Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae) – zapowiedź renesansowej hagiografii
-język narodowy – z trudem torował sobie drogę w wszechwładnie panującym pismem łacińskim
- pierwsze pojedyncze słowa polskie znalazły się w bulli protekcyjnej papieża Innocentego II, zwanej bullą gnieźnieńską lub „złota bullą języka polskiego” – dokument wydany w 1136 roku, zawierał przeszło 400 polskich nazw miejscowych i osobowych wplecionych w łaciński kontekst zatwierdzenia posiadłości arcybiskupa gnieźnieńskiego
-bulla wrocławska z 1156 roku
-pełne zdanie po polsku można przeczytać w Księdze henrykowskiej stanowiącej kronikę klasztoru cystersów w Henrykowie na Śląsku z przełomu XIII/XIV wiek
-na początkach XIV wieku pisano już obszerne teksty po polsku
-Kazania świętokrzyskie w oprawie XV-wiecznego rękopisu
-Kazania gnieźnieńskie (XIV wiek)
-Psałterz floriański – powstał na przełomie XIV i XV wieku – najwspanialszy polski zabytek średniowieczny, iluminowany kodeks zawierający psalmy w łacińskiej, polskiej i niemieckiej wersji językowej
-Biblia królowej Zofii (XV wiek) – 4-ta żona Władysława Jagiełły
-pismo było w szerokim użyciu nie tylko w elitarnych kręgach kościelnych i dworskich, lecz również mieszczańskich i szkolnych
-ciągle panowała łacina – język Kościoła, urzędu, dworu i szkoły
-kultura pisana w obcym łacińskim języku
-kultura rodzima słowiańska rozwijanej nadal i szerzonej droga ustną
-zaznaczający się coraz wyraźniej od XIII wieku udział Polaków w użytkowaniu i tworzeniu świata książki musiał wpływać na wiązanie treści z lokalnymi i aktualnymi problemami oraz na obecność języka narodowego w piśmie
-sądząc po poziomie polszczyzny prezentowanej w zabytkach XIV i XV wieku, był to język zdolny do przekazywania skomplikowanych treści, wyrobiony przez długie i wielostronne użytkowanie
RENESANS
-okresem Renesansu czyli Odrodzenia w dziejach książki polskiej nazwiemy umownie czasy od 1473 roku, czyli od daty pojawienia się pierwszego druku w Polsce do końca XVI wieku –kiedy to wyraźnie zarysowały się niekorzystne zmiany w produkcji wydawniczej, zwiastujące nadejście nowej epoki
-u schyłku XV i w XVI wieku książka rękopiśmienna nie ustępowała z placu, jednak czynnikiem który niewątpliwie zadecydował o dynamice i obliczu humanizmu był druk
-po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w 1453 roku osłabło znaczenie tradycyjnych wschodnich szlaków handlowych – punkt ciężkości ekonomiki europejskiej przesunął się na północ, ku Bałtykowi, do którego dostęp zapewniły Polsce warunki pokoju toruńskiego(1466r.)
-rozkwitł handel zwłaszcza po 1480 roku gdy otworzyły się możliwości bezpośrednich kontaktów między Anglią, Holandią a miastami polskimi, z wyeliminowaniem pośrednictwa niemieckiego
-Wisła stała się ważną arterią handlu tranzytowego i spływu polskich produktów rolnych i leśnych, na które zaistniała korzystna koniunktura za Zachodzie, przezywającym właśnie okres gwałtownej urbanizacji
-zapewniło to rozkwit miast polskich leżących na szlakach handlowych, takich jak Poznań, Lwów, Gdańsk, Toruń, Elbląg, Chełmno – a przede wszystkim Kraków – centrum obszaru rolniczego i górniczego, metropolia handlowa i stolica mocarstwa
-Rzeczpospolita oprócz Polski właściwej (Korony) obejmowała swym zasięgiem Litwę, Ruś, i Prusy Królewskie, koligacjami dynastycznymi okresowo związała się z Czechami i Węgrami
-Rzeczpospolita była organizmem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym
-akt konfederacji warszawskiej (1573r.) zapewniający równouprawnienie szlachcie katolickiej i różnowierczej – wzór liberalnego ustawodawstwa postępowej Europy
-w Koronie i Litwie dominowała religia katolicka, na Rusi panowało prawosławie, a w Prusach Królewskich – protestantyzm
–we wszystkich regionach kraju powstawały enklawy zwolenników różnych odłamów reformacji: kalwinizmu, luteranizmu, arianizmu („bracia polscy”) oraz wygnanej z macierzystej ziemi „braci czeskich” – od średniowiecza ważną grupę ludzi stanowili Żydzi wyznania mojżeszowego
-różnorodna mozaikę językową przedstawiały miasta
-dobre perspektywy gospodarcze przyciągały cudzoziemców: Niemców, Włochów, Węgrów, Czechów, Ormian
-podstawowym wskaźnikiem świadomości narodowej była wspólnota gospodarcza, polityczna i kulturalna
-w Królestwie Polskim obcy patrycjat miejski w zetknięciu z silnym miejscowym żywiołem szybko ulegał polonizacji
-mieszczaństwo preferowało języki narodowe, natomiast szlachta i duchowieństwo bardziej przywiązani byli do łaciny
-łacina pozostawała nadal międzynarodowym językiem polityki i kultury
-renesans zaatakował zwulgaryzowana łacinę średniowieczną z dwóch stron
-żywa, codzienna mowa w naturalny sposób coraz silniej przenikała do literatury
-humaniści przyjęli klasyczny język starożytnych Rzymian, jako wzór, norma i narzędzie walki o odrodzenie kulturalne
-ugruntowało to na dalsze lata pozycję łaciny w piśmiennictwie i szkołach
-w sprzyjającej sytuacji politycznej i gospodarczej obok dawnych pozycji magnackich wyrastały fortuny i aspiracje średniej szlachty i patrycjatu miejskiego
-powiększyły się kręgi twórców, odbiorców i mecenasów nauki i sztuki
-przyjęli oni przepych form i barw późnego gotyku, urzekał ich subtelny humanizm renesansowy
-postępowały zamówienia prestiżowych, bogatych ksiąg liturgicznych i wykwintnych modlitewników prywatnych
-zainteresowanie wytworami iluminatorstwa
-w specjalistycznych pracowniach klasztornych, katedralnych, pałacowych i miejskich tworzyli artyści dużej miary
-najwięcej dzieł powstało w kręgach: śląskim, wielkopolskim, pomorskim, mazowieckim i małopolskim – Kraków ( w stolicy skupiało się najwięcej miłośników i mecenasów sztuki iluminatorskiej
-biskupi – wielbiciele pięknych kodeksów:
-Zbigniew Oleśnicki
-Erazm Ciołek-fundator m.in. Mszału i Pontyfikału z 1510 roku
-Piotr Tomicki
-kanclerz Krzysztof Szydłowiecki
-Jagiellonowie: Król Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt I
-wybitny iluminator i malarz renesansowy – Stanisław Samostrzelnik
-Modlitewnik Zygmunta I
-Modlitewnik królowej Bony
-Ewangeliarz Tomickiego
-z inicjatywy mieszczańskiej wyszło arcydzieło świeckiej sztuki iluminatorskiej Kodeks Baltazara Behema (zbiór krakowskich praw cechowych spisanych przez notariusza miejskiego Baltazara Behema
-funkcjonowały na rynku jeszcze liczniejsze manuskrypty o średnim i niskim standardzie zewnętrznym
-rozmaite wymagania i możliwości fundatorów:
-posiadanie rękopisu u części z nich zaspokajało ambicje lub zamiłowania artystyczne i bibliofilskie ( u większości jednak pragnienie wiedzy, ciekawość lub potrzeby zawodowe)
-o znacznym zróżnicowaniu zapotrzebowań świadczy szeroki wachlarz form i treści książek rękopiśmiennych: od dzieł sztuki do niedbałych skryptów, od dokumentów państwowej rangi i ksiąg liturgicznych poprzez wszystkie odcienie nauki i praktyki do powiastek i przepowiedni
-od połowy XVI wieku zaczyna upadać iluminatorstwo wypierane przez coraz doskonalsze produkty „czarnej sztuki”, czyli typografii
–skryptoria utrzymywały się w dłużej tylko w klasztorach, gdzie jeszcze w XVII a nawet i XVIII wieku sporadycznie uprawiano malarstwo kodeksowe
-główny nurt wyznaczał rozwój drukarstwa
-inkunabuły czyli dzieła tłoczone w XV wieku starano się możliwie dokładnie upodobnić pod względem zewnętrznym do manuskryptów
-imitowano rozmaitość typów pism ręcznych, dorysowywano lub domalowywano elementy dekoracyjne
-naśladowano układ bloku książki i organizację treści
-fakt, mechanicznego powielania tekstu
-umożliwiał on produkcję szybszą, tańszą, dokładniejszą i i łatwiejszą do merytorycznej kontroli
-w miarę zdobywania doświadczenia warsztatowego drukarze wyzwalali się od rękopiśmiennych schematów
–stopniowo ukształtowała się nowa morfologia i estety kka książki typograficznej, która w XVI wieku przybrała dojrzałą, klasyczną formę
-uproszczono kroje czcionek sprowadziwszy je do podstawowych typow humanistycznej antykwy i kursywy (druku prostego oraz pospiesznego-ukośnego) oraz analogicznych odmian pism gotyckich
-wypracowano proporcje kolumn, aparat informacyjny i elementy porządkowe:
-obok stosowanych nadal reklamantów, które w drukach nazywano kustoszami, wprowadzono numerowanie kart (foliowanie) i numerację stron (paginację)
-pojawiła się i udoskonaliła karta tytułowa (nazwisko autora, tytuł dzieła, miejsce i rok wydania, sygnet drukarski, czyli graficzny znak ty[pografii)
-ilustracje ręczne zastąpione przez techniki graficzne: drzeworyt, miedzioryt i metaloryt
-w Polsce pierwszy zakład drukarski pojawił się nie wcześniej niż w 1473 roku
–Kraków, wędrowny drukarz niemiecki Kasper Straube, który w latach 1473-1474 wydał 4-ry niewielki druki:
-Almanach (kalendarz na rok 1474)
-Opus restitutionum (średniowieczny traktat o lichwie) Franciszka de Platea
-Explanatio in Psalterium (objaśnienia do Psałterza) Jana Turrecrematy
-Opuscula (drobne utwory) św. Augustyna
-Straube nie znalazł widocznie innych odbiorców poza elita intelektualną, którą dzieła te nie były w stanie zainteresować
-inna oficyna, nazywana przez badaczy „drukarzem kazań papieża Leona I” – hipotetycznie datując go na lata 1473-1478 i wiążąc z działalnością zgromadzenia braci wspólnego życia w Chełmnie lub jakąś inną placówką śląską
-z terenu Polski rozeszło się wówczas co najmniej 7 tytułów popularnych książek religijnych
-Kasper Elya...
Choniczek.pl