WŁADYSŁAW KONOPCZYŃSKI
BERUM YETO
STUDYUM
PORÓWNAWCZO - HISTORYCZNE
WydcBC * zapomogi Kasjr Pomocy dla
ocób pracującyoh na polu oaukowem
imienia dra roed. Jóaefa Miaoowskieje.
'' i ': '
KRAKÓW 1918.
SKŁADY GŁÓWNE: S. A. KRZYŻANOWSKI W KRAKOWIE,
E. WENDE I SKA W WARSZAWIE.
LIBERUM VETO
TEGOŻ AUTORA:
Sejm Grodzieński 1752 roku, Lwów 1907.
Polska w dobie Wojny Siedmioletniej, 2 tomy, Warszawa 1909-1 K
Mrok i Świt, studya historyczne. Warszawa 1911:
1. Z dziejów naszej partyjności. — 2. Sejm Grodzieńsi<i 1752 roku. —
3. Książę Udalryk Radziwiłł (Z dziejów naszej bezpartyjności). — 4. Spór
o wrota Morza Bałtyckiego. — 5. Precedens wywłaszczenia w Wielko-
polsce. — 6. Stanisław Konarski, jako reformator polityczny. — 7. Sy-
stem konstytucyjny Konarskiego
Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kraków 1917.
Dyaryusz sejmu z r. 1748, Warszawa 1911,
Dyaryusz sejmu z r. 1746, Warszawa 1912.
Dziennik zdarzeń w mieście Krakowie w czasie Konfederacyi
Barskiej, pisany przez Wojciecha Mączeńskiego, Kraków 1911.
Z pamiętnika konfederatki, księżnej Teofili z Jabłonowskich Sa-
pieżyny, (1771-3), Kraków 1914.
Pamiętniki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, tom !, War-
szawa 1915.
W PRZYGOTOWANIU:
Polska a Szwecya 1660-1795.
Dyaryusz sejmu r. 1773-5.
Sprawa reformy elekcyi za Zygmunta III, materyały i notatki.
Wydane z zapomogi Kasy Pomocy dla
osób pracujących na polu naukowera
imienia dra med. Józefa Mianowskiego.
Krakowska Drukarnia Nakładowa w Krakowie, Kopernika 8.
DO CZYTELNIKA.
Pisałem tę książkę dla ludzi myślących i pragnących myśleć.
Przy tern dla ludzi, którzy nie boją się patrzeć w oczy prawdzie
historycznej , chociażby najsmutniejszej. Ktokolwiek więc uważa
historyę za romans uzasadniony źródłowo, kto szuka w niej tylko
podniety dla swej wyobraźni bez pogłębienia rozumowego, ten
niech poświęci swoje „niepróżnujące próżnowanie" innej lekturze.
Ludzie słabej wiary, potrzebujący balsamu na swe obolałe samo-
poczucie narodowe, niech także stronią od niniejszych kart ; znajdą
oni krzepiącą dryakiew w innego rodzaju literaturze, która ma
swoją racyę bytu i której dodatnich wpływów wychowawczych nie
zamierzam obniżać.
Pisałem bez żadnej tendencyi politycznej ani społecznej.
Temat jest zbyt poważny, by się godziło zniekształcać go i wyzy-
skiwać dla powszednich celów publicystycznych. Czasy nasze są
też poważne i wymagają trzeźwego porachunku z przeszłością.
Za dni apuchtinowskich w Królestwie, w chwilach największego
ucisku i depresyi, trzeba było przedewszystkiem zwalczać w sobie
przesadny pesymizm, pielęgnować w sercu polskiem cześć dla tra-
dycyi narodowych. Ten cel w wysokim stopniu osiągnięto. Dziś
chodzi o co innego, chodzi o mądrą budowę państwa. Budowni-
czym nowej Polski przystoi pogląd na dzieje surowy a sprawie-
dliwy, ścisły a nieubłagany, taki właśnie pogląd, jaki przyświe-
cał epoce Sejmu Czteroletniego i Księstwa Warszawskiego. Osiąg-
nąć i zachować ten krytyczny punkt widzenia, było jedyną z góry
powziętą dążnością autora.
TREŚĆ.
PRAWO WIĘKSZOŚCI NA ZACHODZIE.
WSTĘP Str. 1-11
Kwestya stosunku jednostki do zgromadzenia w dawnej Polsce — 1. Nasze
stanowisko — 2. Poprzednicy — 3. Pogląd stary i nowy na pochodzenie „wol-
nego niepozwalam" — 3. Trochę polemiki — 4. Co znaczy geneza czynu lub
rzeczy? — 5. Przejście od negacyi do antytezy reguły większości — 7. Nie-
zbadana geneza tej reguły na Zachodzie — 7. Ułamkowe przyczynki — 8.
Konieczność metody porównawczej wobec ubóstwa źródeł — 10. Spodziewane
skutki jej zastosowania — 11.
ROZDZIAŁ I Str. 15-36
Jeden rozwój prawa większości czy szereg rozwojów? — 15. Przepadłe plony
mądrości politycznej Hellady i Romy — 16. Samouctwo ludów średniowie-
cznych — 17. Recepcya — wyjątkiem — 18. Tradycye rzymskie w organi-
zacyi Kościoła. Sobory — 19. Elekcye papieskie — 19. Drugi wyjątek : tra-
dycye miejskie — 20. Punkt wyjścia rozwoju prawa większości: nierówność
uczestników zebrań — 22. Tłum wiecowy — 23. Co sądzić o prawie jedno-
myślności na wiecach słowiańskich? — 23. Opozycya, jako grzechy— 24. Da-
wne sądy normandzkie — 25. Pierwotne sądy przysięgłych — 26. Źródło prawa
większości w przemocy — 28. Normatywny wpływ praktyki i faktu dokona-
nego — 29. Osiem czynników, od których zależy postęp zasady większości :
1. Niwelacya głosów — 29. 2. Odgraniczenie głosowania od dyskusyi — 30.
3. Konsolidacya grup wobec niebezpieczeństwa zewnętrznego — 31. 4. Parcia
wewnętrzne — 31. 5. Trudność secesyi — 32. 6. Podzielność lub niepodzielność
wykonania uchwał — 32. 7. Odrębność i siła władzy wykonawczej — 33.
8. Pozycya głosujących wobec ich podwładnych albo wobec mocodawców — 35.
Ogólny schemat wywodu prawa większości — 36.
ROZDZIAŁ i! Str. 37-51
Anglia. Tradycye witcnagcmotów zatarte — 38. Ogniwa jedności naro-
dowej po podboju normandzkim - 39. Znaczenie podziału parlamentu na dwie
izby — 40. Bezsilny opór pojedynczych lenników — 40. County Court
jako podstawa reprezcn-tacyi ziemskiej — 41. Królowie żądają poselstw z szc-
— X —
rokiem pełnomocnictwem — 42. Si<uteczność tych napomnień — 43. Man^
dat zbyteczny dla silnego społeczeństwa — 44. Jak łamano opozycyę — 44.
Ocena głosów członi<owskicłi według „Modus Tenendl Parliamentum" — 45..
Co znaczy rada „lepszej" większości? — 45. Zasada majoryzacyi uznana w wy-
działacłi dozorczycłi — 46. Świadectwo Tomasza Smitha — 47. Większości wy-
borcze — 47. Statut Henryka VIII z r. 1542 — 48. Fikcya jednomyślności
w Radzie Tajnej — 49. Zjawisko szczątkowe : protest lordowski — 50. Przy-
puszczalne jego pochodzenie i dzisiejsza forma — 51.
ROZDZIAŁ III Str. 52—68
Francy a. Wczesne zwycięstwo zasady liczebnej w samorządzie gmin i na
wyborach do Stanów — 52. „Pełny dwór" królewski — 55. Osobne roko-
wania z poszczególnymi lennikami i osobne zobowiązania — 55. Analogi-
czne stosunki w pierwszych Stanach Generalnych — 56. Wpływ legistów — 56..
Odosobnione klasy wobec króla — 57. Sztuczny i słaby okręg wyborczy — 58.
Monarchizm wyzyskuje i rozwija zasadę większości — 58. Stany rozczłon-
kowane — 59. Biada opornym — 60. Reguła większości silniejsza, niż za-
sady ugrupowania pierwiastków w Stanach — 61. Geometrya parlamen-
tarna Walezyuszów — 62. Rola instrukcyi i „cahiers" — 63. Czy można
odwołać posła i cofnąć jego wotum ? — 64. Blanchefort „pokonany przez wię-
kszość głosów" — 65. Skutki mandatu : osłabienie ducha korporacyjnego w Sta-
nach — 66. Kwestya majoryzacyi między Stanami — 67. Wielki Ordonans 1357
roku — 67. Zdanie Bodina — 68. Rozbrat społeczny kładzie kres Stanom
Generalnym — 68.
ROZDZIAŁ IV Str. 69-8&
Niemcy. Chaotyczna Rzesza — 69. Zły przykład z góry — 70. Pola Mar-
cowo-Majowe 70. Samorząd ziemski i gminny — 71. Die Folgę — 72. Sejm
niemiecki za dynastyi saskiej i frankońskiej — 73. Konsolidacya za Hohen-
staufów — bez ugruntowania rządów większości — 74. Prawo pięści i płynące
zeń nauki — 74. Walka o pełnomocnictwa — 75. Czasy luksemburskie — 75.
Mniejszość broni się mandatem — 75. Rozprzężenie w wieku XV — 75. Za-
sada większości zwycięża za Habsburgów — 77. Podział głosów w sejmie
Rzeszy. Itio in partes — 77. Elekcye królów — 78. Strona podmiotowa tego
aktu — 78. Jednostkowa przysięga i hołd — 79. Wybory powtórne — 79.
Przejście od koncepcyi subjektywnej do objektywnej przez stopniowe zbieranie
jednogłośnych wotów — 80. Wyodrębnienie grona elektorów umożliwia rachu-
nek głosów i osłabia nacisk zewnętrzny — 81. Głosowanie w samorządzie
miejskim — 82. Szybki postęp majoryzmu — 83. Niesforne sejmy krajowe:
Meklemburgia, Szlezwik - Holsztyn — 84. Palatynat — 85. Palatynat — 85.
Śląsk — 86.
ROZDZIAŁ V Str. 87—102
Związki państwowe. Świat starożytny — 87. Fcderacya I r o k e-
zów — 88. Niderlandy przed reformacyą — 89. Uchwały Stanów holen-
- XI
derskich — 90 Partykularyzm ziemski i miejski w Belgii — 91. Hanza
— 93. Trzy okresy w jej życiu federacyjnem. Rozłamy i secesye — 93. Zwią-
zek Szwajcarski — 95. Wczesne zwycięstwo majoryzmu wewnątrz kan-
tonów — 96. Sejm związkowy — 98. Stypulacye o zasadach głosowań między
kantonami ^ 98. Ingerencya związku do wcwnętrznycłi spraw kantonalnycłi — 98.
Wzrost czynników rozbratu -- 99. Sprawa obrony narodowej — 99. Waśń wy-
znaniowa • — 100. Eliminacya spraw wyznaniowycłi z pod władzy większości
— 101. Majoryzm w odwrocie — 101. Ponowna integracya Szwajcaryi w wieku
XIX — 101. Analogiczny rozwój związku Niemieckiego i Stanów
Zjednoczonych — 102.
ROZDZIAŁ VI Str. 103—123
Dania. Wiece pierwotne — 103. Danehof — 104. Edykt Chrystyana I — 105.
Reakcya sejmikowa w wieku XVII gubi sejm walny — 105. Partykularyzm
i jednomyślność w życiu publicznem dawnej Norwegii — 106. Starcia za-
sad konserwatywnych z nowszym poglądem — 106. Zjazdy sejmowe w wieku
XVI i XVII — 107. Szwecya. Odrębności ziemskie zatarte wśród walki o nie-
podległość narodową i wolność — 108. Trzy kurye wśród szlachty — 108. Re-
gulamin Oxenstierny — 109. Czy można było zmajoryzować szlachtę? — 110.
Kwestya mandatu i pryncypalatu — 111. Węgry. Skład sejmu, instrukcye —
112. Najważniejsze pytania ustroju sejmowego w zawieszeniu — 113. Major
et sanior pars w konflikcie z zasadą kompromisu — 114. Co wiadomo o gło-
sowaniach sejmów czeskich? — 115. Półwysep pirenejski. Kortezy w Ara-
gonii, Katalonii i Walencyi — 116. Historyczna paralela z Polską — 117. Co
przeoczył Lelewel? — 117. Dissentimiento według wykładu Martela — 118.
Ilustracye z r. 1350-51 i z lat 1410-12 — 119. „Parlament" barceloński gwałci
mniejszość — 121. Upadek dissentimiento za Filipa II — 122. Odrębne po-
rządki w Kastylii i Portugalii — 123.
ROZDZIAŁ Vii Str. 124—145
Wspólne tło rozwoju prawa większości : scalanie państw europejskich u schyłku
Wieków Średnich — 124. Generalizacya zasady większości — 125. Teorya
glossatorów — 126. Subtelności kanonistów o „major et sanior pars" — 126.
Legiści — 127. Zawiązek pojęcia praw jednostki — 128. Occam, Marsyliusz,
Kuzańczyk — 130. Filozofia po-rcnesansowa — 131. Teorya umowy pierwotnej.
Rousseau — 131. Utylitaryści : Helwecyusz. Bentham — 132. Nadużycia wię-
kszości rewolucyjnych — 133. Rządy mniejszości przy systemie przedstawiciel-
skim — 134. Czy w Wiekach Średnich mogło powstać pojęcie praw mniej-
szości? — 136. Stosunek tegoż do idei praw jednostki — 136. Prawa funda-
mentalne — 137. Głosy filozofów w obronie jednostki przed wszechwładzą
ogółu — 138. Burkę wrogiem majoryzmu — 139. Publicyści liberalni — 141.
Obrona materyalnych i formalnych praw mniejszości — 141. Domieszka anty-
demokratyczna — 142. O reprezentacyą mniejszości - 143. Program ,R. P.* —
144. Parę słów o jego rodowodzie — 144. Agitacya za i przeciw — 145. Dla-
czego Wieki Średnie nie uznawały przedstawicielstwa mniejszości? — 145.
— Xli —
LIBERUM VETO W POLSCE.
CZĘŚĆ I. GENEZA.
KOZDZIAŁ 1 , Str. 149—167
Samorzutność rozwoju polskiego parlamentaryzmu — 149. Siły odśrodkowe
w XV wieku — 150. Jednomyślność na sejmikach — 151. Błędy Kazimierza
Jagiellończyka — 152. Powstanie reprezentacyi państwowej — 153. Statut ra-
domski — 154. Nowe zagadnienia: kwestya mandatu i sposobu glosowania —
155. Prąd centralistyczny w odpływie— 156. Opór sejmików przeciwko uchwa-
łom sejmów w latach 1512-14 — 157. Taktyka Zygmunta I: groźby, per-
swazye — 158. Senat niedostatecznie popiera króla — 162. Pogląd Zygmunta
na instrukcye — 163. Prowincyonalizm tarczą partykularyzmu — 164. Dalsze
rozłamy — 165. Jednomyślność, jako zasada obowiązująca na sejmie — 166.
Upadek sejmów-generałów — 167. Ponure horoskopy w ostatnich latach pano-
wania Zygmunta Starego — 167.
"ROZDZIAŁ II Str. 169-182
Partyjność wyznaniowa za Zygmunta Augusta — 169. Jej możliwe następstwa
nie wyzyskane — 170. Stanowisko króla wobec sejmików i izby poselskiej —
171. Instrukcya ziemska w połowie XVI wieku — 172. Jej charakter i typy
— 173. Odstępstwa od litery mandatu — 175. „Pień" główny nietknięty —
176. Czego instrukcya nie mogła przewidzieć? — 177. Reprezentacya w pier-
wotnym sensie tego wyrazu — 178. Jednomyślność obowiązuje nadal — 179.
W jaki sposób można było legalnie zreformować sejm? — 180. Jednomyślność
pozorna — 180. Wyjątkowe wystąpienia przeciwko zasadzie nemine contra-
dicente — 181. Faktyczne rządy większoś...
Dromader699