INTELEKTUALNĄ JAKO PREDYKTOR
JAKOŚCI JEJ ŻYCIA
Podstawowe pojęcia i definicje.
„Osobowość człowieka kształtuje się zgodnie z prawami rozwoju ontogenycznego oraz zgodnie z własnym indywidualnym rytmem rozwojowym, uzależnionym od swoistych warunków wewnętrznych i zewnętrznych”.[1]
Jest to jedno z klasycznych pojęć w psychologii. Termin ten używany jest w tak szerokim znaczeniu, że nie można określić go w sposób prosty i spójny, bowiem w zakres tego pojęcia wchodzą właściwie wszystkie zjawiska psychiczne, a również uwarunkowania socjologiczne
W psychologii jest definiowana jako „konstrukt teoretyczny, którego treścią jest pewien schemat: uporządkowany, zharmonizowany, zintegrownie wszystkich czynności organizmu zdążających do określonego celu ogólnego oraz zadań szczegółowych związanych z biegiem życia osobniczego”.[2]
Ciekawa jest również definicja Allporta, który określa osobowość jako „dynamiczną organizację w jednostce tych psychofizycznych systemów, które determinują jej jedyne w swoim rodzaju przystosowanie do otoczenia”.[3]
Określana jest również jako ustrukturalizowany zbiór wszystkich czynności psychicznych i psychicznofizycznych.[4]
Ujęcia innych badaczy określają osobowość jako organizację nadrzędnych schematów dynamicznych. Posiadają one wymiar czasowo przestrzenny i funkcjonalny. Cechują się trwałością, ogólnością i zdolnością do integrowania schematów o niższym poziomie ogólności. Schematy nazywane są nastawieniami. Wyróżniamy:
- schematy poznawcze – człowiek uczy się rozumieć związki czasowe i przyczynowo skutkowe między zdarzeniami i informacjami,
- schematy czynnościowe – warunkujące jedność i jednolitość postępowania i działania.[5]
Inne aspekty podkreśla E.R. Guthrie wg którego osobowość to trwałe i odporne na zmiany nawyki i systemy nawyków o istotnym znaczeniu społecznym. [6]
Natomiast W. Szewczuk ujmuje osobowość jako „społecznie ukształtowany sposób świadomego istnienia jednostki, na które składają się oparte na poznaniu rzeczywistości cele, działalność realizacyjna, ustosunkowania do innych ludzi i mechanizmy samoregulacyjne zabarwione w swej dynamice temperamentalnymi właściwościami organizmu”.[7]
Zupełnie inne w stosunku do wyżej podanych poglądów stanowisko wobec pojęcia osobowość zajmuje M. Grzegorzewska wg której ten termin – jest dziełem samokształcenia się w osiągnięciu pewnej spoistej, harmonijnej struktury duchowej i zachowaniem jej odmienności osobniczej, jej indywidualności. Osobowość w rozwoju swoim kształtuje się według pewnych wytycznych zarysowanych na poznaniu i wartościowaniu zjawisk życia oraz na poznaniu i ocenie swoich możliwości. Toteż człowiek taki musi mieć pewien stosunek do samego siebie, do losu swego, do swego życia wewnętrznego, musi rzutować sobie pewną linię rozwojową i wybrać wobec tego jej kierunek. Rośnie więc osobowość w zależności od wartości tych zadań, jakie sobie stawia na drodze życia wytkniętej przez jej postawę wewnętrzną w stosunku do otoczenia, życia i świata w związku ze swoim >>ja<< i w najwłaściwszej sobie istocie cele ponadindywidualne ujmuje. Jednostka więc buduje wewnętrznie siebie ciągle i wszędzie pod działaniem najrozmaitszych nieuniknionych wpływów życia samego”.[8]
K. Obuchowski uważa, że osobowość można określić jako zbiór właściwości psychofizycznych wyznaczających postępowanie człowieka. W organizacji osobowości odgrywają jednak rolę przede wszystkim te doświadczenia, które są związane z antycypacją przyszłych zdarzeń, z oczekiwaniami jednostki i jej działaniem twórczym. Człowiek tworząc wizję przyszłości szuka nowych i coraz to lepszych rozwiązań.[9]
We współczesnych nurtach psychologii humanistycznej osobowość pojmowana jest między innymi jako zdolność do rozwoju kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania i odkrywania coraz wyższej hierarchii wartości – aż do tworzenia konkretnego ideału indywidualnego i społecznego.[10]
Bardzo konkretną definicję osobowości przedstawia wybitny psycholog francuski R. Meil „ jest to po prostu konkretny człowiek taki jakiego spotykamy na ulicy, podczas pracy lub odpoczynku. Termin osobowość rozwiązujemy więc jako całokształt psychiki, który charakteryzuje pewnego człowieka. Osobowość nie jest więc abstrakcją, ale jest tą żywą jednostką którą obserwujemy na zewnątrz lub którą czujemy wewnątrz i która odróżnia jedną indywidualność od drugiej. Psychologia osobowości musi więc stale zdawać sobie sprawę z różnic indywidualnych i ma jako cel definiować je bardziej dokładnie i wyjaśniać je”.[11]
Klasyfikacja teorii osobowości.
Na wstępie poniższego rozdziału należy stwierdzić, iż w kształtujących się teoriach osobowości pojęcie „ osobowość ” odgrywało różne role. Różnice są na tyle istotne, iż koniecznym wydaje się przedstawienie kilku najbardziej wpływowych ogólnych kierunków i opisanie podstawowych założeń każdego z nich.
Teorie typów – zajmują się przede wszystkim tym, co jest wspólne dla ludzi. Najstarszą z nich jest teoria Hipokratesa, który zaproponował hipotezę istnienia czterech podstawowych temperamentów:
- choleryka
- sangwinika
- melancholika
- flegmatyka
Najpełniejszą teorią typologiczną była teoria W.H. Sheldona, który stwierdził, że typy budowy ciała są ściśle związane z rozwojem osobowości.
Teorie cech – zwracają uwagę na to, co ludzi różni. Osobowość danego człowieka jest zbiorem cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, myślenia, odczuwania, reagowania. Najbardziej wpływowa jest tutaj teoria R.B. Cattella, celem której jest takie sformułowanie zbioru cech indywidualnych, aby można było przewidywać zachowanie jednostki.[12]
Teorie psychoanalityczne – najstarsza teoria psychoanalityczna, do dziś dla wielu badaczy aktualna została opracowana pod koniec XIX wieku przez lekarza wiedeńskiego Z. Freuda. Zdaniem Freuda człowiek jako istota organiczna stanowi dynamiczny system energetyczny, który w wyniku ciągłych oddziaływań świata zewnętrznego znajduje się w stanie chwiejnej równowagi. Źródłem aktywności ludzkiej są wrodzone popędy. Przyjęto dla nich nazwę libido. Dążność do zaspokojenia jakiejś najpierwotniejszej rozkoszy dynamizuje zachowanie człowieka. Człowiek nie może jednak przez całe swe życie ulegać ślepym popędom. W miarę dorastania rozwija się ta struktura – część osobowości, która jest odpowiedzialna za kierowanie zachowaniem w sposób społecznie akceptowany. Trzecia struktura powstaje na bazie doświadczeń dzieciństwa, głównie nakazów i zakazów rodziców. Kontroluje, czy działanie jednostki jest zgodne z normami zachowania przyjętymi w społeczeństwie.
W latach trzydziestych kontynuatorzy, a zarazem krytycy psychoanalizy klasycznej zwrócili uwagę na znaczenie, jaką ma zależność człowieka od kultury w której wyrasta. Do przedstawicieli neopsychoanalizy należą: K. Horney, E. Fromm i H. S. Sullivan.[13]
Harry S. Sullivan sądzi, iż istota ludzka jest wytworem relacji społecznych, sił działających między nią i środowiskiem. Z jednej strony są to wyrastające głównie z potrzeb biologicznych silne dążenia do przeżywania przyjemności, z drugiej zaś – siły dążące do zapewnienia jednostce bezpieczeństwa społecznego. Starcie tych dwóch sił stanowi zasadniczy motor rozwoju.[14]
Behawioryzm – w centrum zainteresowania jest rozszerzenie teorii uczenia się na badanie osobowości . Twórca behawioryzmu J.B. Watson twierdził, iż „każdy człowiek, czyli każda zdrowa jednostka jest po przyjściu na świat zupełnie jednakowa... Doświadczenie jakie po urodzeniu zdobywa, stanowi to, co jednego czyni drwalem i woziwodą, innego dyplomatą, złodziejem, obrotnym kupcem lub znanym naukowcem”.
Od urodzenia człowiek zdobywa, doświadczenie, uczy się wielu reakcji. Utrwala zachowania nagradzane, eliminuje te, które są źródłem kar. Stopniowo powstaje system nawyków. Właśnie złożony system nawyków to osobowość.[15]
Teorie uczenia się społecznego – pojęcie osobowości jest tutaj traktowane jako te aspekty zachowania, które zostały nabyte w społecznym kontekście. Głównym teoretykiem jest A. Bandura, który sformułował tezę, iż u podłoża bardziej złożonych sposobów zachowania się człowieka leży nie tyle proste warunkowanie, ile naśladownictwo złożonych form zachowania zachowań społecznych. Ono też określa ramy w jakiej rozwija się osobowość. Duże znaczenie w tym kształtującym osobowość procesie uczenia się mają zarówno właściwości dziecka, jaki i osoby pełniącej funkcje modela, a zwłaszcza jego podobieństwo do dziecka, kompetencje, pozycje i związek uczuciowy z nim.[16]
Ścisły związek osobowości ze światem zewnętrznym podkreśla za szczególną siłą relacyjna teoria osobowości J. Nuttina. Jego zdaniem osobowość konstytuuje się w związkach ze światem, który wchodzi w jej skład jako integralny element. Jest ona sposobem „funkcjonowania”, siłą strukturalizującą swoje tworzywo „świat”, który stanowi jej treści w tej mierze, w jakiej jest światem jej zachowań. Oznacza to świat struktur poznawczych, intymnych i społecznych, świat wzajemnej obecności osób. Osobowość może być względnie tożsama i jedyna dzięki niepowtarzalności i ciągłości rozwoju.
Dla zachowania się człowieka, czyli dla jego komunikacji ze światem, nie jest charakterystyczne powtarzanie się reakcji, ale realizacja zamierzeń, zadań czy planów, które za każdym razem wymagają nowych form włączania się w świat. Niektóre związki ze światem nie pozostawiają śladów w osobowości, inne są zasymilowane i przyswojone.
Asymilacja odbywa się w takiej mierze, w jakiej związki te zostają wcielone do afektywnego i dynamicznego ukierunkowania, tj. do układu osobowego zaangażowania. Podłożem tego ukierunkowania są potrzeby, które kanalizują się w określone formy zachowań i mnożą nowe związki ze światem. W ten sposób osobowość przyswaja sobie własne zachowanie i świat, a jej ukierunkowane otwarcie na świat tworzy specyficzny sposób komunikacji.[17]
Rozwój osobowości w ścisłym związku ze światem zewnętrznym widzi również S. Gerstmann. Nawiązując do dialektycznej teorii rozwoju, pojmuje proces kształtowania się osobowości jako doskonalenie się odpowiednich struktur organizmu i ich funkcji w aspekcie ilościowym i jakościowym. Rozwój ilościowy polega przede wszystkim na mnożeniu się – w miarę postępującego procesu ontogenezy – układów elementarnych wchodzących w skład osobowości. Rozwój jakościowy polega na coraz bardziej szczegółowym, dokładniejszym i wierniejszym odzwierciedleniu rzeczywistości, co daje możliwość lepszej orientacji w środowisku, pewniejszą wiedzę o świecie, większą skuteczność działania.
Jednym z głównych warunków tak pojętego rozwoju jest aktywna działalność jednostki, rzeczywiste kontakty z otoczeniem, rozwiązywanie określonych zadań.[18]
Teorie osobowości upośledzonych umysłowo.
Mając na uwadze mnogość teorii osobowości należy stwierdzić, iż problemy osobowości osób opóźnionych umysłowo i ich zaburzeń stanowiły przez długi czas dziedzinę zupełnie nie zbadaną. Jednym z pierwszych ważnych twórców, który już w latach trzydziestych sformułował koncepcję osobowości osób upośledzonych umysłowo był K. Lewin. Teoria K. Lewina wywodząca się z psychologii postaci, określana jest jako psychologia topologiczna. Wyjaśnia zachowanie jednostki w świetle oddziaływań wewnętrznych i interakcji jednostki z otoczeniem, przy czym przez otoczenie rozumie się zarówno przestrzeń fizyczną jak i osoby. Rozwój osobowości zdaniem Lewina polega na różnicowaniu się struktury psychicznej i stopniowym sztywnieniu granic między poszczególnymi obszarami osobowości. Ludzi upośledzonych umysłowo charakteryzował następująco:
- są bezradni w większości sytuacji życiowych,
- często ponoszą niepowodzenia w wyniku trudności w zrozumieniu otaczającej rzeczywistości,
- nie są w stanie widzieć całościowo i adekwatnie otaczającej rzeczywistości, a tym samym dostosować swego działania do sytuacji,
- -cele nie są u tych osób we wzajemnych związkach i często pozostają sprzeczne z sobą,
- percepcja otoczenia jest niepełna,
- cechuje ich infantylizm, wynikający ze słabo zróżnicowanej i sztywnej osobowości,
- podatność na wpływy jest u nich zróżnicowana, od dużej do prawie nie istniejącej, w zależności od stanu wewnętrznego i sytuacji.
Osobowość dorosłej jednostki upośledzonej umysłowo przypomina osobowość normalnie rozwijającego się dziecka. Przyczynę trudności rozwoju osobowości upośledzonych umysłowo stanowią czynniki wrodzone, zaś podstawowym czynnikiem wyznaczającym charakter osobowości są braki intelektualne.[19]
Inny sposób podejścia do osobowości upośledzonych umysłowo prezentują przedstawiciele psychoanalizy M.L. Hutt i R.Gibby według nich jednostki upośledzone, podobnie jak ludzie normalni, funkcjonują w sensie psychologicznym na trzech poziomach:
- świadomości
- podświadomości
- nieświadomości
Proporcje korzystania z tych poziomów są jednak inne u upośledzonych niż u ludzi normalnych. Zachowanie niedorozwiniętych umysłowo w dużo mniejszym stopniu jest kontrolowane przez świadomość, która jest u nich mniejsza. Natomiast nieświadomość i podświadomość nie różnią się u osób upośledzonych i normalnych. Autorzy koncepcji rozpatrują osobowość upośledzonych również w aspekcie rozwojowym. Upośledzone umysłowo dziecko po urodzeniu posiada takie samo potrzeby jak dziecko normalne. Jedyna różnica może dotyczyć tak zwanej „energii psychicznej”, która u dziecka upośledzonego umysłowo może być mniejsza. Rozwój struktury „ego” u upośledzonych przebiega na tej samej zasadzie jak u normalnych, z tym, że zaburzenia procesów poznawczych powodują, że znajduje się ona na niższym poziomie dojrzałości w stosunku do struktury „ego”. U odpowiednich pod względem wieku osób normalnych. Występuje też różnica jakościowa. „Ego” jednostek upośledzonych lepiej funkcjonuje w konkretnych sytuacjach, zaś dużo gorzej w rozwiązywaniu problemów abstrakcyjnych. Upośledzeni pod wpływem nie kontrolowanych potrzeb, jak również nacisków aktualnych sytuacji nie potrafią kierować własnym postępowaniem. Nie umieją oni przewidywać, antycypować ewentualnych gratyfikacji, nie potrafią kontrolować sytuacji, w jakiej się znajdują; generalizując: mają trudności w adekwatnym opanowaniu rzeczywistości. Uszkodzone procesy poznawcze przyczyniają się również do tego, że upośledzeni umysłowo mają trudności w jasnym wyodrębnieniu siebie z otoczeniu i zróżnicowaniu tego otoczenia ze względu na możliwość zaspokojenia swoich potrzeb.
Jednostka upośledzona ma tendencje do absolutyzowania. Wszystko jest dobre lub złe, zdrowe lub chore itd. Brakuje przy tym upośledzonym zdolności do rozróżnienia wszystkich subtelności istniejących w zakresie życia społecznego, co sprawia, że nie rozumieją oni pełni otoczenia....
pedagog107