10
WOJCIECH STANKOWSKI
POLSKI
Wydanie I – PWN 1976
oraz wyższych szkół pedagogicznych
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Oddział w Łodzi 1978
SPIS TREŚCI
Wstęp ......................................................................................................................... 5
NAJSTARSZY CYKL KRAJOBRAZOTWÓRCZY ...................................................... 11
Prekambr ............................................................................................................. 11
Sylur ..................................................................................................................... 16
Dewon dolny ........................................................................................................ 17
ALPEJSKI CYKL KRAJOBRAZOTWÓRCZY ............................................................ 23
Perm .................................................................................................................... 23
Trias ..................................................................................................................... 23
Jura ..................................................................................................................... 25
Kreda .................................................................................................................. 27
Paleogen (paleocen, eocen, oligocen) ............................................................... 29
Neogen (miocen, pliocen) ................................................................................... 34
Preplejstocen ...................................................................................................... 55
Zlodowacenie podlaskie ..................................................................................... 58
Interglacjał przasnyski ....................................................................................... 59
Zlodowacenie południowopolskie ...................................................................... 59
Interglacjał wielki ............................................................................................... 64
Zlodowacenie środkowopolskie ......................................................................... 64
Interglacjał eemski ............................................................................................. 74
Zlodowacenie bałtyckie ..................................................................................... 76
HOLOCEŃSKI CYKL KRAJOBRAZOTWORCZY ................................................... 109
WSPÓŁCZESNY STAN WYBRANYCH KOMPONENTÓW ŚRODOWISKA
FIZYCZNO-GEOGRAFICZNEGO POLSKI ...................................................... 131
Rzeźba terenu ................................................................................................... 131
Klimat ................................................................................................................. 133
Wody ................................................................................................................. 155
Roślinność ......................................................................................................... 178
ZAKOŃCZENIE ....................................................................................................... 192
Wykaz wybranej literatury ........................................................................................ 194
WSTĘP
Środowisko fizyczno-geograficzne to twór bardzo złożony, a zarazem niezwykle labilny, cechujący się licznymi sprzężeniami, do sprzężeń zwrotnych włącznie. Prawa rządzące środowiskiem pozostają pod bezpośrednim wpływem sytuacji kosmicznej Ziemi, tektoniki Ziemi oraz usytuowania konkretnego obszaru w odniesieniu do całego globu, a także jego wielkich elementów składowych w sensie lądów i mórz, wreszcie generalnych rysów orografii.
Każdorazowy stan środowiska fizyczno-geograficznego nawiązuje do stanów poprzednich. Najsilniej, uzewnętrznia się w nim zapis zdarzeń z niedalekiej przeszłości. Im dalej cofać się w czasie (geologicznym), tym słabiej rysują się owe sprzężenia. Są one jednak niewątpliwe.
Aktualne rysy środowiska fizyczno-geograficznego Polski ukształtowane zostały zasadniczo w trzeciorzędzie i czwartorzędzie. Podczas trzeciorzędu powstały rysy strukturalne kraju, tak wyraziste do dzisiaj w Polsce południowej i środkowej. W czwartorzędzie natomiast strukturalna rzeźba podlegała często nawet bardzo daleko posuniętemu przeobrażeniu bądź całkowitemu pogrzebaniu pod nowymi seriami sedymentacyjnymi - Polska północna i środkowa. Należy jednakże mieć na uwadze, iż aktualne rysy krajobrazowe Polski z gruntu rzeczy tak młode, nawiązują, bądź znajdują się pod wpływem znacznie starszych paleogeograficznych elementów, aż po prekambr włącznie.
Na przestrzeni ostatnich 600 milionów lat dokonało się na naszym terytorium wiele endogenicznych i egzogenicznych procesów. Konsekwencją tego są serie skalne, ich struktury oraz zawarte w nich bogactwa. Innym efektem jest uzewnętrzniona na powierzchni współczesna mozaika krajobrazów.
Środowisko fizyczno-geograficzne Polski stanowi wypadkową przejawów życia Ziemi o wymiarach globalnych i regionalnych, procesów dokonanych na przestrzeni bardzo długiego geologicznie czasu.
Trzeba w tym miejscu uzmysłowić sobie i ten fakt, iż aktualna pozycja geograficzna naszego terytorium, jest tylko jednym z etapów w wielkim łańcuchu jego przemieszczeń w odniesieniu do szerokości geograficznej. Celowo pomija się tutaj przesunięcia wzdłuż równoleżników jako mniej istotne z interesującego nas punktu widzenia. Zmieniające się położenie Polski w stosunku do równika warunkowało bowiem istotne zmiany klimatu, a więc i całego splotu procesów egzogenicznych. Z przeprowadzonych na obszarze Europy badań paleomagnetycznych* można odtworzyć orientacyjne paleomagnetyczne, a pośrednio i paleogeograficzne pozycje terytorium Polski od kambru do chwili obecnej. Okazuje się, iż pozycje te zmieniały się intensywnie (ryc. 1) od niskich szerokości geograficznych południowych do średnich szerokości geograficznych północnych.
-----------------------------------
*Pozycje terytorium Polski w odniesieniu do szerokości geograficznych wyznaczane w oparciu o paleomagnetyczną krzywą wędrówki bieguna N na podstawie badań przeprowadzonych w Europie (A. Holmes Principles of Physical Geology, 1966).
Stwierdzenie to tłumaczy wiele, pozornie zagadkowych, faktów geologicznych i paleogeograficznych. Zrozumiałe stają się geograficzne i stratygraficzne pozycje złóż węgla, miedzi czy soli, gipsów i siarki oraz innych bogactw, a przede wszystkim zmieniający się charakter skał.
Niezależnie od zmian klimatu spowodowanych wędrówką terytorium Polski poprzez strefy klimatyczne oraz fluktuację samych cech klimatów rozgrywały się procesy endogeniczne urozmaicające rzeźbę terenu. Pociągało to za sobą zmiany w natężeniu oraz rodzaju czynników egzogenicznych. Kształtowane i stale przeobrażane krajobrazy, bardzo szybko (w sensie geologicznym, stawały się paleokrajobrazami. Przez długi, a często bardzo długi jeszcze czas, oddziaływały one na przebieg kolejnych zdarzeń i procesów.
Ziemia jako bryła kulista, w swej znanej nam geologicznej przeszłości zawsze posiadała pewien zespół stref klimatyczno-krajobrazowych. Stale egzystowały takie strefy jak: gorąca, umiarkowane i zimne. Zależnie od pozycji globu w przestrzeni wszechświata, a tym samym od charakteru jej oddziaływania, zmieniały się warunki termiczne Ziemi. Były okresy, w których przeciętna temperatura zwyżkowała, ale były i takie, w których obniżała się. Pociągało to za sobą rozbudowywanie bądź zawężanie (połączone z przesuwaniem) głównych i drugorzędnych stref klimatyczno-krajobrazowych. Zmiany przestrzenne połączone były z częściową, a w szczególnych przypadkach całkowitą utratą wyrazistości cech poszczególnych stref, do których jesteśmy przyzwyczajeni i uważamy je niemal za permanentne. O tym, iż warunki klimatyczne panujące nad terytorium kraju nie zmieniały się tylko pod wpływem zmian pozycji geograficznej naszego terytorium, świadczą serie skalne i bogactwa naturalne kolejnych okresów stratygraficznych. Fluktuacje klimatu spowodowały, iż mimo pozycji Polski w średnich szerokościach geograficznych na przestrzeni ostatniego przedziału czasowego, panował bądź to klimat gorący (trzeciorzęd), bądź to na zmianę zimny i umiarkowany czwartorzęd (por. ryc. 1).
Współdziałanie zatem szeregu czynników, jak:
- zmiany bilansu termicznego Ziemi (czynnik kosmiczny);
- zmiany pozycji biegunów geograficznych i magnetycznych oraz wynikające z tego przemieszczanie głównych stref klimatyczno-krajobrazowych;
- poziome ruchy wielkich mas litosfery - kształtowanie zmieniających się rozkładów lądów, oceanów oraz ich orografii; zmieniające się w czasie i przestrzeni natężenie procesów tektonicznych i wulkanicznych; formowanie i zanik centrów barycznych wpływających na właściwości klimatu
znajdowało uzewnętrznienie w odpowiednim ukształtowaniu powierzchni Ziemi, a w jej obrębie terytorium Polski.
Wypada w tym miejscu nadmienić, iż terytorium naszego kraju zajmuje pozycję szczególną na geologicznej mapie Europy (ryc. 2). Spotykają się tutaj bowiem niemal wszystkie wielkie jednostki tektoniczne subkontynentu. Jest to wyrazem złożoności historii geologicznej i stanowi o urozmaiceniu budowy geologicznej Polski.
Ideą przewodnią niniejszego ujęcia stało się zarysowanie środowiska fizyczno-geograficznego jako sumarycznego wyrazu złożonych procesów Ziemi, poczynając od stanu "odziedziczonego" po prekambrze aż do tej części holocenu, kiedy człowiek zaczął intensywnie zmieniać oblicze Ziemi. Próba zilustrowania ewolucji środowiska na drodze interakcji sił endogenicznych i egzogenicznych ma ukazać, jak na przestrzeni dziejów geologicznych przygotowywane były struktury, elementy rzeźby czy też serie osadowe stanowiące materialną podstawę dzisiejszych "naturalnych" krajobrazów. Wraz z przybliżeniem się do czasów nam współczesnych zwiększa się materiał dowodowy w odniesieniu do całokształtu środowiska fizyczno-geograficznego. Bogactwo danych wynikających z bezpośrednich obserwacji i pomiarów przy stosowaniu zasady aktualizmu geologicznego dla zdarzeń wcześniejszych
pozwoliło na podjęcie próby spojrzenia na środowisko fizyczno-geograficzne Polski z pozycji dialektyki przyrody.
Jak już zaznaczono, każdy kolejny stan materialnej podstawy środowiska fizyczno-geograficznego (budowa geologiczna, jej struktury, rzeźba powierzchni, stosunki wodne itp,) bywa w poważnym stopniu zdeterminowany przez stan poprzedni. Punktem wyjścia w niniejszym ujęciu stał się "fundament" jakim są skały i struktury prekambru. Dalszy rozwój środowiska dokonywał się poprzez tzw. cykle krajobrazotwórcze. Za ramy owych cykli przyjęto z jednej strony końcowe momenty wielkich przeobrażeń orogenicznych (czynnik endogeniczny), zaś z drugiej strony wystąpienie istotnych fluktuacji klimatu, które znalazły wyraz w specyficznym oddziaływaniu czynników egzogenicznych.
W tym miejscu wyjaśnienia wymaga, jak autor pojmuje cykle krajobrazotwórcze oraz ich znaczenie dla współczesnego stanu środowiska fizyczno-geograficznego Polski. Ranga tych cykli w odniesieniu do współczesnych krajobrazów jest bardzo różna. I tak nie można rozumieć np. najstarszego cyklu krajobrazotwórczego (do karbonu) jako bezpośrednio odpowiedzialnego za ukształtowanie jakichś elementów krajobrazu Polski we współczesnym ich wyrazie. Ale mimo to jego roli pośredniej nie wolno zlekceważyć. Powstałe w przeszłości elementy geologiczne zachowały się niejednokrotnie do chwili obecnej i w trakcie dokonywania się nowych procesów odegrały poważną rolę, wreszcie weszły w skład bazy kształtowanych krajobrazów kraju, które w gruncie rzeczy są bardzo młode i nadal podlegają przeobrażeniom. To, że w Polsce wschodniej i północno-wschodniej nie ma obecnie łańcuchów górskich i właściwych im krajobrazów związane jest z istnieniem tam aż od prekambru płytko zalegających skał i struktur platformy wschodnioeuropejskiej. Dokonanie się podczas karbonu intruzji granitowej w obszarze Tatr, choć pośrednio, ale uwarunkowało dzisiejszy wyraz krajobrazowy tej części kraju. W takim to właśnie aspekcie należy rozumieć rolę krajobrazotwórczą dwu pierwszych wyróżnionych w opracowaniu cykli.
Wielkie okresy orogeniczne, zamykały każdorazowo jakieś ważne etapy formowania materialnej podstawy współczesnych krajobrazów i dlatego uznano je za ramy cyklów. Stanowią one szeroko pojmowane etapy "środowisko-twórcze", który to termin wydawał się niezręczny jako człon tytułów poszczególnych rozdziałów. Dla zachowania jednorodności szkieletu pracy i podkreślenia procesu ewolucyjnego w przyrodzie zdecydowano się nazwać je cyklami krajobrazotwórczymi.
Zarysowując rolę przeszłości geologicznej dla aktualnego środowiska fizyczno-geograficznego Polski jako najważniejsze uznano tektonikę i litologię, podczas gdy stosunki wodne, klimatyczne bądź biotyczne niemal całkowicie zostały pominięte.
Oczywiste jest, że o cyklach krajobrazotwórczych w pełnym znaczeniu można mówić dopiero od trzeciorzędu. Wówczas to utworzone zostały niektóre elementy współczesnego krajobrazu. Zasadniczą rolę w tym względzie odegrał plejstocen i holocen. Procesy krajobrazotwórcze nadal są żywe, przy czym coraz intensywniej oddziałuje na nie człowiek, poprzez ingerencję w otaczającą go przyrodę ożywioną i nieożywioną. Obecnie można by wyróżnić najmłodszy, rozwijający się aktualnie antropogeniczny cykl krajobrazotwórczy (człowiek jako czynnik główny). Zdaniem autora cykl taki istotnie ma miejsce i stale się potęguje, ale merytorycznie nie mieści się on w ramach niniejszego ujęcia.
Zarysowana wyżej koncepcja opracowania zmusiła autora do operowania uproszczeniami oraz schematami, których przyroda nie zna. Uproszczenia te są jednak konieczne w celu możliwie jasnego przedstawienia środowiska fizyczno-geograficznego. Zatem na całość opracowania patrzeć trzeba jak na tezy do poruszanego zagadnienia lub szkielet konstrukcyjny oczekujący wypełnienia szczegółowymi treściami merytorycznymi. Zamierzeniem takiego podejścia jest pobudzenie do studiowania literatury oraz własnych poszukiwań, przemyśleń i skojarzeń.
Niemal wszystkie informacje merytoryczne zaczerpnął autor z publikacji rozproszonych w licznych pracach o analitycznym, a często i syntetycznym charakterze. Wielu badaczy znajdzie też swoje nieopublikowane poglądy i opinie podawane w formie dyskusji czy polemik na zjazdach, konferencjach bądź kameralnych dyskusjach. Wypada mi jedynie przeprosić tych wszystkich, od których zaczerpnąłem myśli, a być może, iż czasami odmiennie je zinterpretowałem.
Wszelkie zbierane na przestrzeni szeregu lat informacje starano się podporządkować koncepcji kompleksowego spojrzenia na środowisko fizyczno-geograficzne Polski. Koncepcji odbiegającej nieco od powszechnie dotąd stosowanych, i przez to być może dyskusyjnej.
Na koniec wyjaśnienia wymaga kwestia cytowania literatury. Celowo zrezygnowano w tekście z odsyłaczy, gdyż byłby on tak bardzo nimi nasycony, że utrudniałoby to śledzenie myśli przewodniej opracowania. Wykaz piśmiennictwa zamieszczony w końcu ujęcia również został zawężony do tych pozycji książkowych czy najważniejszych artykułów, jakie uważać trzeba za niezbędną lekturę uzupełniającą. W zamieszczonym zbiorze piśmiennictwa czytelnik w łatwy sposób odszuka wyczerpujący zestaw dalszych pozycji bibliograficznych z interesującego go działu bądź regionalnych ujęć szczegółowych.
Nari.shma