02_Rdz_Ewolucja.pdf

B IBLIJNA TEOLOGIA STWORZENIA JAKO « TEOLOGIA EWOLUCJI »?

Cel :

+ próba lektury trynitarnej biblijnych tekstów o stworzeniu;

+ ustalenie relacji między biblijną wizją stworzenia a ewolucjonizmem i kreacjonizmem;

+ ocena «teologii ewolucji» zaproponowanej przez J.F. Haught’a.

Lektura :

Wybór tekstów przewidzianych na ćwiczenie jest podyktowany kierunkami dyskusji, jakie

zostały nakreślone przez cele spotkania. Warto poszerzyć te lektury o inne pracy, które pozwoliłyby

na pogłębienie zaproponowanej tematyki.

J AN P AWEŁ II, «Stworzyciel: Bóg Trójjednyny», w: Bóg Ojciec. Katechezy Ojca ś wi ę tego Jana

Pawła II , Kraków – Ząbki 1999, 138-141 (katecheza z dnia 5.03.1986)

H. S EWERYNIAK , «Współczesne ewolucjonizmy a wiara w stworzenie», Przegl ą d powszechny

11/1995, 147-149

J.F. H AUGHT , Odpowiedzi na 101 pyta ń o Boga i ewolucj ę, Kraków 2003, 73-76

Jesienią 2006 roku rozgorzała w Polsce dyskusja na statusem teorii ewolucji. Reakcja na

wypowiedzi polityków było m.in. «Oświadczenie katolickich wykładowców filozofii przyrody»

(m.in. ks. prof. M. Hellera i abp. prof. J. śycińskiego), którzy napisali, iŜ «Jan Paweł II w swym

przesłaniu do papieskiej Akademii Nauk z 26.10.1996 r. podkreślił jednoznacznie, iŜ nie istnieje

konflikt między ewolucyjną teorią powstania człowieka a chrześcijańską koncepcją stworzenia.

Nauczanie to zobowiązuje środowiska katolickie do poszukiwania tych form dialogu nauki i wiary,

w których nauczanie Pisma Świętego i nowe teorie nauk przyrodniczych uzupełniają się wzajemnie

w poszukiwaniu pełnej prawdy» 1 . Wychodząc naprzeciw temu postulatowi, ćwiczenie podejmie

pewne kwestie, które umoŜliwiłyby dialog nauki i wiary.

1. Biblijna teologia stworzenia

Jan Paweł II w katechezie o «Stworzycielu: Bogu Trójjedynym» mówi o «logiczno-ikonicznej»

strukturze świata. W stworzeniu objawia się Mądrość Boga, która w tekstach biblijnych związana

jest z Logosem.

Jaka dynamika stworzenia wyznacza jest przez Słowo Boga? WskaŜ odpowiednie teksty Biblii.

W jaki sposób wpisanie w stworzenie «śladów Trójcy» sprawia, Ŝe stworzenie jest in actu ? Ku

czemu ono zmierza?

2. Biblijna teologia stworzenia a ewolucjonizm

Ten problem podejmuje w swoim artykule ks. prof. H. Seweryniak. Przytoczony został tu tylko

paragraf podsumowujący jego ocenę róŜnych nurtów współczesnego ewolucjonizmu. W oparciu o

jego konkluzje podejmij następujące problemy:

Dlaczego «stworzenie» jest pojęciem teologicznym?

Jakie miejsce Boga wobec stworzonego świata objawiają teksty biblijne?

Jaka jest dynamika creatio continua w świetle Pisma Świętego?

3. Mo Ŝ liwo ść «teologii ewolucji»

Pojęcie to zostało zaproponowane przez J.F. Haught’a, który do biblijnej teologii stworzenia

próbuje wprowadzić kategorię «ewolucji».

Jakie są główne załoŜenia jego teologii ewolucji?

W jakiej relacji pozostaje tak ujęta teologia stworzenia do przywołanych wcześniej koncepcji

«logiczno-ikonicznej struktury świata» i « creatio continua »?

Jaką nadzieję dla człowieka pragnie stworzyć «teologia ewolucji»?

Na ile «teologia ewolucji» jest historiozbawcza?

Tekst «Oświadczenia» za Gazet ą wyborcz ą (20.10.2006, http://www.gazetawyborcza.pl/1,75476,3695742.html).

J AN P AWEŁ II, «Stworzyciel: Bóg Trójjednyny», w: Bóg Ojciec. Katechezy Ojca ś wi ę tego Jana

Pawła II , Kraków – Z ą bki 1999, 138-141 (katecheza z dnia 5.03.1986)

1. Prawda o stworzeniu świata, o powołaniu go z nicości do istnienia, skierowuje wzrok naszej

wiary w stronę Boga Stworzyciela. Dzieło stworzenia jest objawieniem Jego wszechmocy,

mądrości i miłości. Wszechmoc Stwórcy objawia się zarówno przez powołanie stworzeń do

istnienia z nicości, jak teŜ przez utrzymywanie ich w istnieniu (por. Mdr 11,25). [...]

2. Równocześnie zaś poprzez wszechmoc objawia się miłość, gdyŜ Stwórca, stwarzając,

obdarowuje istnieniem byty róŜne od siebie i zarazem wzajemnie tak bardzo zróŜnicowane. Tak

więc od początku w całą strukturę bytu oraz istnienia wpisana zostaje rzeczywistość

Jego daru. Stworzyć – to znaczy, obdarować (obdarować nade wszystko istnieniem). Ten zaś, kto

obdarowuje – miłuje. Daje temu wyraz (w kilku miejscach) autor Księgi Mądrości (11,24.26). [...]

3. Jest to zaś miłość bezinteresowna, skoncentrowana na tym, aby zaistniało dobro i aby to

dobro trwało i rozwijało się wedle właściwej dla niego dynamiki. Bóg jako Stworzyciel jest Tym,

który „dokonuje wszystkiego zgodnie z zamysłem swej woli” (Ef 1,11). Całe zaś dzieło stworzenia

naleŜy do wykonania „tajemniczego planu, ukrytego przed wiekami w Bogu, Stwórcy

wszechrzeczy” (Ef 3,9). Poprzez akt stworzenia świata, a w szczególności – człowieka, plan

zbawienia zaczyna się urzeczywistniać. Stworzenie jest dziełem Mądrości miłującej, czemu na

wielu miejscach Pismo Święte daje wyraz (por. np. Prz 8,22-36). [...]

4. Mówi św. Augustyn: „Gdy więc Stwórca objawia się nam poprzez dzieła zrozumiałe dla

umysłu, trzeba, byśmy umysłem wznieśli się ku Trójcy, której ślady dostrzegamy w stworzeniu”.

Prawdą wiary jest, Ŝe świat ma swój początek w Stworzycielu, który jest Bogiem Trójjedynym.

ChociaŜ dzieło stworzenia przypisuje się nade wszystko Ojcu, [...] to równocześnie prawdą wiary

jest, Ŝe Ojciec, Syn i Duch Święty są jednym i wspólnym (niepodzielnym) principium (zasadą)

stworzenia.

5. Pismo Święte dostarcza w sposób wieloraki potwierdzenia tej prawdy. Przede wszystkim, gdy

chodzi o Syna, który jest Słowem współistotnym Ojcu. JuŜ w Starym Testamencie szczególną

wymowę posiada ten werset Psalmu: „Przez słowo Pana powstały niebiosa” (Ps 33 [32],6), który

pełnego objawienia swojej zawartości doczekał się dopiero w Nowym Testamencie, na przykład w

Prologu Janowym: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo.

Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się nie stało, co się stało. [...] świat stał się przez Nie”

(J 1,1-3.10).

Prawdę o stworzeniu wszystkiego „w Jezusie Chrystusie” głoszą teŜ Listy Pawiowe: „jeden Pan,

Jezus Chrystus, przez którego wszystko się stało i dzięki któremu takŜe my jesteśmy” (1 Kor 8,6).

W Liście do Kolosan czytamy: „W Nim zostało wszystko stworzone. [...] Wszystko przez Niego i

dla Niego zostało stworzone. On jest przed wszystkim i wszystko w Nim ma istnienie” (Kol 1,15-

17). Apostoł pisze: „przez Niego i dla Niego” – wskazuje więc równocześnie na porządek

sprawczości i celowości. Do tego tematu jeszcze wypadnie powrócić. W Liście do Hebrajczyków

spotykamy raz jeszcze tę prawdę, Ŝe „Bóg [...] stworzył wszechświat przez Syna” (por. 1,2) oraz, Ŝe

Syn „podtrzymuje wszystko słowem swej potęgi” (1,3).

6. Tak więc w świetle Nowego Testamentu, przede wszystkim za sprawą pism św. Jana i św.

Pawia, doznaje pogłębiającego wzbogacenia ta myśl, którą juŜ Stary Testament wyraził, odwołując

się do stwórczej Mądrości, a przede wszystkim do stwarzającego Słowa: „Przez słowo Pana

powstały niebiosa” (Ps 33 [32],6). Owo stwarzające Słowo nie tylko „było u Boga”, ale „było

Bogiem”. I właśnie jak współistotny Ojcu Syn, to Słowo w jedności z Ojcem stworzyło świat:

„świat stał się przez Nie” (J 1,10).

Stworzyło zaś świat w sposób odpowiadający osobie (hipostazie) Słowa. Jako „obraz Boga

niewidzialnego” (por. Kol 1,15) to Słowo, które jest Przedwiecznym Synem, „odblaskiem chwały

Ojca i odbiciem Jego istoty” (por. Hbr 1,3) – było zarazem „Pierworodnym wobec kaŜdego

stworzenia” (Koi 1,15) w tym znaczeniu, Ŝe wszystko zostało „stworzone w Słowie-Synu”, aby w

czasie stać się – „poza Bogiem” – powołanym z nicości do istnienia światem stworzeń. W tym

znaczeniu więc „Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się nie stało, co się stało” (J 1,3).

7. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe Objawienie zawiera w sobie prawdę o „logicznej” strukturze

wszechświata (od Logos – Słowo), albo teŜ o jego strukturze „ikonicznej” (od eikon – obraz, obraz

Ojca). Od czasów Ojców Kościoła utrwaliła się nauka, Ŝe świat stworzony nosi w sobie „ślady

Trójcy” (vestigia Trinitatis). Jest on dziełem Ojca przez Syna w Duchu Świętym. W stworzeniu

objawia się Mądrość Boga; ujawniająca się w nim dwoista .– „logiczna-ikoniczna” struktura

stworzeń pozostaje dogłębnie zespolona ze strukturą daru, jak twierdzą niektórzy współcześni

teologowie. Poszczególne stworzenia nie tylko są „słowem” Słowa, którym Stwórca przemawia do

naszego poznania, ale są równocześnie „darami” Daru: noszą na sobie znamię Ducha Świętego –

stwórczego Ducha.

Oto juŜ w pierwszych wersetach Genesis jest powiedziane: „Na początku Bóg stworzył niebo i

ziemię (wszechświat), [...] a Duch BoŜy unosił się nad wodami” (Rdz 1,1-2). Te słowa, które w

sposób sugestywny, choć bliŜej nie sprecyzowany, mówią o działaniu Ducha Świętego na samym

„początku” wszechświata, nabierają wielkiego znaczenia, gdy odczytujemy je w świetle pełnego

Objawienia Nowego Testamentu.

8. Stworzenie jest aktem Boga-Trójcy. Świat „stworzony” w Słowie-Synu zostaje wraz z Synem

„oddany” Ojcu poprzez ten współistotny obojgu nie stworzony Dar, którym jest Duch Święty. W

ten sposób świat zostaje „stworzony” w tej Miłości, jaką jest Duch Ojca i Syna. W czasie,

wybranym przez Trójcę jako „początek”, ten ogarniony odwieczną Miłością wszechświat zaczyna

istnieć. [...]

H. S EWERYNIAK , «Współczesne ewolucjonizmy a wiara w stworzenie», Przegl ą d powszechny

11/1995, 147-149

1. Teoria ewolucji i teologia stworzenia, chociaŜ są komplementarne, dają odpowiedzi na róŜne

pytania. Ewolucja jest pojęciem „empirycznym”. Zakłada ona uprzednie istnienie „czegoś”, co się

przekształca i rozwija. Stworzenie jest natomiast pojęciem teologicznym, za pomocą którego

wyjaśniamy, dlaczego i po co jest rzeczywistość, owo coś, co się rozwija i przekształca od form

prostych do najbardziej złoŜonych. Tych pytań ani Hawking, ani Dawkins nie mogą postawić w

obrębie własnego pola badawczego. Wolno im, rzecz jasna, pytać o rację dostateczną rezultatów

swoich poszukiwań. Ale wtedy przechodzą juŜ na poziom filozofii i nie powinni się wspierać

autorytetem naukowym. Co więcej, opowiadając się na tym poziomie za ewolucjonizmem

materialistycznym, muszą się serio liczyć z następującymi pytaniami: Dlaczego – w rzekomo

zmiennym i ostatecznie przypadkowym świecie – człowiek szuka struktur sensu i motywów

nadziei? Dlaczego pragnienie sensu, trwoga przed absolutnym unicestwieniem świata, nadzieja na

przetrwanie miałyby być bardziej iluzyjne niŜ pragnienie wody czy strach przed bólem? Czy

„Duch” jest tylko wyrazem gry językowej, jak pegaz? Co to znaczy, Ŝe świat „po prostu jest”?

2. Opisując stwórczą działalność Boga, Pismo Święte odwołuje się do przyczynowości BoŜej.

Wydaje się, Ŝe naleŜy mówić raczej o analogii przyczynowości, którą Biblia wyraŜa za pomocą

czasownika „bara” – „stworzył”. Podmiotem „bara” moŜe być tylko Bóg. To dlatego Pismo Święte,

pomimo pewnych zbieŜności, mówi o stworzeniu w sposób całkowicie róŜny od mitów

kosmogonijnych innych religii, relacjonujących zmagania bogów czy to między sobą, czy teŜ z

mocami chaosu. W tym duchu św. Tomasz z Akwinu i Dante powiedzą, Ŝe stworzenie

jest sztuką właściwą tylko Bogu. W rozumieniu filozofii tomistycznej polega ono na udzielaniu

istnienia; wedle Teilharda de Chardin Bóg sprawia, Ŝe rzeczy stają się; w języku Heideggera,

Ŝe stwarza warunki moŜliwości bytu, czasu, przestrzeni.

3. Aby wyrazić wyjątkowość stwórczego działania Boga, Pismo Święte mówi o stworzeniu

ex nihilo (2 Mch 7,28; Rz 4,17). Pamiętamy znaną formułę katechizmową: Stworzy ć , to uczyni ć

co ś z niczego. Nie znaczy to wcale, Ŝe świat jest zbudowany z nicości. Formuła „ex nihilo” jest

przykładem formuły apofatycznej. UŜycie „ex” („z”) wskazywałoby na jakiś uprzednio dany

materiał, czemu zaraz zaprzecza się przez uŜycie „nihil” – dzieło stworzenia nie zakłada

uprzedniego istnienia materii. A zatem naleŜy odrzucić utoŜsamianie „niczego” z chaosem (Rdz

1,1), „atomem energii” pierwotnej czy poszczególnymi szczeblami ewolucji. Bóg nie jest tylko

Demiurgiem, Wielkim Zegarmistrzem, Architektem czy Budowniczym. Jest Stwórcą wszystkiego,

tzn. tylko i wyłącznie On jest Źródłem i Zasadą świata, który w konsekwencji całkowicie od Niego

zaleŜy. W tym sensie egzystencja świata nie jest efektem anonimowych potęg, przypadku czy

fatum, ale rzeczywistością darowaną.

4. Jak się dokonuje stwórczy czyn Boga? We współczesnej teologii najwięcej miejsca poświęca

się wizji stworzenia jako creatio continua . Jej rzecznicy odwołują się czasami do tekstu Rdz 2,2,

gdzie się stwierdza, Ŝe siódmego dnia Bóg odpoczywał po dziele, którego dokonał. Czy mamy tu do

czynienia z fatalnym antropomorfizmem? Czy tylko z uzasadnieniem świętowania szabatu? A moŜe

z podkreśleniem faktu autonomii świata – Ŝe oto odtąd człowiek ma kontynuować to, co Bóg

rozpoczął? Wydaje się, Ŝe u źródeł obrazu „odpoczywającego Boga” – obok dwu ostatnich

motywów – znajduje się głęboka prawda wyraŜająca cel dynamiki stworzenia: szabat, tj. chwałę

BoŜą. Potwierdza to św. Paweł, pisząc o oczekiwaniu przez stworzenie objawienia się chwały

synów ludzkich oraz o jego ukierunkowaniu na pełnię, w której Bóg będzie wszystkim we wszyst-

kim (Rz 8,19-24; 1 Kor 15,28). Bóg w wiecznym „teraz” wydobywa wciąŜ „rzeczy nowe”;

stworzył świat w ten sposób, Ŝe bez ustanku go stwarza (M. Eckhart, dając bez ustanku istnienie i

pociągając ku sobie.

5. Ewolucjonizm materialistyczny traktuje rzeczywistość i cały proces ewolucji jako ciąg

przypadków. Chrześcijaństwo ze swej strony jest propozycją wiary w stworzenie. [...] Dlatego

opisywana przez Dawkinsa ewolucyjna rzeczywistość świata, który postępuje naprzód niejako

testując, próbując rozmaite moŜliwości, moŜe być od strony teologii stworzenia rozumiana w ten

sposób, Ŝe Bóg prowadzi stworzenie ku pełni, nie narzucając mu swojej wszechmocy. Dzieje

ewolucji kosmosu i Ŝycia zdają się świadectwem tego, Ŝe nie chodzi Mu ani o istnienie świata

wykończonego, funkcjonującego jak doskonały mechanizm, ani człowieka-marionetki. Motywem

stworzenia świata, w którym pojawia się istota dająca w pełnej wolności odpowiedź na miłość

Stwórcy, mogło być tylko podjęcie ryzyka jego stawania się, autonomicznego dochodzenia do

dojrzałości. W tym rozumieniu człowiek, chociaŜ jest owocem owego procesu w wymiarze

historycznym, ontogenetycznym, to w wymiarze stwórczym – i tylko w tym wymiarze naprawdę –

jest osobą, istotą powołaną przez Boga do wolnego przyjęcia Miłości i darowania miłości.

J.F. H AUGHT , Odpowiedzi na 101 pyta ń o Boga i ewolucj ę , Kraków 2003, 73-76

Co rozumiemy pod poj ę ciem teologii ewolucyjnej?

Teologia ewolucji jest działem teologii systematycznej, który ukazuje, jak ewolucja – wraz z jej

aspektami, które przyrodnicy sceptycy uwaŜają za nie do pogodzenia z wiarą – rzuca światło na

rewolucyjny obraz Boga obecny w wierze chrześcijańskiej.

Teologia ewolucji nie poczuwa się do obowiązku obrony wątpliwej koncepcji Boga, którą

sceptycy uwaŜają za całkowicie pogrzebaną w wyniku odkryć Darwina. Nie próbuje bronić

odległego „planującego wszystko bóstwa”, które odrzucają tacy pisarze jak Richard Dawkins i

Daniel Dennett, stwierdzający Ŝe ewolucja jest ze swej istoty ateistyczna. Teologia ewolucji nie

pozwala, aby kreacjoniści ani naukowi fundamentaliści definiowali pojęcie Boga, lecz przyjmuje za

normę rozumienie Boga, które jest wynikiem biblijnego doświadczenia.

[...] Po Darwinie ciągle moŜemy myśleć o Bogu jako działającym z mocą w świecie, lecz

musimy ową Boską moc ostroŜniej określić. Jesteśmy w stanie dalej wyznawać, Ŝe Bóg jest

Stwórcą działającym w świecie i wiernym Odkupicielem. Teologia ewolucji ukazuje jednak te

prawdy w sposób liczący się z odkryciami nauk ewolucyjnych.

Krótko mówiąc, Bóg wiary chrześcijańskiej nie jest kimś, kto ogranicza świat i zmusza go do

rozwijania się według ściśle ustalonego planu. Zamiast tego Bóg chce, aby świat „stał się sobą” tak

dalece, jak to moŜliwe. Oznacza to, Ŝe świat musi mieć przestrzeń i czas, aby błądzić, próbując

róŜnych moŜliwości. ChociaŜ Boski umysł jest źródłem wszystkich moŜliwych alternatywnych

dróg, które wszechświat moŜe obrać w swej przygodzie ewolucyjnej, to moŜemy swobodnie

przyjąć, Ŝe Bóg miłości nie popchnie go, aby w milczeniu szedł z góry określoną drogą. Jeśli Bóg

miłuje świat, to wolno nam sądzić, Ŝe zostawia mu pewien margines wolności, aby

eksperymentował wśród wielu moŜliwości swego rozwoju.

[...] Fakt Ŝycia w nieustannie powiększającym się wszechświecie sugeruje, Ŝe pragnieniem

Stworzyciela jest, aby świat cieszył się przestrzenną i czasową wolnością w eksperymentowaniu

swej rozwijającej się niezaleŜności. Bóg, który rzeczywiście miłuje świat, jest z nim głęboko

związany, lecz w sposób, który umoŜliwia światu pozostanie zawsze róŜnym od Boga. Proces

ewolucji jest historią wszechświata, który próbuje róŜnych sposobów odnalezienia swej toŜsamości.

Boska moc jawi się zatem jako miłosne samoograniczanie, jako przyzwolenie na to, aby świat

ukształtował się jako coś róŜnego od Boga.

W jaki sposób ewolucja zmienia nasze rozumienie Boga?

Ewolucyjny punkt widzenia prowadzi przede wszystkim do powaŜnej rewizji w umiejscawianiu

Boskiej transcendencji. MoŜemy ostroŜnie stwierdzić, Ŝe Bóg jest nie tylko „w górze”, lecz równieŜ

„z przodu”. Karl Rahner wyraził to przekonanie w powiedzeniu, iŜ Bóg jest Absolutną Przyszłością.

Refleksja nad procesem ewolucji pomogła teologii wydobyć głęboko biblijne rozumienie Boga,

czyli Kogoś, kto związany jest ze światem jako dawca obietnic, które dopiero się spełnią. Bóg

przychodzi do niedokończonego świata z przyszłości i stamtąd tworzy go na nowo. [...]

Po wtóre, epopeja ewolucji rozszerza nasze rozumienie Boga pozwalając zauwaŜyć, Ŝe troszczy

się On o przeznaczenie całego kosmosu. Dlatego nie moŜemy przekonywająco oddzielać naszych

osobistych aspiracji od losu całego stworzenia. Tak długo, jak religia wierzyła w statyczny

wszechświat, było zrozumiałe, Ŝe ludzka nadzieja przybierała kształt oczekiwania na indywidualną

przyszłość w innym świecie, całkowicie oddzielonym od doczesnego. [...] Ewolucja sugeruje

jednak, Ŝe jesteśmy związani z ogromnym wszechświatem i długą historią Ŝycia, która staje się. To

odświeŜające poczucie „wspólnoty” z kosmosem wyznacza naszej nadziei nowe, szersze horyzonty.

Ewolucja dostarcza mocniejszego niŜ kiedykolwiek przekonania, Ŝe jesteśmy uczestnikami

toczącego się procesu kosmicznej historii stwarzania.

Ewolucja odkryła teŜ nowe akcenty w rzeczywistości nazywanej BoŜą łaską, podkreślając, Ŝe

pozwala ona na zaistnienie „niezaleŜnego” kosmosu, który nie jest kształtowany przez de-

terminującą konieczność. W takim świecie moŜliwy jest przypadek i dowolność. [...] Nawet św.

Tomasz z Akwinu stwierdził, Ŝe wszechświat całkowicie zdominowany przez konieczność nie

róŜniłby się od Boga. Świat musi zawierać elementy nieprzewidywalności lub przypadkowości,

jeśli w ogóle ma być światem. „Byłoby czymś sprzeciwiającym się naturze Opatrzności i

doskonałości świata – twierdzi św. Tomasz – gdyby nic nie dokonywało się przez przypadek”.

Tylko niezaleŜny kosmos moŜe nawiązać dialog i stworzyć głębokie więzi z Bogiem. Z takiego

punktu widzenia epopeja ewolucji jest historią stopniowego pojawiania się niezaleŜności i

autonomii świata budzącego się pod wpływem łaski BoŜej. Natomiast BoŜa łaska – jak często

podkreślał Karl Rahner – czyni świat bardziej, a nie mniej autonomicznym. W obecności Boga

wszechświat nie rozpływa się w nicości lub w Bogu, lecz staje się światem odmiennym od swego

Stworzyciela. Ewolucja pozwala zatem głęboko doświadczyć pierwotnego biblijnego przekonania,

Ŝe Bóg jest łaskawą, oswobadzającą Miłością.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: