Na podstawie: R. Przybylska, Wstęp do nauki języku polskim, Kraków 2003 (str. 180-212)
V. O znaczeniu wyrazów
1. Struktura znaczeniowa wyrazu
Terminologia: Wyraz pojmowany jako jednostka słownika nazywa się leksemem. Obejmuje zbiór słowoform – jedna z nich jest reprezentantem leksemu, czyli słowoformą podstawową. Wyraz pojmowany jako składnik tekstu nazywa się wyrazem tekstowym.
Artykuł dotyczy znaczenia leksemów, czyli jednostek systemu słownikowego polszczyzny.
→ Znaczenie leksykalne to suma wszelkich możliwych znaczeń wyrazu
→ Znaczenie aktualne (kontekstowe) to realizacja leksemu w konkretnym akcie komunikacji
Na pełne znaczenie słowa składa się:
• znaczenie przedmiotowe (co to jest?)
•znaczenie ekspresywne (jaki mam do tego stosunek uczuciowy? jak to oceniam?)
•znaczenie asocjacyjne (jakie skojarzenia wywołuje dane słowo?)
•znaczenie stylistyczne (jaką wartość stylistyczną ma słowo, w jakich kontekstach[1] jest używane?)
•znaczenie gramatyczne (jaką częścią mowy jest dany wyraz, w jakiej formie został użyty?)
•znaczenie strukturalne (jak dany wyraz jest zbudowany, od jakiego wyrazu pochodzi?)
→ Znaczenie przedmiotowe określa desygnat[2] słowa. Na jego rozumienie składają się dwa aspekty: treść wyrazu i jego zakres. Treścią nazywamy zespół cech charakterystycznych danego leksemu; zakres natomiast jest zbiorem wszystkich jego desygnatów. Istnieją wyrazy nie posiadające znaczenia przedmiotowego (jeśli, czy, nawet, chyba, może i in.) określamy je wyrazami gramatycznymi, potrzebnymi do budowania wypowiedzi i tworzenia struktur składniowych. Wyrazy posiadające znaczenie przedmiotowe nazywamy również wyrazami pełno znacznymi.
→ Znaczenie ekspresywne określa subiektywny stosunek do desygnatu. Słowa nacechowane ekspresywnie są konieczne do wyrażania ocen, opinii i sądów. Ze względu na zabarwienie uczuciowe dzielimy je na: pieszczotliwe (pozytywne nastawienie); żartobliwe (ukazanie dystansu, humoru); ironiczne (wyrażające ukrytą drwinę lub szyderstwo); pogardliwe (traktujące bez szacunku, z jawną niechęcią); rubaszne (nazywanie rzeczy dosadnie, bez tabu); grubiańskie (świadczą o braku towarzyskiej ogłady); obelżywe (używane celowo, by kogoś obrazić); nieprzyzwoite i wulgarne (skrajnie negatywne, łamiące wszelkie normy). Wyrazy ekspresywne zbudowane są w sposób charakterystyczny: zawierają dużo spółgłosek miękkich, tworzy się je za pomocą różnorakich formantów (-ek, --ka, -ko, -sko, -isko, i in.), są bardzo obszerną grupą.
Ekspresywizmy to słowa zmieniające znaczenie przedmiotowe wyrazu. Np. koza o dziewczynie.
W. ekspresywne są charakterystyczne dla grup środowiskowych, w zasadzie nieużywane w stylu formalnym, urzędowym. W stylu publicystycznym służą do manipulowania opinią odbiorcy.
→ Znaczenie asocjacyjne (konotacje znaczeniowe) obejmuje różne cechy dodatkowe, nie należące do ścisłej definicji danego słowa – mówiąc pokrótce jest to wywoływanie skojarzeń formalnie nie związanych z budową czy znaczeniem danego leksemu – wiąże się głównie z doświadczeniem nadawcy/odbiorcy wobec desygnatu, dlatego jest dalece indywidualne. Znaczeniem tym posługują się często specjaliści od PR, reklamy, teorii manipulacji oraz pisarze i poeci.
→ Znaczenie stylowe (wartość stylowa wyrazu) wiele słów jest nacechowanych stylistycznie ze względu na wąski zasięg użytkowania. Wyrazy takie mogą być ograniczone zasięgiem terytorialnym, społecznym, chronologicznym (archaizmy) oraz stylem funkcjonalnym (wyrazy potoczne, oficjalne, naukowe, zawodowe, poetyckie).
→ Znaczenie gramatyczne określa sposób funkcjonowania wyrazu w zdaniu, wiedza gramatyczna jest konieczna do poprawnego użycia wyrazu. Znaczenie to nakłada się na z. leksykalne.
→ Znaczenie strukturalne – mają je tylko wyrazy podzielne słowotwórczo. Znaczenie strukturalne nie zawsze pokrywa się ze znaczeniem realnym (np. stol-arz ► w znaczeniu strukturalnym ’ten, kto robi stoły’ ale w znaczeniu realnym ► ‘rzemieślnik wyrabiający przedmioty z drewna’).
→ Znaczenie etymologiczne (znaczenie pierwotne) określa się je na podstawie budowy wyrazu i znajomości pochodzenia oraz rozwoju historycznego danego słowa. Znaczenie współczesne nie musi pokrywać się ze znaczeniem etymologicznym.
2. Wyrazy wieloznaczne – polisemy
Wyraz wieloznaczny, polisem, to wyraz, który używany jest w więcej niż jednym znaczeniu, może odnosić się do kilku skrajnie różnych desygnatów.
Wieloznaczność ( gr. polisemos = wieloznaczny)
► naturalna cecha języka
► pozwala na to, by język był ekonomiczny
► wieloznaczność niweluje kontekst słowny
► najczęściej występuje jedno znaczenie podstawowe (dosłowne) oraz kilka wtórnych (przenośnych)
Motywacja znaczeniowa między znaczeniem podstawowym a wtórnym może być przeniesieniem nazwy na inne obiekty (związane z nim kształtem, kolorem, zapachem grzbiet języka – grzbiet książki; kolanko rury – kolanko trawy) lub przesunięciem nazwy na przedmioty współistniejące z przedmiotem nazwanym przez wyraz w znaczeniu podstawowym (np. papiery w znaczeniu ‘dokumenty urzędowe’)
Typy struktur wieloznaczności wyrazu:
- Wieloznaczność „gwiaździsta”, czyli taka, która opiera się na podobieństwie kształtu.
- Wieloznaczność „łańcuszkowa” czyli taka, gdzie pierwsze słowo motywuje znaczenie drugiego, drugie trzeciego itd.
- Wieloznaczność, w której znaczenie podstawowe ma najwęższy zakres, by w kolejnych kontekstach zyskiwać coraz szersze znaczenie.
- Wieloznaczność, w której znaczenie podstawowe mieści w swym znaczeniu kilka znaczeń wtórnych.
3. Homonimy
Homonim to wyraz mający formę identyczną z innym wyrazem, ale całkowicie różniącym się od niego znaczeniem. Ich znaczenia nie wykazują podobieństwa.
(z gr. homos =taki sam, ónyma = imię)
► dwa wyrazy przypadkowo mają to samo brzmienie
→ może dotyczyć wyłącznie warstwy fonetycznej [homofony], por. buk, Bug, Bóg
→ może dotyczyć formy gramatycznej, por. bez (rzeczownik) i bez (przyimek)
→ może dotyczyć pochodzenia etymologicznego, por. bal ‘zabawa’ (z fr. bal) i bal ‘obrobiony pień grubego drzewa’ (z niem. Ballen)
► może być spowodowane procesami słowotwórczymi [homofony słowotwórcze], mimo różnych podstaw pochodne brzmią tak samo, por. gazik ‘samochód terenowy’ (od podstawy gaz) i gazik ‘opatrunek’ (od podstawy gaza)
► źródłem może być ewolucja znaczeniowa – gdy podstawa pod wpływem rozwoju języka zmieniła swoje znaczenie (por. pióro ptaka → dawniej pisano piórem gęsim → obecnie mówi się o piórze również jako o przyrządzie do pisania, jednak z piórem ptaka nie ma ono nic wspólnego)
4. Wyrazy bliskoznaczne- synonimy
- Język umożliwia nam wyrażenie tej samej treści za pośrednictwem różnych środków językowych. To zjawisko określamy mianem synonimii.
Synonimia(gr. synonymia=równość imienia)
- Wyraz bliski znaczeniowo innemu wyrazowi to jego synonim.
- Synonimiczne środki językowe:
8. konstrukcje składniowe, np. rzucić kamień i rzucić kamieniem
9. wyrazy i odpowiadające im znaczeniowo połączenia wyrazów, np. zmienić i dokonać zmiany;
10. wyrażenia i odpowiadające im znaczeniowo stałe związki frazeologiczne, np. zwolnić kogoś z pracy i wysłać kogoś na zieloną trawkę
11. formy fleksyjne, np. senatorzy, senatorowie
12. pary wyrazów o tym samym znaczeniu
Na znaczenie wyrazu składają się różne elementy(znaczenie przedmiotowe, ekspresywne itp.), całkowita równoważność pary wyrazów musiałaby polegać na identyczności wszystkich składników, dlatego też badacze uważają, że absolutna synonimia jest bardzo rzadka, ale wyrazami, które są najbliższe absolutnej synonimii są tzw. dublety.
Dublety to pary wyrazów: nazwa obca i jej rodzimy odpowiednik znaczeniowy, np. lingwistyka i językoznawstwo.
Wyróżniamy:
a) synonimy częściowe- wyrazy, które mają częściowo wspólną treść i zazębiające się ze sobą zakresy znaczeniowe,
np.
- ziemniak i kartofel(zakresy znaczeniowe obu synonimów mogą być identyczne),
- ksiądz i zakonnik(zakresy mogą się krzyżować- nie każdy ksiądz jest zakonnikiem, jak i nie każdy zakonnik jest księdzem, łączy ich to, że są osobami duchownymi)
- kobieta i staruszka(zakres jednego synonimu może się zawierać w zakresie drugiego, słowo staruszka ma węższy zakres niż kobieta);
b) synonimy ekspresywne- wyrazy, które mają identyczne znacznie przedmiotowe, ale różnią się wartością emocjonalną, np. brzdąc zamiast neutralnego wyrazu dziecko;
c) synonimy stylistyczne- wyrazy, które mogą mieć identyczne znaczenie przedmiotowe i tę samą wartość ekspresywną, ale mogą się różnić ze względu na zasięg ich użycia w różnych odmianach i stylach funkcjonalnej polszczyzny, np. ziemniaki-pyry(regionalizm poznański)
stróż-cieć(gwara warszawska)
niewidomy-ociemniały(nomenklatura oficjalna);
d) synonimy chronologiczne- są to wyrazy przestarzałe, używane przez przedstawicieli najstarszego pokolenia, ale rzadko pojawiające się w języku młodszych Polaków, np. zeszyt i kajet, woźny i pedel.
Wśród 6100 słów tworzących trzon leksykalny współczesnej polszczyzny mamy 137 par synonimów rzeczownikowych, 116 par synonimów przymiotnikowych, 112 par synonimów czasownikowych i 57 par synonimów przysłówkowych.
Znacznia przedmiotowego
Synonimy
to wyrazy bliskoznaczne różniące się co do:
Synonimy częściowe
wiatr i huragan
Znaczenia ekspresywnego
Synonimy ekspresywne
dziecko i brzdąc
Zakres użycia
Synonimy stylistyczne
koń i rumak
Synonimy chronologiczne
zeszyt i kajet
13. Wyrazy o przeciwnym znaczeniu-antonimy
14. Wiele wyrazów działa w naszej świadomości na zasadzie kontrastu. Pomaga nam to w klasyfikowaniu i ocenianiu pewnych zjawisk. Taka klasyfikacja odzwierciedla skłonność człowieka do dzielenia zjawisk na dwa przeciwstawne zbiory pod jakimś względem zbiory.
Antonimy to wyrazy o treściach nawzajem przeciwstawnych.
a) antonimy właściwe- wyrazy nazywające wartości położone na skali w jednakowej odległości od punktu zerowego, np. lodowaty i gorący
b) antonimy komplementarne- wyrazy o znaczeniu wzajemnie wykluczającym się, np. żywy i martwy. Rozpatrywana cecha nie jest stopniowana. Jest to alternatywa, dwie wykluczające się możliwości(dzień- noc). Jest to wybór pomiędzy „albo-albo”, nic pomiędzy.
Kontrast znaczeniowy może się ujawnić w parach wyrazów, które nazywają skrajne fazy jakiegoś procesu, np. włączyć i wyłączyć, przykleić i odkleić
c) antonimy słownikowe- wyrazy kojarzone tylko na podstawie znaczenia, np. wesoły-smutny, twardy-miękki
d)antonimy słowotwórcze- wyrazy są oparte na tym samym rdzeniu, do tworzenia antonimów służą przedrostki, np.
nie-: wygodny-niewygodny
bez-: kształtny-bezkształtny
a-: normalny-anormalny
anty-: faszystowski-antyfaszystowski
itd.
Jeśli wyraz jest wieloznaczny, może tworzyć więcej par antonimicznych, bo do każdego ze znaczeń wyrazu może pasować inny antonim, np. stary-młody(człowiek), stary-nowy(dom), stary-świeży(chleb), itd.
Układanie się wyrazów w pary antonimiczne świadczy o tym, że słownictwo jest pewnym systemem, a nie chaotycznym zbiorem wyrazów.
Wśród 6100 wyrazów stanowiący trzon leksykalny jęz. polskiego aż 1100 wyrazów tworzy pary antonimiczne. Najwięcej jest antonimów przymiotnikowych ok. 350, czasownikowych, ok. 230 i przysłówkowych, ok. 220.
6. Konwersy
Janek kupił od Piotra samochód. Piotr sprzedał Jankowi samochód.
Te dwa zdania odnoszą się do tej samej sytuacji, ale opisują ją z dwóch różnych punktów widzenia. Bohaterem pierwszego jest Janek, a drugiego Piotr. Zmiana czasownika kupić na czasownik sprzedawać umożliwia odwrócenie ról między uczestnikami danej sytuacji. Te dwa czasowniki w stosunku do siebie konwersują(łac. conversus=odwrotny).
Dzięki konwersom wysuwamy na pozycję podmiotu bądź jednego, bądź drugiego uczestnika wydarzenia.
Konwersy są ogromnie pomocne w budowaniu wypowiedzi, wyrażają na różne sposoby tę samą treść.
7.Wyrazy ogólne i szczegółowe- hiponimia
Ten sam obiekt możemy przedstawić w rzeczywistości pozajęzykowej za pomocą wyrazu ogólnego, np. zwierzę, lub bardziej szczegółowego, np. pies, albo jeszcze bardziej precyzyjnego, np. pudel. Im bardziej ogólna jest nazwa, tym ma szerszy zakres, a uboższą treść(zwierzę), najprecyzyjniejsza nazwa(pudel) niesie ze sobą najbogatszą i najbardziej szczegółową treść.
Ogół zwierzę
pies
szczegół pudel
Zwierzę jest hiperonimem wyrazu pies, a pies ...
mlodaszlachta