PRL i Polacy wobec Praskiej Wiosny.pdf

PRL i Polacy wobec Praskiej Wiosny

Inwazja na Czechosłowację

Dla większości polskiego społeczeństwa inwazja wojsk Układu Warszawskiego na

Czechosłowację była szokiem. Był on tym większy, że tym razem Sowieci do

zdławienia wolnościowych aspiracji użyli także Wojska Polskiego.

Przemiany zachodzące w Czechosłowacji bardzo szybko zaniepokoiły władze PRL. Już

7 lutego 1968 roku, podczas obrosłego legendą spotkania w Ostrawie, Gomułka

ostrzegał przywódcę Komunistycznej Partii Czechosłowacji Aleksandra Dubcˇeka przed

konsekwencjami zbyt daleko idących reform. Powołując się na własne doświadczenia z

okresu po 1956 roku, towarzysz Wiesław zwracał uwagę na niebezpieczeństwo

pojawienia się rewizjonizmu w łonie partii oraz żądania „drugiego etapu” zmian.

Podczas spotkań „warszawskiej piątki” Władysław Gomułka od początku opowiadał się

za tezą, że wydarzenia w Czechosłowacji mają charakter „kontrrewolucyjny”. Był

jednym z najzagorzalszych zwolenników militarnego rozstrzygnięcia kryzysu. To on na

naradzie w Dreźnie (23 marca 1968) sformułował słynną zasadę ograniczonej

suwerenności krajów bloku sowieckiego, która przeszła do historii pod nazwą doktryny

Breżniewa. Ta postawa Gomułki wynikała zapewne z kilku przyczyn. Przede wszystkim

był on twardogłowym komunistą i obawiał się, że Praska Wiosna grozi rozpadem bloku

sowieckiego. Mógł się też spodziewać, że wolnościowe idee zostaną podchwycone w

PRL – wszak jedno z popularniejszych haseł Marca ’68 brzmiało: Cała Polska czeka na

swego Dubcˇeka.

Gorliwość Gomułki wynikała też najprawdopodobniej z chęci przypodobania się

Moskwie, co miało służyć wzmocnieniu pozycji pierwszego sekretarza KC PZPR w

kraju. Duże znaczenie przypisać należy również antyniemieckiej fobii Wiesława, który

obawiał się, że Czechosłowacja może dostać się pod wpływy Republiki Federalnej

Niemiec. Być może Dubcˇek przypominał także Gomułce o niespełnionych nadziejach,

jakie żywiło polskie społeczeństwo jesienią 1956 roku.

REWANŻ ZA KRYTYKĘ MARCA ’68

Wydarzenia Marca ’68 spotkały się z dużym zainteresowaniem w Czechosłowacji.

Szybko wyzwalająca się spod pęt cenzury prasa otwarcie pisała o wydarzeniach w

Polsce. Szczególną rolę odegrały reportaże Jirˇíego Lederera, publikowane w

„Literarnich Listach” i „Reporterze”. Ich autor po zdławieniu Praskiej Wiosny został

skazany na dwa lata więzienia za „szkalowanie PRL”.

Przez czeskie i słowackie uczelnie przetoczyła się fala wieców, na których

podejmowano rezolucje protestujące przeciw represjom i solidaryzujące się z

uczestnikami wydarzeń w Polsce. Kierowano je do Ambasady PRL lub wysyłano

bezpośrednio do Polski. Zorganizowano także kilka demonstracji. 28 marca przed

Konsulatem Generalnym PRL demonstrowało kilkaset osób wyrażających solidarność z

polskimi studentami i profesorami.

1 maja 1968 roku przed ambasadą w Pradze demonstrowali studenci, zaś 3 maja wiec

na Rynku Starego Miasta zorganizował Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych.

Wydarzenia te spowodowały ostrą reakcję władz Polski Ludowej. 6 maja 1968 roku rząd

PRL i KC PZPR wystosowały bezprecedensową notę do władz Czechosłowacji,

domagając się położenia kresu antypolskim demonstracjom, nagonce w prasie, radio i

telewizji godzącej rzekomo w dobre imię PRL. W ślad za tą notą zorganizowano

zebrania podstawowych organizacji partyjnych, na których informowano członków

PZPR, że grupa rewizjonistyczna w KPCz prowadzi kraj w kierunku likwidacji władzy

ludowej oraz związania go z Zachodem, a zwłaszcza RFN. Złowróżbnie brzmiały słowa:

Nie możemy w żadnym razie zgodzić się na to, by w Czechosłowacji wzięła górę

kontrrewolucja. Nie może się też zgodzić na to Związek Radziecki i inne państwa

Układu Warszawskiego. Kolejny cykl zebrań partyjnych zorganizowano pod koniec

lipca. Tym razem już bez ogródek pisano w liście do POP, że zdławienie reakcji w

Czechosłowacji jest naszym internacjonalistycznym obowiązkiem. Zebrania te miały

przygotować członków PZPR na spodziewaną interwencję.

Ograniczoną kampanię skierowaną przeciwko przemianom w CˇSRS prowadziła prasa i

radio. Główną rolę przypisano jednak nieoficjalnym kanałom propagandowym. Na

szkoleniach i zebraniach starano się utwierdzać przekonanie, że Czechosłowacji

zagraża popadnięcie w zależność od „rewizjonistów zachodnioniemieckich”, a za

reformami stoją „syjoniści”. Próbowano także budować niechęć do Czechów, lansując

hasło, że „za mało wycierpieli” w czasie drugiej wojny światowej. Cechować ich też

miała skłonność do „kumania się z Niemcami”. Jak się wydaje, przed 21 sierpnia

kampania ta odnosiła całkiem spore sukcesy.

Od maja 1968 roku intensywny monitoring sytuacji u południowego sąsiada prowadziło

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Zbierano i tłumaczono czechosłowackie dokumenty

partyjne i państwowe, sporządzano listy osób „pozytywnych” i „negatywnych” z punktu

widzenia władz PRL. Równocześnie wojskowi przygotowywali plany udziału WP w

zbliżającej się nieuchronnie interwencji.

INWAZJA Z „BRATNIĄ POMOCĄ”

W brutalnym zdławieniu Praskiej Wiosny wzięła udział 2 Armia Wojska Polskiego.

Łącznie użyto blisko 25 tys. żołnierzy, 647 czołgów i 566 transporterów opancerzonych.

Polskie oddziały okupowały obszar o powierzchni ok. 20 tys. km kw. w północnych

Czechach. Żołnierzy rozlokowano głównie poza większymi miejscowościami. Ich

zadania polegały przede wszystkim na blokowaniu oddziałów Czechosłowackiej Armii

Ludowej, likwidowaniu „wrogiej propagandy” (m.in. komandosi opanowywali nielegalne

rozgłośnie radiowe) i prowadzeniu własnej, służbie patrolowej itp. Oficerowie wywierali

naciski na przedstawicieli lokalnych władz, by skłonić ich do współpracy z interwentami.

Od pierwszych chwil interwencji towarzyszyła ogromna kampania propagandowa.

Okupanci emitowali audycje radiowe (rozgłośnia Wełtawa nadająca z terenu NRD) oraz

wydawali dziennik „Zprávy” („Informacje”). Działania propagandowe podejmowała także

PRL. Zarówno Główny Zarząd Polityczny WP, jak i struktury partyjne wydały wiele

ulotek, plakatów i broszur w języku czeskim. Tylko żołnierze 2 Armii WP rozkolportowali

5 mln różnego rodzaju materiałów propagandowych. Wojsko nadawało także własne

audycje propagandowe (drogą radiową oraz za pomocą megafonów). Telewizja

katowicka przez kilka tygodni emitowała specjalny program „Do przyjaciół z Ostrawy”.

Żołnierze WP aktywnie uczestniczyli w likwidowaniu antyinterwencyjnej propagandy

(zamalowywanie napisów, wykrywanie radiostacji, uniemożliwianie druku plakatów i

ulotek).

Do największej tragedii związanej z udziałem WP w okupacji Czechosłowacji doszło 7

września 1968 roku w Jiczinie. Pijany żołnierz 11 Dywizji Pancernej otworzył ogień do

grupy cywili i przejeżdżających samochodów. Zabił Jaroslava Veseliego oraz Zdenkę

Klimesˇovą i ranił pięć innych osób. Ranni zostali także dwaj żołnierze WP usiłujący

rozbroić kolegę.

Tragedia w Jiczinie odbiła się głośnym echem w całej Czechosłowacji. Veselyd i

Klimesˇová byli jedynymi ofiarami interwencji, które nie zginęły z rąk żołnierzy

sowieckich. Uroczystości pogrzebowe miały manifestacyjny charakter, uczestniczyły w

nich tysiące osób. Kondolencje napływały z całego kraju. Dziś na miejscu tragedii stoi

pomnik upamiętniający tamte wydarzenia. Sprawca zbrodni został w trybie doraźnym

skazany na karę śmierci. Została ona następnie zamieniona na dożywocie. Po 15 latach

żołnierz został zwolniony z więzienia.

„GÓRAL” Z „PODHALA”

Od wczesnych godzin rannych 21 sierpnia organizowano zebrania partyjne, na których

członkom PZPR tłumaczono zasadność interwencji. Po raz pierwszy od długiego czasu

partyjni prelegenci spotkali się ze sprzeciwem wobec działań władz PRL. Padały

pytania: Czy nie należałoby w Czechosłowacji przeprowadzić plebiscytu na temat

wyboru nowego rządu, takiego, jaki chciałby mieć naród czechosłowacki? W związku z

podpisaniem porozumienia o nieingerencji w wewnętrzne sprawy Czechosłowacji –

dlaczego i jak należy rozumieć wkroczenie wojsk do Czechosłowacji? Zabraliśmy przed

wojną Czechosłowacji pewne tereny i po co dzisiaj znowu wchodzą do Czechosłowacji?

Jeżeli Czechosłowacja ma swoją armię, to po co pomoc z zewnątrz? Dlaczego nam się

nie mówi prawdy? Proszono także o wytłumaczenie, jaka jest różnica między

interwencją ZSRR w Czechosłowacji a zaangażowaniem USA w Wietnamie,

zastanawiano się, dlaczego „zdrowa część” KPCz, której działacze prosili kraje

socjalistyczne o „pomoc”, nie mogła sama poradzić sobie z rozwiązaniem problemów w

kraju, skoro – jak przekonywano – reprezentuje większość narodu. Pytano także, czy

wkroczenie wojsk jest zgodne ze statutem Układu Warszawskiego, żądano lepszej

informacji o wydarzeniach, a także podania nazwisk osób, które miały prosić o „bratnią

pomoc”.

W chwili wkroczenia wojsk interwencyjnych do Czechosłowacji MSW rozpoczęło

realizację akcji o kryptonimie „Podhale”. Objęła ona wszystkie struktury resortu, od

milicji po wywiad. Nasilono inwigilację poszczególnych środowisk, wzmożono kontrolę

korespondencji. Do Czechosłowacji wysłano grupę operacyjną o kryptonimie „Góral”.

Radiokontrwywiad prowadził nasłuch niezależnych rozgłośni radiowych na terenie

CˇSRS. Z Ostrawy swoje meldunki wysyłał rezydent wywiadu „Alexander”.

Większość działań MSW skierowana była jednak przeciwko obywatelom PRL. Tropiono

osoby sporządzające i kolportujące ulotki, piszące hasła na murach, „wrogo”

komentujące przebieg wydarzeń. W większości województw akcję „Podhale”

zakończono już 16 września 1968 roku. Na terenach przygranicznych kontynuowano ją

jednak aż do początków 1972 roku, kiedy uznano, że sytuacja w Czechosłowacji uległa

ostatecznej „normalizacji”.

CZUJĘ SIĘ JAK ŚWINIA...

W 1968 roku nie prowadzono badań opinii społecznej w sprawie interwencji w

Czechosłowacji. Służba Bezpieczeństwa i jej agenci drobiazgowo zbierali za to

wypowiedzi przedstawicieli różnych środowisk. W zachowanym materiale archiwalnym

znajdują się tysiące opinii Polaków: robotników, studentów, inżynierów, rolników,

duchownych, członków partii i bezpartyjnych. Zdecydowanie więcej jest wypowiedzi

sprzeciwiających się interwencji (bo takie też bardziej SB interesowały).

Powszechne było uczucie wstydu: Jest hańbą dla Polaków, iż nasze wojska biorą udział

w okupacji CSRS, i osobiście wstydzę się za Polskę, że nasze wojsko wkroczyło

bezprawnie i dokonało agresji. Czuję się jak świnia, mam moralnego kaca, to jest

zwykła brutalna napaść, pogwałcenie wszelkich zasad i umów. Uznawano, że jest to

pogwałcenie tradycji narodu polskiego walki „o waszą i naszą wolność”, spodziewano

się pogorszenia stosunków z Czechami i Słowakami.

Odrzucano też propagandę o rzekomej „bratniej pomocy”: Wkroczenie wojsk ZSRR do

Czechosłowacji jest agresją i okupacją. Przykre, że biorą w tym udział nasze wojska.

Głoszone przez ZSRR hasła o wolności, nieagresji i samostanowieniu są tylko

frazesami, a jest to zwykły rosyjski imperializm, chcący podporządkować sobie całą

Europę.

Niektóre wypowiedzi odwoływały się do historii i położenia Polski: Mało im ofiar Katynia,

chcą jeszcze mordować w Czechosłowacji. Rosja okupuje Czechosłowację tak samo

jak Polskę. Nawiązywano też do zajęcia części terytorium Czechosłowacji przez Polskę

w 1938 roku: Dajemy się wykorzystać – w 1938 roku wykorzystał nas Hitler, obecnie

zrobił to Związek Radziecki.

Jak się wydaje, w pierwszych dniach po 21 sierpnia przeważały głosy oburzenia, ale z

czasem antyczechosłowacka propaganda zaczęła odnosić sukcesy. W głosach

popierających interwencję można wskazać dwie główne przyczyny takiej postawy,

nierzadkiej nawet u osób o poglądach antykomunistycznych: obawa przed zagrożeniem

niemieckim i powtórzeniem się sytuacji z września 1939 roku, gdy Polska została

zaatakowana także z południa. Przytoczmy wypowiedź jednego ze szczecińskich

adwokatów: Oczywiście, można zarzucić Sowietom, iż naruszyły suwerenność

Czechosłowacji, gdyż interwencja łączy się z wewnętrznymi sprawami CSRS i nie udało

się wykazać, by nastąpiła na prośbę władz czechosłowackich. Niemniej jednak jako

Polak i mieszkaniec polskich Ziem Zachodnich uważam, że interwencja była konieczna,

bo w przeciwnym razie nastąpiłaby nieskrępowana penetracja terenu CSRS przez NRF,

a to zagrażałoby naszemu stanowi posiadania. Można nawet być wrogiem komunizmu i

metod sowieckich, ale należy się z tymi krokami pogodzić z punktu widzenia polskiej

racji stanu.

W związku z wkroczeniem wojsk „warszawskiej piątki” do Czechosłowacji w Polsce

odnotowano co najmniej 143 przypadki kolportażu ulotek. Pojawiły się one w 64

miejscowościach, zarówno dużych miastach, jak i na wsi. Znaczna część ulotek ukazała

się w zaledwie jednym egzemplarzu, ale były i takie, których nakład sięgał kilkuset

egzemplarzy. Wykonywano je rozmaitymi sposobami: odręcznie, na maszynie, przy

użyciu pieczątki lub dziecinnej drukarenki, wreszcie na powielaczu. W większości

zawierały jedynie krótkie hasła, np. Precz z agresją na Czechy, Gomułka precz ręce od

Czechosłowacji czy Za naszą i waszą wolność. Niektóre przybierały formę listów

otwartych lub manifestów politycznych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: