Prawo do prywatności w Europie.pdf

Materiałyedukacyjneprzygotowanewramachprogramu

SocratesGrundtvigAction1,

“LawthroughExperience”/116881CP12004SKGRUNDTVIGG11

PRAWODOPRYWATNOŚCIWEUROPIE

(prof.drhab.EwaŁętowska)

1.Dlaczegomyślo"konstytucyjnej"ochronie

prywatnościjesttrudnadozaakceptowaniawEuropie

CentralnejiWschodniej

To,ŜeprawochroniróŜneprzejawyprywatnościczłowiekaniejestniczymosobliwym,ani

rzadko spotykanym nawet w bardzo restryktywnych wobec praw jednostki systemach

prawnych.PodobniebyłoiwkrajachEuropyCentralnejiWschodniej,itotakŜewczasach

bardzoniesprzyjającychindywidualistycznymtendencjomwprawie,wokresiebudowyrealnego

socjalizmu. W końcu prawu karnemu "od zawsze" były znane "jakieś" postacie karania za

obrazę czy zniewagę, czy ograniczenia w dokonywaniu przeszukań czy rewizji w domach.

PrawocywilnezkoleichociaŜbychroniącposiadanieprzewidywałonp.ochronęmieszkania

przedbezprawnymjegonajściem,atakŜewrozmaitychpostaciachochronędóbrosobistych,

takich jak imię, nazwisko, dobra sława. TakŜe prawo rodzinne zawierało najrozmaitsze

postanowieniachroniącedobrodzieckaczyspoistośćrodziny.Prawopracyzawierałoprzepisy

w których teŜ moŜna dopatrzyć się ochrony rodziny, a nawet (w ograniczonym zakresie)

nieformalnych związków (konkubinatów), a prawo administracyjne regulowało choćby

przykładowotajemnicękorespondencji.

I gdyby dokładnie się przyjrzeć całemu systemowi obowiązującego prawa pozytywnego, z

pewnościąodnalazłobysięwnimprzepisy,konstrukcjeimoŜliwości,dziękiktórymdałobysię

skonstruowaćochronęposzczególnychdóbr,składającychsięnadośćobszernąsferęŜycia

prywatnego czy rodzinnego jednostki. Złudne byłoby jednak przekonanie, Ŝe ochrona

prywatnościjednostkiprzezsamtenfaktmogłabyzostaćuznanazadostateczną.Ujawniłoby

się to w momencie, gdy zaczęlibyśmy analizować ustawy zasadnicze tych krajów. Przede

wszystkimkonstytucjenieujmowałytu"sferyprywatnej"jakocałości,wpostacijednego

prawa obywatelskiego. Znalazło to nawet odbicie w słownictwie: termin "prywatność",

"ochronaprywatności"maświeŜąmetrykę.

W prawie i publikacjach prawniczych dotychczas mówiono raczej o poszczególnych, przez

prawo chronionych sferach prywatności: o dobrach osobistych. A nawet gdy mówiły o

poszczególnych sytuacjach z zakresu sfery prywatnej i poddawały je ochronie, tak np. w

wypadkutajemnicykorespondencjiczynienaruszalnościmieszkania,tobynajmniejniewynikały

ztegoŜadneograniczenia,uniemoŜliwiająceustawodawcywkaŜdejchwili,wedleswejwoli,

wkroczyć w tę sferę i uregulować te kwestie inaczej, w sposób bardziej ograniczający

obywatela. Dla konstytucji krajów Europy Centralnej i Wschodniej charakterystyczna była

bowiem deklaratywność ujęcia konstytucyjnego, przejawiająca się w braku dostępnych dla

obywatelikonkretnychroszczeńwynikającychznaruszonegoprawa(wolności)konstytucyjneji

realizowanych na drodze sądowej, na wypadek, gdyby ustawodawawca czy administracja

swymdziałaniemnaruszyłykonstytucyjnądeklarację,czy"wydrąŜyłyztreści"prawaiwolności

obywatelskiezapisanewkonstytucji.Konstytucjabyłaaktem,októrymmówionozokazjiświąt

państwowych,alektórynieodgrywałrolidlaobywateli,wrealnymŜyciuprawnym,wktórym

uczestniczyli.DlategodlaprzeciętnegoczytelnikaztejwłaśnieczęściEuropybrzmiegzotycznie

myśl, jakoby "sfera prywatna" jako całość sama w sobie mogła być dobrem chronionym

konstytucyjnie.Awięcabybyłachronionaprzednaruszeniami,któremogłybyjąspotkaćze

strony"władzy":czytolegislatora,czyadministracjiiŜelegislator(administracja)moglibybyć

z tego punktu widzenia skontrolowani; zaś gdy wynik tej kontroli wypadłby dla nich

niepomyślnie ich działania (wydane przez nich przepisy, upowszechnione praktyki

postępowania) mogłyby być uznane za niedozwolone, poniewaŜ zostałyby uznane za

nielegalnezpunktuwidzeniakonstytucyjniechronionejsferyprywatnościjednostki,wkraczając

wniąbezprawnie,zbytgłębokoczyteŜnieproporcjonalniecodopotrzeby.

Codecydujeoistnieniutrudnościwuświadomieniusobiekonstytucyjnejochronyprywatności

obywateli?Przedewszystkimto,Ŝewtychwłaśniekrajachsilniezakorzenionabyłamyśl,

Ŝe"władza"prawnejkontrolizestronyobywateliniepodlega.Tapaternalistycznawizja

stosunkówwładzaobywatel,mającasilneprzyczynypolityczne,niezwykległębokoodbijałasię

(iciągleodbija)naobywatelskiejmentalności.Wkonsekwencjiprowadziłotodoprzekonania,

Ŝelegislator"moŜewszystko".Utrwalenietegoprzekonaniazawdzięczamybrakomwrozwoju

konstytucjonalizmu w tych właśnie krajach i opacznie, za szeroko rozumianej tezie o

suwerenności parlamentu, a takŜe niedostatkom sądowych moŜliwości kontroli

konstytucjonalności ustaw. Brak było w tych krajach takŜe tradycji sądowej kontroli

administracji: czy rzeczywiście działa ona ściśle legalnie (a więc tak, jak powinna), na

podstawie,wramachiwwykonaniuustaw.

Rozwój sądownictwa konstytucyjnego i administracyjnego jest w Europie Centralnej i

Wschodniej sprawą ostatnich dwudziestu lat. W Polsce na przykład, sądownictwo

administracyjnedziałaod1980roku,aTrybunałKonstytucyjnywpraktycerozpocząłdziałanie

sześćlatpóźniej,aiwówczasnieprzewidywanomoŜliwości,abytosamobywatelkierował

skargę do Trybunału: skargę taką mogły wnieść tylko "czynniki oficjalne", a więc wyraźnie

wskazane władze i urzędy lub zinstytucjonalizowane grupy obywateli (np. grupa posłów,

przedstawicielewładzlokalnychitp.).

Ponadto aby móc skutecznie kontrolować "władzę" trzeba mieć nie tylko organy

upowaŜnione do wykonywania kontroli, ale i dysponować punktem odniesienia, czytelnymi,

klarownymi kryteriami oceny. Konstytucje krajów Europy Centralnej i Wschodniej były

tradycyjniedośćzdawkoweiczystodeklaracyjne,gdyidzieoprawaiwolnościjednostki.Nie

skłaniało do traktowania tych sformułowań jako realnej broni, którą mógłby dysponować

obywatel,gdynp.czułsiępokrzywdzonywswychkonstytucyjnychprawdachiwolnościach.

Jako punkt odniesienia nie mogło takŜe słuŜyć prawo międzynarodowe, a zwłaszcza akty

gwarantująceprawaczłowieka.Popierwsze,wkrajachEuropyCentralnejiWschodniejbrak

byłotradycji(choćczystoteoretyczniemoŜliwościtakieistniały)bezpośredniegostosowania

prawamiędzynarodowegoprzezsądykrajowe,jakooręŜawobroniejednostek.Nieufność

polityczna(dodajmy:uzasadniona)wobecaktówprawczłowieka(nawetgdyzuwaginaopinię

międzynarodową formalnie były one ratyfikowane) owocowała ich bezskutecznością jako

kryteriumkontrolitego,coczyniłlegislatoriadministracja.

Gdy idzie o konstytucyjną ochronę prywatności pojawiały się dodatkowe przeszkody,

niezaleŜne od przeszkód ogólnie utrudniających uznanie kaŜdego rodzaju konstytucyjnie

chronionychprawjednostkizagranicęswobodylegislatorastanowiącegoprawoiegzekutywy

sprawującej czynności administracyjne. Społeczeństwa państw Europy Centralnej i

Wschodniej były tradycyjnie wychowane w przekonaniu o niŜszości interesu

indywidualnego, który z natury rzeczy powinien być podporządkowany interesowi

społecznemu, interesowi kolektywu, grupy, państwa. W tej sytuacji myśl, Ŝe jakaś sfera

prywatnych interesów jednostki miałaby przybrać postać praw chronionych konstytucyjnie, a

przeztostanowićgranicędladziałaniaustawodawcy(iadministracji)stawałasiędodatkowo

obca i egzotyczna. W takim bowiemwypadkuprawojednostkistanowiłobyograniczeniedla

działańznaturyrzeczyuznawanychzainteresgrupy,społeczeństwa.

Nawet w tych wypadkach, gdy konstytucje tych państw przewidywały fragmentarycznie

ochronę jakichś sfer prywatności (najczęściej nienaruszalności mieszkania i tajemnicy

korespondencji) czyniły to tak ogólnie, Ŝe w Ŝadnej mierze tego rodzaju konstytucyjna

deklaracja nie krępowała ustawodawcy, a nawet administracji, gdy te wydawały przepisy

wkraczającenawetgłębokoinieproporcjonalniedotkliwiezpunktuzamierzonegoceluwsferę

prywatnościjednostki.

Administracja,krytykowanaprzezpolskiegoombudsmanazapraktykinaruszająceprywatność

jednostki przyjmowała tę krytykę z niedowierzaniem. Nie mieściło się w głowach

krytykowanych,ŜenagannemoŜebyćzłagodzeniekryteriówtajemnicylekarskiejwodniesieniu

dopacjentówdzieci,swobodneudzielaniesobienawzajeminformacjidotyczącychobywatela

przezorganyadministracjipozaplecamitegoŜobywatelaczysporządzaniedlapotrzebpolicji

list gości hotelowych. Drastycznie naruszano takŜe prywatność więźniów w zakresie

obchodzeniasięzichkorespondencją,warunkówodbywaniaspotkańintymnych,udostępniania

danych osobowych. W wypadku skądinąd legalnych działań (np. przesukanie domu przez

policję)niewidzianonicniewłaściwegowudzialeprzytejczynnościoperatoraTV.

W gruncie rzeczy u podstaw tego zdziwienia spoczywało przekonanie, Ŝe sfera prywatna

zawszemusiustąpićnietylkowobeckoniecznychzuwaginainterespublicznyograniczeń,ale

takŜetakichdziałańadministracji,któredyktowanesąjejwygodą,lenistwemczyoportunizmem.

"Jednostkaniczym,jednostkabzdurą"zwięzłypoetyckisloganMajakowskiegokryłwsobie

głębokieibardzodalekosięgającekonsekwencje.

W tym samym czasie więc, gdy w inne państwa Europy miał okazję przez kilkaset albo

kilkadziesiąt lat rozwijać problematykę granic ochrony prywatności jednostki, poszukując dla

niejstosownychuzasadnieńwswoichKonstytucjach,krajeEuropyCentralnejiWschodniejnie

miałynawetokazjiprzyzwyczaićsiędosamejmyśli,ŜepewnesferyŜyciaprywatnegojednostki

stanowią niepokonywalną barierę dla ustawodawcy i administracji; Ŝe barierę tę tworzą

konstytucyjnie(awięcnaszczebluprzekraczającymustawodawstwozwykłe)chronioneprawa

jednostki(prawaobywatelskie)iŜerealizacjatejochronyjestoddanasądom,działającymz

inicjatywysamychpokrzywdzonych.

2.Ochronaprawreprodukcyjnychjakofragmentu

ochronyprywatnościróŜnicawpunktachwidzenia.

OpisanywyŜej,charakterystycznydystansróŜniącyochronęprywatnościwpaństwachEuropy

CentralnejiWschodniejwobecpaństwdojrzałejdemokracjipowodujeteŜprzesunięciepunktów

widzenia interesujących obecnie społeczeństwa tej części Europy i jej pozostałej części.

Ochrona prywatności, koncentrująca się na konstytucyjnej ochrony prywatności w sferze

określonej jako ochrona tzw. "praw reprodukcyjnych" dopiero toruje sobie drogę do

powszechniejszejakceptacji.

KonstytucyjnaochronaprywatnościwpaństwachEuropyCentralnejiWschodniej,zwłaszcza

gdy idzie o praktykę jej stosowania w konkretnych sprawach znajduje się w odleglejszym

punkcie rozwoju. Ochrona prywatności korespondencji, ochrona przed wkraczaniem w sferę

prywatną na skutek zbierania danych, wyznaczenie granic między skądinąd dozwolonym

wkroczeniemwsferęprywatnąakoniecznościązachowaniaproporcjimiędzyinteresem,który

tegowkroczeniawymagaaprywatnościąjednostkiwtychpaństwachtewłaśnieklasyczne

problemyochrony,ciąglenieutrwalonewświadomościkonstytucyjnejstanowiągłównycięŜar

problemuochronyprywatności.

Nieznaczyto,Ŝeproblematyka"reprodukcyjna"byłanieznanaczyniepodejmowanawŜyciu

publicznym w państwach Europy Centralnej i Wschodniej. JednakŜe rzadko dzieje się to w

ramachwalkiokonstytucyjnąochronęprywatności.

Sporyodopuszczalność(ijejprawnegranice)aborcjiwPolsce,którepojawiłysięwostatnich

latachzogromnąintensywnościąraczejtocząsięnapłaszczyźniepolitycznejiideologicznej.I

choć obu zwalczającym się stronom chodzi o zwęŜenie lub rozszerzenie prawnych ram

dopuszczalności przerywania ciąŜy, w dyskusji nie uŜywa się (wobec przeciwników aborcji)

argumentu o konstytucyjnej ochronie prywatności. Konstytucyjna ochrona prywatności jako

takiejjesttubowiemzbytsłaborozwinięta,abymogłabyćskutecznymargumentemakuratw

tegorodzajudyskusji,dotyczącejniezwyklezapalnegotematu.Tosamodotyczy(bynajmniej

niepozbawionychkonfliktówideologicznychispołecznych)kwestiiskądinądregulowanychw

ustawodawstwie zwykłym, i to nawet w sposób nie wkraczający nadmiernie w prywatność

jednostek.MoŜnatopowiedziećnp.obrakuzakazusprzedaŜyśrodkówantykoncepcyjnych,

czybrakukarania(jeszczeniedawnowniektórychkrajachEuropyCentralnejiWschodniejtego

rodzajukaralnośćistniała)homoseksualizmu.(Zaczynawtymzakresienarastaćnatomiastinny

problem: wspomnianych zakazów sprzedaŜy środków anktykoncepcyjnych domagają się

niekiedy nieformalne grupy nacisku, działające wobec sprzedawców; niewykluczone, Ŝe w

przyszłościwładzapaństwowabędziemusiaławtegorodzajusprawachwypowiedziećsięw

związkuzkwestiągranicstosowaniategonacisku).Pracenadnowymikonstytucjamiwskazują

jednaknato,Ŝemyślokonstytucjonalizacjisferprywatnościreprodukcyjnejbywa"odkrywana"

jakooręŜwsporachideowychipolitycznych.Świadcząotympodejmowanenp.wPolsce

próbyumieszczeniawprojekciekonstytucjiochronyŜyciaodmomentupoczęcia(corównałoby

się z konstytucyjnym zakazem aborcji), czy duŜy sprzeciw kół konserwatywnych przeciw

wprowadzeniudotegoŜprojektuzakazudyskryminacji,zuwaginawyraźniewymienionewniej

kryterium"orientacjiseksualnej".

W przyszłości naleŜy się liczyć z rozciągnięciem w Europie Centralnej i Wschodniej

zainteresowań i dyskusji konstytucyjnych odnoszących się do sfery prywatności jednostki

takŜenaproblematykęreprodukcyjną.Zpewnościąbędziewtymmiałudziałifakt,Ŝecoraz

lepiej znane w tych krajach orzecznictwo na tle Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw

Człowieka i Podstawowych Wolności (a przystąpienie do tej Konwencji było jednym z

pierwszych kroków dawnych państw socjalistycznych) w zakresie prywatności w powaŜnej

mierze nawiązuje takŜe do tej problematyki. Jest to zrozumiałe orzecznictwo, zwłaszcza

precedensowe, powstaje zawsze na tle spraw najtrudniejszych, budzących największe

społeczne,ideoweimoralnekontrowersje.

3.Prawodoprywatnościjakoprawochronionena

szczebluponadkonstytucyjnymwEuropieCentralneji

Wschodniej.

KonstytucyjnapraktykaikonstytucyjnarzeczywistośćpaństwEuropyCentralnejiWschodniej

nie daje wiele materiału w zakresie prawa do prywatności. Konstytucje tych krajów nie

zawierająjednolicieujętegoprawaprywatności.OilejednakwEuropiekonstrukcjąogólnego

prawadoprywatnościzajęłysięsądy,itowaspekcieprawakonstytucyjnego,otylewEuropie

Centralnej i Wschodniej procesu tego (jeszcze?) nie daje się zauwaŜyć. Praktyka młodych

Trybunałów Konstytucyjnych nie notuje wiele tego rodzaju wypadków. Wyjątek stanowi tu

bardzo aktywny węgierski Trybunał Konstytucyjny ze swoim wspomnianym juŜ orzeczeniem

kwestionującym dopuszczalność powszechnego wprowadzenia personalnych numerów

indywidualizujących obywateli, a takŜe obszernym, szeroko rysującym ogólne tło objętej

ochronąprywatnościjednostki,wykraczającympozakonkretnyprzedmiotsporu,orzeczeniemw

sprawie nieformalnych związków małŜeńskich. W przyszłości naleŜy więc się liczyć z

dostrzeŜeniemproblemutakŜeprzezsądownictwokrajówEuropyCentralnejiWschodniej,ato

za sprawą obowiązywania w tej części Europy Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych

Wolności. Jest to ochrona dokonywana na szczeblu ponadkonstytucyjnym, w powołaniu na

ponadpanstwoweaktyprawne,zzakresuprawczłowieka.Wniektórychkrajachpowoływanie

sięnaKonwencjęstałosięfaktem.Np.polskiSądNajwyŜszywsprawiedotykającejograniczeń

prywatności jednostki oceniano legalność zakazu wprowadzonego przez administrację kilku

miast,zabraniającąpiciaalkoholuwmiejscachpublicznych.PrzytejokazjiSądNajwyŜszynie

tylko podjął rozwaŜania w płaszczyźnie oceny, czy nie mamy tu do czynienia z

nieproporcjonalnymwkroczeniemwprywatnośćjednostki(wynikocenybyłzresztąnegatywny),

aleiwykorzystałprzytymdorobekikryteriastosowanewpodobnychsytuacjachprzezTrybunał

wStrasburgu(orzeczenieSNz8kwietnia1994,IIIARN18/94).

Zaznaczyć naleŜy, Ŝe Konwencja Europejska daje chronionej nią jednostce (i to nie tylko

"obywatelowi"danegopaństwa,leczkaŜdemuznajdującemusięwzakresiejegooddziaływania)

bezpośrednieroszczenie(skargadoorganówmiędzynarodowych).Tozaśzkonieczności

musipowodowaćreakcjęwładzwewnętrznych,takŜesądownictwa.

Wynikastąd,Ŝechoćniewerbalizowanewobowiązującychkonstytucjachjako"prawo

obywatelskie", prawo prywatności obejmujące zakaz wkraczania jakiejkolwiek władzy

publicznejwbardzoszerokorozumianeŜycieprywatneirodzinnejestznanejakoprawo

podmiotowe jednostki takŜe w krajach Europy Centralnej i Wschodniej, w których

obowiązujeKonwencja.JestonochronionenaszczebluwyŜszymniŜustawodawstwo

zwykłe,boponadkonstytucyjnym.Wynikastąd,Ŝewszelkiewkroczeniawprywatność

przez władzę publiczną aby było legalne i dopuszczalne wymaga zgodności ze

standardamiwynikającymiztreściart.8Konwencji.

4.KonstrukcjaochronyprywatnościwEuropejskiej

KonwencjioOchroniePrawCzłowiekaiPodstawowych

Wolności.

Tenwłaśnieakt,wart.8posługujesiępojęciemprawaprywatności,jakoprawaczłowiekai

czyni to poprzez objęcie ochroną nie tylko poszczególnych, najwaŜniejszych komponentów

prywatności(tajemnicakorespondencji,nienaruszalnośćmieszkaniaitd),aleformułującogólne

prawo kaŜdego poszanowania swojego Ŝycia rodzinnego i prywatnego, swojego

mieszkaniaiswojejkorespondencji.Sferaprywatnorodzinnajesttuujętabardzoogólnie,

niewyczerpująco,wsposób"otwarty",bezprzesądzanianaprzyszłośćojejgranicach.Jestto

ujęcie bardzo szerokie, chroniące całość prywatności, przekonują o tym niŜej wskazane

przykładyzorzecznictwanatleart.8Konwencji.

NiezaleŜnieodtakujętegoogólnegoprawadoprywatnościEuropejskaKonwencjaoOchronie

Praw Człowieka i Podstawowych Wolności jeszcze w kilku innych przepisach nawiązuje do

praw,którebyłybyuznanezaprzejawprawaprywatności.Sąto:art.12Konwencji,mówiący,Ŝe

"męŜczyźni i kobiety w wieku małŜeńskim mają prawo do zawarcia małŜeństwa i

załoŜeniarodzinyzgodniezustawamikrajowymiregulujacymikorzystanieztegoprawa";

art.2pierwszegoprotokołudodatkowegoKonwencji:"niktniemoŜebyćpozbawionyprawa

do nauki. Wykonując swoje funkcje w dziedzinie wychowania i nauczania, Państwo

uznaje prawo rodziców do zapewnienia tego wychowania i nauczania zgodnie z ich

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: