Strzelce Krajeńskie średniowieczne fortyfikacje.pdf

BRAMY MIEJSKIE

Margrabiowie brandenburscy z dynastii askańskiej dokonali

w 2 połowie XIII wieku ekspansji wzdłuż rzeki Warty i Noteci.

Na kolejno zdobywanych i przyłączanych do swojego księ-

stwa ziemiach zakładali ufortyfikowane miasta, mające być

oparciem dla nowo ustanowionej władzy.

Średniowieczne fortyfikacje miejskie Strzelec zaliczyć należy

do najbardziej okazałych, bowiem leżały na szlaku komuni-

kacyjnym wyznaczającym wschodni kierunek ekspansji bran-

denburskiej. Mniejsze miasta posiadały skromniejszy system

fortyfikacji, służący przede wszystkim jako schronienie oko-

licznej ludności.

Basztę Więzienną. Ponadto na planie zaznaczono miejsca,

w których nastąpiło zniszczenie murów.

Wobec postępującej dewastacji oraz nieprzydatności do

celów militarnych, fortyfikacje zaczęto stopniowo rozbierać

i plantować. W 1730 roku założono przy Bramie Gorzowskiej

plac ćwiczeń, a w 1736 roku w miejscu zniwelowanych wa-

łów i zasypanych fos - ogrody. Zarazem w związku z koniecz-

nością budowy magazynu paszowego na potrzeby regimentu

dragonów dokonano rozbiórki części baszt oraz wykorzystano

materiał pochodzący z dokonanej wcześniej rozbiórki hełmu

Bramy Gorzowskiej.

Jeszcze w trakcie wojny 7-letniej wybudowano przed Bramą

Gorzowską dodatkowe umocnienia, które nie przeszkodziły

jednak w zajęciu miasta przez wojska rosyjskie w lipcu 1758

roku. Później fortyfikacje z militarnego punktu widzenia stały

się zbędne, stąd też nie było już zainteresowania w ich utrzy-

maniu we właściwym stanie.

Z czasem część baszt łupinowych zabudowano i adaptowano

na cele mieszkalne dla robotników dniówkowych bądź służby

członków Rady Miejskiej. Stanowili oni osobną grupę ludności

miasta i byli pozbawieni pełnych praw, w tym m.in. nie mogli

hodować zwierząt, zakładać ogrodów i byli zobowiązani do

utrzymywania ulicy przymurnej w należytym stanie. Zajmowali

się przy tym sprzątaniem ulic, noszeniem wody dla potrzeb

rajców oraz innymi wskazanymi pracami.

W 1780 roku kontynuowano rozbiórkę baszt łupinowych,

a następnie umieszczono w murach przejścia przeciwpoża-

rowe, w tym przejście przy Baszcie Więziennej. W XIX wieku

kontynuowano zakładanie ogrodów na splantowanych tere-

nach pofortecznych. W 1821 roku dokonano rozbiórki domu

pisarzy oraz budynku przedbramia Bramy Gorzowskiej. Około

1864 roku rozpoczęto rozbiórkę górnych partii murów i baszt

łupinowych, a w 1866 roku, w związku z utrudnieniami ko-

munikacyjnymi oraz pogarszającym się stanem technicznym,

ostatecznie rozebrano budynek Bramy Gorzowskiej.

Kolejną ingerencją było przebicie w 1889 roku fragmentu mu-

rów w południowej części systemu fortyfikacji, spowodowane

budową szkoły i koniecznością stworzenia przejazdu prowa-

dzącego do południowego przedmieścia. Na czworobocz-

nych, ceglanych filarach ustawionych po bokach przejazdu

umieszczono herby miasta.

Po II wojnie światowej rozebrano budynki mieszkalne i go-

spodarcze przylegające bezpośrednio do murów. Dokonano

również korekty przebiegu szlaku komunikacyjnego przecho-

dzącego przez miasto wraz z wyburzeniem fragmentów muru

po stronie wschodniej.

Do dnia dzisiejszego zachował się pierścień murów obron-

nych o długości 1640 metrów i zróżnicowanej wysokości,

liczących od 3 do 8.5 metra. Zachowała się również Brama

Młyńska, Baszta Więzienna oraz 36 baszt łupinowych.

w wątku wendyj-

skim. Brama jest

budowlą czterokon-

dygnacyjną, pro-

stopadłościenną,

nakrytą dachem

dwuspadowym.

W przyziemiu zlo-

kalizowany jest

przejazd, zabezpie-

czony pierwotnie

od strony zewnętrz-

nej kratą osadzoną

na prowadnicy. Od

strony wewnętrznej

przejazdu zacho-

wały się wysunięte

z lica muru kamie-

nie, stanowiące

pierwotnie pionową blokadę drewnianych wierzei. W elewacji

wschodniej, ponad ostrołuczną wnęką znajdował się pierwot-

nie odkryty ganek z krenelażem oraz zwieńczenie dekoro-

wane blendami, fialami i sterczy-

nami zdobionymi maswerkowo.

W elewacji zachodniej na wyso-

kości drugiej i trzeciej kondygna-

cji oraz w szczycie znajduje się

kompozycja złożona z wąskich

blend, w obrębie których umiesz-

czono otwory okienne. W elewacji

północnej zachował się dansker

w formie wykusza.

W latach 1915-1917 pomieszcze-

nia bramne zostały adaptowane

na muzeum regionalne, poprzez

dodanie po stronie północnej ce-

glanego, modernistycznego budynku mieszczącego klatkę

schodową. Realizacja została

wykonana według projektu radcy

budowlanego Hugo Prejawy ze

Strzelec.

W tym też czasie zabudowano

znajdujący się po zewnętrznej

stronie budynku bramnego po-

kład obronny. Natomiast osłania-

jący go krenelaż wykorzystano

do wprowadzenia trzech otworów

okiennych. Obecnie mieści się tu-

taj Państwowa Szkoła Muzyczna

I Stopnia.

Brama Gorzowska

Bramy miejskie zamykały dostęp

do miasta i strzegły ważnych arte-

rii komunikacyjnych. W przypadku

Strzelec była to droga prowadzą-

ca z zachodu na wschód, zgodna

z kierunkiem ekspansji margra-

biów brandenburskich. Pierwot-

nie, jak się przyjmuje, po stronie

wschodniej i zachodniej znajdo-

wały się czworoboczne bramy

z tarasami obserwacyjnymi zabezpieczonymi krenelażem

i zwieńczonymi ostrosłupowymi hełmami. W kolejnych eta-

pach budowle te zostały nadbudowane i nakryte dachami

dwuspadowymi.

W Strzelcach mamy do czynienia z zachowaną do dnia dzi-

siejszego Bramą Młyńską oraz znaną z przekazów ikonogra-

ficznych i kartograficznych Bramą Gorzowską. Obie budowle

posiadały po zewnętrznej stronie odkryty ganek z krenelażem

oraz szyję ze zwodzonym mostem ponad fosami, łączącą

przejazd bramny z budynkiem przedbramia.

Brama nazywana

też Brzozowską,

została wzniesiona

pod koniec XIII lub

na początku XIV

wieku po zachod-

niej stronie miasta.

Była to budowla

w formie prosto-

padłościennej wie-

ży z ostrołucznie

zamkniętym prze-

jazdem bramnym.

Brama została

wzniesiona z kamie-

nia i cegły. Pierwotnie budowla zwieńczona była ostro-

słupowym hełmem, rozebranym w 1711 roku w ramach

remontu bramy, w miejsce którego wprowadzono dach

dwuspadowy z naczółkami. Po zewnętrznej stronie for-

tyfikacji miejskich bramę wzmocniono szyją oraz przed-

bramiem. Budowla widoczna jest dobrze na sztychu Ma-

teusza Meriana St. i w mniejszym stopniu na rysunku

Daniela Petzolda. W elewacji południowej bramy na pano-

ramie Mateusza Meriana widoczny jest dansker w formie

wykusza. W murach szyi widoczne są otwory strzelnicze,

a budynek przedbramia posiada formę prostopadło-

ścienną nakrytą dachem dwuspadowym. Według foto-

grafii wykonanej tuż przed rozbiórką bramy, elewacja

wschodnia zdobiona była kompozycją złożoną z wą-

skich, ostrołucznie zamkniętych blend.

Od strony zewnętrznej – zachodniej przejazd bramny

zabezpieczony był

opuszczaną bro-

ną na prowadnicy

umieszczonej we

wnęce zamkniętej

odcinkiem łuku.

Budowla została

rozebrana w kilku

etapach. W 1821

roku wyburzono

część zewnętrzną

wraz z domem pi-

sarzy bramnych,

aby następnie

w 1866 roku doko-

nać rozbiórki bu-

dynku bramnego.

czona szyją z budynkiem przedbramia. Z kolei Brama Młyń-

ska posiadała dach dwuspadowy oraz szczyty ukształtowane

schodkowo. W głębi ukazany został ostrosłupowy hełm Basz-

ty Więziennej z bocianim gniazdem. Niektóre baszty łupinowe

posiadać musiały zadaszenie w formie dachu dwuspadowego

z ceglanymi, schodkowymi szczytami. Wszystkie one pozo-

stawały wówczas w stanie ruiny.

W wyniku działań wojny 30-letniej obok zabudowy miasta

ucierpiały też fortyfikacje miejskie. Stan miasta opisuje kata-

ster sporządzony w 1697 roku, w którym jest mowa o bramach

miejskich oraz o trzynastu zniszczonych basztach łupinowych.

Konsekwencje wojny i pożarów jakie nawiedzały miasto, wi-

doczne są na rysunku Daniela Petzolda wykonanym w latach

1711-1715. Panorama została ukazana od strony północno-

wschodniej, zza Jeziora Górnego. Na pierwszym planie wi-

Strzelce jako miasto ufortyfikowane

Najstarsza wzmianka dotycząca Strzelec wiąże się ze znisz-

czeniem w 1272 roku gródka margrabiego Konrada przez

wielkopolskiego księcia Przemysła II. Po tym zdarzeniu mar-

grabiowie zdecydowali o wytyczeniu i założeniu miasta na

prawie niemieckim.

Strzelce wkrótce po lokacji, w latach 1272-1290, otoczono

ziemnymi wałami wraz z podwójną fosą oraz kamiennymi

murami obronnymi. W ramach zespołu fortyfikacji miejskich

liczących 1700 metrów długości wzniesiono Bramę Młyńską

i Gorzowską oraz 37 czworobocznych baszt łupinowych. Po

wewnętrznej stronie murów wyznaczono tzw. ulicę przymurną

posiadającą funkcje militarne, a następnie również przeciw-

pożarowe.

W okresie późnego średniowiecza, w związku z rozwojem

sztuki wojennej, rozbudowano bramy o przedbramia złożone

z szyi i bram przednich oraz przebudowano, nadbudowano

i adaptowano jedną z baszt łupinowych na cele więzienia

i następnie magazynu prochowego. Chodzi o tzw. Basztę

Więzienną, przy której wybito z czasem także furtę służącą

celom przeciwpożarowym. Również inne baszty zostały na-

kryte dachami dwuspadowymi. Niestety, nie posiadamy żad-

nych informacji dotyczących ich szczególnych funkcji.

Fortyfikacje Strzelec najbardziej okazale prezentują się

na sztychu Mateusza Meriana Starszego opublikowanym

w 1652 roku we Frankfurcie n. Menem. Miasto ukazane od

strony południowo-zachodniej otoczone było wałami i fosami

oraz zwartym pierścieniem murów wraz z bramami i basztami.

Brama Gorzowska nakryta była stożkowym hełmem i połą-

Brama Młyńska

Brama Młyńska, nazywana też Drezdenkowską lub Wschod-

nią, została wybudowana na początku XIV wieku w ramach

zespołu fortyfikacji miejskich. Budowla zlokalizowana została

u wylotu historycznej ulicy Młyńskiej i strzegła traktu biegną-

cego po grobli usypanej między dwoma jeziorami miejskimi.

W kolejnym eta-

pie, po stronie

wschodniej wieża

bramna zabezpie-

czona została szyją

z budynkiem przed-

bramia. Obiekty

te widoczne są na

panoramach Ma-

teusza Meriana St.

i Daniela Petzolda.

Budowle rozebrano

w 1736 roku.

Brama założona zo-

stała na planie zbli-

żonym do kwadratu

i wzniesiona u pod-

stawy z nieobro-

bionego kamienia,

a powyżej z cegły

doczna jest Brama Młyńska ze schodkowym szczytem, szyją

i przedbramiem oraz czworoboczne baszty rozmieszczone

w ramach murów miejskich. Nieco dalej, po stronie północnej

ukazana została Baszta Więzienna z krenelażem i stożkowym

hełmem, na którym znajduje się bocianie gniazdo. Po drugiej

stronie miasta widoczna jest sylweta Bramy Gorzowskiej po-

zbawiona już wówczas hełmu. Mury miejskie posiadają do-

datkowo baszty nadwieszone na koronie murów (tzw. baszty

wykuszowe).

Cennym uzupełnieniem tych przekazów jest plan kata-

stralny sporządzony w 1721 roku przez Rüdigera. Na

planie miasta zaznaczony został pełen obwód murów

z bramami Gorzowską i Młyńską oraz ich przedbramiami.

W ramach murów zaznaczono 36 baszt, z których cztery

w południowo-wschodnim odcinku są zamknięte, a także

BASZTY

MURY OBRONNE

WAŁY ZIEMNE I FOSY

Tekst:

Błażej Skaziński

Baszta Więzienna

W zespole średniowiecznych

murów miejskich wzniesiono

37 baszt łupinowych. Jedna

z nich, tzw. Baszta Więzienna,

zlokalizowana po północnej

stronie systemu fortyfikacji,

w okresie późnego średnio-

wiecza została zabudowana

i nadbudowana oraz zwień-

czona stożkowym hełmem.

Baszty łupinowe to budowle

założone na planie czworo-

bocznym. Obiekty wzniesione

zostały w ramach murów miej-

skich, ponad ich wysokość

z wysunięciem przed lico po stronie zewnętrznej. Od strony

wewnętrznej pozostawały otwarte. Budowle podzielone były

wewnątrz na dwie - trzy kondygnacje. W ostatniej kondygnacji

baszty musiały być skomunikowane z pomostem lub gankiem

umieszczonym na murze obronnym.

W niektórych spośród baszt zachowały się odsadzki oraz

otwory po belkach stropowych. W górnych kondygnacjach

baszt umieszczono wąskie, rozglifione od wewnątrz otwory

strzelnicze, zamknięte odcinkiem łuku. Otwory te sytuowano

po jednym i rzadziej po dwa na dłuższych bokach, a także po

jednym na krótkich bokach.

Przyjmuje się, że baszty pierwotnie były nakryte drewnianymi

hurdycjami. W części baszt w późniejszym okresie pojawiło

się zadaszenie (w formie wysokiego dachu namiotowego lub

dwuspadowego) widoczne na nowożytnych obrazkach mia-

sta. Baszty posiadały trójkątne lub schodkowe szczyty, stano-

wiące pozostałości kalenicowych dachów. W XVIII wieku, wo-

bec znikomego znaczenia murów dla celów militarnych, część

baszt została zabudowana na cele mieszkalne. W Strzelcach

znajdowały się ponadto tzw. baszty wykuszowe nadwieszone

na koronie murów, czytelne w zachodniej partii założenia.

Baszta Więzienna, nazy-

wana też basztą Czarow-

nic lub basztą Prochową,

znajduje się po północnej

stronie zespołu fortyfikacji

miejskich.

Budowla wzniesiona zo-

stała pod koniec XIII wie-

ku jako baszta łupinowa,

a następnie w 2 połowie XIV

lub na początku XV wieku,

została przebudowana

i nadbudowana. Obiekt za-

łożony jest na planie czwo-

robocznym, zbliżonym do

kwadratu. Baszta w dolnej partii posiada formę

prostopadłościenną, przechodząc powyżej za po-

mocą narożnych tromp - w formę spłaszczonego

walca. W zwieńczeniu znajduje się platforma wi-

dokowa oraz stożkowy, ceramiczny hełm. W ele-

wacji północnej umieszczono dekorację złożoną

z odcinkowo zamkniętych blend. Wnętrze bu-

dowli było skomunikowane drewnianymi schoda-

mi z dostępem do ganku lub platformy biegnącej

wzdłuż murów.

W baszcie mieściło się więzienie, zlokalizowane

w przyziemiu budowli, a następnie również ma-

gazyn prochu.

W 1783 roku w sąsiedztwie baszty wybito w mu-

rze miejskim przejazd nazywany Bramą Poża-

rową. Od 1821 roku, kiedy przystosowano ją do

ruchu kołowego, otrzymała miano Nowej Bramy.

Zapewniała ona komunikację między ogroda-

mi i budynkami gospodarczymi a ulicą Wieżową

prowadzącą do kwartału kościelnego i dalej do

rynku i ratusza.

Mury, pozostające w ścisłym związku z bramami i basztami,

zostały wzniesione z nieobrobionych i częściowo łamanych

kamieni polnych układanych w warstwach o szerokości 60-

120 cm, wyrównywanych kamiennymi okrzeskami. Miąższ

muru stanowi

gruz kamienny

spojony zapra-

wą wapienną.

Mury posiada-

ją u podstawy

szerokość około

160 cm i praw-

dopodobnie były

wzniesione na

wysokość od

8 do 10 metrów. Obecnie najwyższy zachowany odcinek mu-

rów posiada 8,5 metra wysokości.

Być może mury w górnej partii posiadały po stronie wewnętrz-

nej drewniany pomost - odkryty lub zadaszony ganek pełniący

funkcje komunikacyjne oraz sądząc na podstawie nowożyt-

nych widoków miasta, otwory strzelnicze umieszczone w gór-

nych partiach

muru. Umożli-

wiały one raże-

nie przeciwnika

z proc, łuków

i kusz, a następ-

nie za pomocą

broni palnej.

W wyniku re-

montów i mo-

dernizacji gór-

na partia murów została wzmocniona materiałem ceglanym

w wątku polskim. Świadczy o tym zachowany fragmentarycz-

nie północno-zachodni odcinek fortyfikacji.

Po wojnie 30-letniej, wobec znikomej wartości militarnej,

wzdłuż murów

oraz niekiedy

w obrębie baszt

łupinowych po-

sadowiono ry-

glowe budynki

mieszkalne i go-

spodarcze, któ-

rych relikty zo-

stały rozebrane

w latach 60. XX

wieku.

Ziemne obwałowania i fosy stanowiły zewnętrzną

partię średniowiecznych fortyfikacji miejskich. Zada-

niem ich było utrudnienie oblegającym dostępu do

murów. Być może były one dodatkowo wzmocnione

drewnianą palisadą. Niezwykle istotnym elementem

Fotografie:

Marek Bidol, Błażej Skaziński, Zbigniew Tomczak

Ilustracje archiwalne:

• Gmina Strzelce Krajeńskie

• Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna

w Gorzowie Wlkp.

z punktu widzenia obronności była podwójna fosa,

zasilana wodami jezior Górnego i Dolnego. Ziemia

wybierana podczas jej budowy służyła zarazem do

wznoszenia obwałowań wzdłuż brzegów. Prawdopo-

dobnie fosy miały do 10 metrów szerokości i musiały

być na tyle głębokie, by nie dochodziło do ich zamu-

lenia oraz zarastania. Zarazem, jak się przypuszcza,

dla regulacji przepływu wody były one zaopatrzone

w system śluz. W 1736 roku rozpoczęto plantowa-

nie wałów i fos, w miejscu których zakładano ogrody.

Przyczyną zasypania fos obok względów funkcjonal-

nych mogły być również wymogi sanitarne.

Literatura:

T. Byczko, Strzelce Krajeńskie , [w:] Studia nad początkami

i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą

(województwo zielonogórskie), pod red. Z. Kaczmarczyka, A.

Wędzkiego, Zielona Góra 1967; G. Graliński, Strzelce Krajeń-

skie. Friedeberg (Neumark). Historia jednego miasta, Strzelce

Krajeńskie 2005; B. Skaziński, Lubuskie Carcassonne. Śred-

niowieczne fortyfikacje Strzelec Krajeńskich , Strzelce Krajeń-

skie 2009; C. Treu, Geschichte der Stadt Friedeberg in der

Neumark und des Landes Friedeberg , Friedeberg 1865.

Wykonano na zlecenie

Urzędu Miejskiego w Strzelcach Krajeńskich

Aleja Wolności 48, 66-500 Strzelce Krajeńskie

tel. 95 763 11 30, e-mail: urzad@strzelce.pl, www.strzelce.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: