Literatura staroruska - opracowanie.doc

LITERATURA STARORUSKA

Jest to piśmiennictwo ukształtowane i rozwijające się na terenach Słowiańszczyzny Wschodniej, którego początki sięgają X-XI w. a koniec wyznaczają ostatnie dziesięciolecia XVII w. Najwcześniejszy był okres piśmiennictwa kijowskiego (Słowianie wschodni nie byli jeszcze zróżnicowani narodowo) – literatura pierwszego organizmu prawnopaństwowego na tych ziemiach – Rusi Kijowskiej (X – XIII w.)

XIII – XV w. à okres Rusi dzielnicowej, rozbitej wewnętrznie na drobne państwa feudalne podporządkowane Tatarom, a następnie Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Życie kulturalne kształtuje się teraz odrębnie i na swój sposób.

Na ziemiach Rusi północno – wschodniej utworzył się nowy ośrodek życia politycznego, kulturalnego i religijnego, z którego wyszła inicjatywa ponownego zjednoczenia wszystkich ziem – Księstwo Moskiewskie. W XV w. literatura tego regionu stanie się dominująca. W XVI w. ukształtuje się Państwo Moskiewskie, które połączy większość dawnych terytoriów ruskich. Piśmiennictwo tego państwa, spadkobierca tradycji kijowskiej i dzielnicowej, stanie się literaturą ogólnoruską, rozpoczynając ostatni etap piśmiennictwa staroruskiego (XVI/XVII w.)

Słowianie wschodni wraz z przyjęciem chrześcijaństwa znaleźli się w obszarze wpływów kultury grecko-bizantyńskiej. Mieli styczność z ludami Wschodu (narodowościami ugrofińskimi, koczownikami stepowymi, Tatarami, Turkami), co znalazło wyraz w obyczaju, stroju, języku, kulturze materialnej.

Na kształt literatury staroruskiej największy wpływ miały dwa czynniki: umysłowość i kultura Bizancjum oraz miejscowa bogata twórczość ustna. W życiu literackim Rusi dużą rolę odegrały liczne tłumaczenia z języka greckiego (dokonane przez Słowian południowych lub na miejscu). Liczne przekłady, przeróbki, adaptacje ksiąg Biblii, pism Ojców Kościoła, literatury hagiograficznej, apokryfów, kazań i pouczeń i in. Rodzima twórczość ustna (legenda, bajka, podanie, pieśń epicka i liryczna) towarzyszyła życiu duchowemu warstw niższych i miała wpływ na kulturę literacką.

Ważnym dla tej literatury był również fakt, iż zawarta została ona od razu w słowiański kształt językowy. Twórcy posłużyli się pierwszą, zrozumiałą dla wszystkich literacką mową Słowian (scs).

Literatura synkretyczna – piśmiennictwo w najszerszym tego słowa znaczeniu, nie zna jeszcze podziału na literaturę naukową i piękną, poezję i publicystykę, nie wyodrębnia gatunków świeckich od pism czy ksiąg kościelnych. Zabytki tej literatury spełniają równocześnie funkcje poznawcze, dydaktyczne i estetyczne (czasem kulturowe, przynoszą wiadomości i obserwacje, uczą i wychowują, odwołują się do poczucia piękna).

Ważną cechą tej literatury jest brak przez stulecia wierszowanych utworów poetyckich i hegemonia prozy narracyjnej oraz publicystyczno – naukowej, tematyka historyczna i religijna, postawa konfesyjna.

Później nastąpi stopniowe zeświecczenie tej literatury, rozejście kościelnej i świeckiej odmiany, wzrost w tematyce elementów realnych, codziennej rzeczywistości, pojawi się kategoria humoru i satyry, powstanie form dramatyczno – teatralnych i gatunków poetyckich. Utwory przeważnie anonimowe, zachowane w postaci rękopiśmiennej.

Cechuje ją średniowieczny „realizm”, „weryzm” – faktograficzność, brak uogólnienia i typizacji, idealizujący, „heroizujący” sposób przedstawienia rzeczywistości, schematyzm czy określona konwencjonalność ujęć i środków artystycznych. Dopiero później (2 poł. XVII w.)  dokonuje się przejście do pojęcia fikcji artystycznej i umiejętności literackiego uogólnienia, zaczątki form psychologizmu, rozszerzenie skali tematycznej.

Literatura ta będąc pod wpływem Bizancjum (aż do 1453 roku) rozwijała się w całkowitej izolacji od twórczości zachodnioeuropejskiej. Brak w jej dziejach okresu renesansu (wstrząsy ideowe doby reformacji, humanizm).

I. Literatura okresu Rusi Kijowskiej XI – XII wiek:

Powieść lat minionych

·         najstarszy latopis ruski, kronika Rusi

·         zwód – wielowarstwowa kompilacja z wielu źródeł, będących dziełami różnych autorów dawniejszych latopisów lub ich części, dokumentów, opowieści folklorystycznych

·         Szachmatow: pierwsze teksty latopisu były opowieściami związanymi tematycznie z początkami chrześcijaństwa na Rusi. Opowieści te stanowiły treść pierwszego na Rusi utworu historycznego, nie będącego jeszcze właściwie latopisem (Najstarszy zwód kijowski / Opowieść o rozpowszechnieniu chrześcijaństwa na Rusi)

·         czas powstania od IX w. (spisany przy metropolii kijowskiej ok. 1040r.)

·         idea: dążenie Jarosława Mądrego do uniezależnienia kościoła ruskiego i państwa kijowskiego od Bizancjum

·         1073r. – w klasztorze kijowsko – pieczerskim powstał latopis spisany przez ihumena Nikona. Rozwinął on Opowieść uzupełniając je podaniami o pierwszych Rurykowiczach oraz przekazami dotyczącymi klasztoru kijowsko – pieczerskiego; współczesne sobie wydarzenia wyłożył obszernie, dokładnie je datując i grupując w kolejności dorocznych zapisków à stało się to cechą charakterystyczną latopisów, podnosiło ich wartość historyczną.

·         1093/1095 – spisanie przez Nikona Początkowego zwodu, który stał się podstawą 1. redakcji Plm (ok. 1113r.) powstałej w tym klasztorze.

·         zmiany w redakcjach spowodowane pobudkami politycznymi dotyczyły tylko faktów najnowszych, nie zmieniły pierwotnego kształtu dzieła.

·         idea: świadomość jedności ziemi ruskiej bronionej przez Rurykowiczów; ukazanie ich czynów jako wzorowych; płynąca stąd duma narodowa; w okresie niewoli tatarskiej przypominała czasy minionej chwały państwa ruskiego; w epoce rozdrobnienia feudalnego głosiła ideę jedności Rusi; na ideologii Plm opierała się (od XVI w.) koncepcja polityczna zmierzająca do zjednoczenia Białorusi i Ukrainy wokół Moskwy

Treść:

Wstęp. Rozsiedlenie Słowian

·         kroniki bizantyjskie rozpoczynają się od stworzenia świata

·         kronikarz  Plm rozpoczyna opowieść od biblijnej legendy o podziale ziemi po potopie między synów Noego (Sem – kraje wschodnie, Cham – południe, Jafet – zachód i północ), budowie wieży Babel i powstaniu języków, po tym przechodzi do historii rozsiedlenia Słowian (ze szczepu Jafeta - Norycy)

·         ukazanie dziejów Słowian na tle historii powszechnej i dziejów Bizancjum (podpiera się kronikami bizantyjskimi)

Podanie o pobycie apostoła Andrzeja na Rusi

·         Synopa - Korsuń - ujście Dniepru - w górę Dniepru - błogosławieństwo gór pod Kijów (przepowiednia, iż będzie tu wielki gród z licznymi cerkwiami; postawienie krzyża i modlitwa) – dalej w górę Dniepru – Nowogród – Waregowie – Rzym – powrót do Synopy

·         opis łaźni w Nowogrodzie

·         podanie to wywodzi się z apokryficznego epizodu o pobycie apostoła Andrzeja w Synopie i Chersonezie (Korsuniu). W pobyt Andrzeja na Rusi wierzono w Bizancjum w XI w.

Podanie o założeniu Kijowa

·         opowiadanie wywodzi się z podania ludowego o założeniu Kijowa przez trzech braci

·         Kij (wyjazd Boryczewski – istniejący do dziś stromy wjazd pod górę łączący dolną część miasta z centrum na wzgórzu)

·         Szczek (góra Szczekowica – wzgórze w Kijowie)

·         Choryw (góra Chorewica)

·         Łybed, ich siostra

·         zbudowali oni gród i nazwali go na cześć najstarszego brata Kijowem. Bracia nazywali siebie Polanami

·         "na przewóz do Kijowa" - niektórzy uważają że Kij był przewoźnikiem na Dnieprze, ale to nie prawda – kronikarz podaje alternatywną legendę i krytycznie się do niej ustosunkowuje

·         Kij bywał w Carogrodzie (Bizancjum) – niewiadomo czy zbrojnie, czy w pokojowych zamiarach

Obyczaje plemion ruskich

·         Polanie à łagodni, spokojni, wstydliwi, zwyczaje małżeńskie (przyprowadzanie narzeczonej)

·         Drewlanie à dzicy, żyli po zwierzęcemu, zabijali się nawzajem, porywali dziewice nad wodą, jedli nieczysto, ślubów u nich nie bywało

·         Radymicze, Wiatycze, Siewierzanie à żyli w lesie, jak zwierzęta, jedli nieczysto, mówili sprośności przy starszych, igrzyska między wsiami, porywanie żon, mieli po kilka żon, po śmierci palenie zwłok (tryzna, układanie stosu, kości umieszczone w naczyniu i zostawione na słupie przy drodze – tego zwyczaju trzymali się też Krywicze)

·         koniec wstępu Plm

część historyczna, ujęta w coroczne zapisy.

852r. kiedy to „zaczęła się nazywać ziemia ruska”

863r. – podanie o powołaniu „zza morza” książąt waregskich Ruryka, Sineusa i Truwora – założyciele dynastii Rurykowiczów

materiał faktyczny uzupełniony jest o podania, poezję rycerską z kręgu drużyn książęcych, rodzimy folklor i sagi skandynawskie.

Legenda o śmierci Olega

·         przepowiednia, iż przyczyną śmierci Olega będzie jego ulubiony koń

·         żmija ukryta w końskiej czaszce (podobny motyw w sadze nordyckiej o Orvar-Oddzie)

·         Oleg pochowany na górze Szczekowica

·         panował 33 lata

O Jarosławie Mądrym

·         6545 (1037) r. wybudował on gród ze Złotą Bramą

·         wybudował cerkiew św. Sofii, metropolię, cerkiew Zwiastowania św. Bogarodzicy (na Złotej Bramie), monaster św. Jerzego i św. Ireny à od imienia Jarosława i Ireny, jego żony

·         wspierał działalność mnichów i misjonarzy

·         cenił księgi i dużo czytał

·         jego pisarze przepisywali księgi z grec. na słowiański – założenie centrum

·         rozpowszechniał Chrześcijaństwo, budował dużo cerkwi

Oślepienie Wasylki Trembowelskiego

·         zdarzenia opisane w latopisie poprzedzi zjazd książąt w Lubeczu (1097r.), który usankcjonował rozdrobnienie feudalne

·         była zgoda wśród braci (diabeł się smucił)

·         doniesiono Dawidowi (Wł. Wołyński), że Włodzimierz (Perejasław) z Wasylką Rościsławowiczem (Trembowla) spiskuje przeciw niemu i Światopełkowi (Kijów)

·         Dawid przypomina Światopełkowi o zabójstwie jego brata, Jaropełka

·         Dawid i Światopełk postanawiają schwytać Wasylkę

·         D. i Ś. zapraszają Wasylkę podstępnie na dwór książęcy

·         Wasylkę ostrzega pachołek

·         Pojmanie Wasylki (5 listopada)

·         ihumeni wstawiają się za Wasylkiem

·         Światopełk się waha czy nie wypuścić więźnia, Dawid namawia go na tortury

·         wywiezienie Wasylki do Biełogrodu - tortury, oślepienie, osadzenie w dworze Wakiejowym (Wł. Wołyński)

·         Włodzimierz dowiedziawszy się o całej sprawie przeraził się

Metropolita Iłarion, Słowo o zakonie i łasce

·         Iłarion był pierwszym metropolitą narodowości ruskiej

·         Jarosław Mądry dążył do uniezależnienia od Bizancjum

·         dzieła Iłariona – Wyznanie wiary (kilkuwierszowe), Słowo o zakonie i łasce – uroczysta homilia, wygłoszona w obecności Jarosława i jego żony Ireny

·         kazania jako środek do szerzenia i ugruntowywania nauki chrześcijańskiej

·         przeciwstawienie ST (prawo, judaizm) i NT (łaska, chrześcijaństwo)

·         twierdzenie o wyższości chrześcijaństwa jako religii powszechnej, która daje możliwość zbawienia wszystkim narodom świata

·         historiozoficzna koncepcja uzasadniająca równouprawnienie Rusi w gronie narodów chrześcijańskich

·         gloryfikacja księcia Władimira, porównywanie go z cesarzem Konstantynem

·         wzory bizantyńskiej sztuki oratorskiej (styl alegoryczno-symboliczny, antytezy, paralele, tropy i figury retoryczne, patos)

Opowieść i męka, i pochwała świętych męczenników Borysa i Gleba

·         zamordowani w 1015r. na rozkaz ich starszego brata Światopełka

·         synowie Władimira

·         Jarosław Mądry uzyskał kanonizację obu braci

·         kult rozpowszechniony nawet poza granicami Rusi

·         opowieść nie zawiera opisu całego żywota braci, lecz tylko opis okoliczności ich śmierci

·         konstrukcja przejrzysta i logiczna, retoryczne ozdoby, treść politycznie aktualna: kult świętych braci, wiernych obowiązkowi posłuszeństwa wobec starszego brata, chociaż wiedzieli, że czeka ich przez to śmierć

·         służy utrwaleniu hierarchii feudalnej, zachowanie potęgi państwa ruskiego w chwili wewnętrznych sporów dynastii Rurykowiczów

Pouczenie Włodzimierza Monomacha

·         tekst włączony do kodeksu Ławrientijewskiego pod rokiem 1096

·         zabytek składa się z właściwego Pouczenia (brak mu zakończenia), listu (brak początku) do księcia czernihowskiego Olega Światosławowicza oraz modlitwy

·         tekst powstał tuż po zjeździe w Lubeczu – Pouczenie jest wyrazem ideologii rozdrobnienia dzielnicowego, zmierzającej do zastąpienia jedności politycznej solidarnością dynastyczną

·         Pouczenie do latopisu wprowadzone pod rokiem 1096, powstało później ok. 1117r.

·         IDEA à próba ukazania na swoim przykładzie ideału dobrego władcy, świadczy o wysokim poziomie kulturalnym i humanitaryzmie Włodzimierza Monomacha.

·         cecha wyróżniająca – dodanie autobiografii, która ma być wzorem do naśladowania, zawiera barwny opis wypraw wojennych i łowów

·         forma popularnego w Bizancjum gatunku „testamentu” o treści moralizatorskiej

·         tekst ściśle związany ze współczesną mu rzeczywistością

Treść:

Pouczenie:

·         Monomach przeczuwając zbliżającą się śmierć (Pouczenie może być traktowane jako testament) zwraca się do swoich dzieci o wypełnianie dobrych uczynków (jałmużna, bojaźń boża w sercu)

·         Światopełk i Światosław Iziasławicze namawiają go do wypędzenia Rościsławowiczów i przejęcia ich ziem

·         wróżba z Psałterza

·         na część pierwszą utworu składają się odzwierciedlające stan duchowy autora cytaty z psalmów pokutnych, homilii i modlitw wielkopostnych

·     &#...