Z najnowszych badań nad krasnoludkami.pdf

Joanna Lubos-Kozieł

Z najnowszych badań nad krasnoludkami

Rüdiger Helmboldt, Bunte Zwerge aus hüringen. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte

der (Garten)Zwerge , hüringer Freilichtmuseum Hohenfelden, Hohenfelden 2009

K rasnoludek ogrodowy jest fenomenem kojarzo-

rię krasnala ogrodowego. Nowosolskie krasnoludki,

początkowo traktowane czysto merkantylnie, ostat-

nimi czasy zaczynają, co ciekawe, odgrywać rolę nie-

jako kulturotwórczą albo przynajmniej promocyjną:

traktowane są jako specjalność miasta i regionu, a ich

upamiętnieniu i popularyzacji służy otwarty w 2008

roku w Nowej Soli Park Krasnala (zwany też Muzeum

Krasnala). Nowa Sól nie ma jednak w Polsce monopo-

lu na krasnoludkową promocję. Także we Wrocławiu

od kilku lat przypisuje się krasoludkom rolę nowego

symbolu miasta. Wrocławskie skrzaty są wprawdzie

inne, bardziej „artystyczne”; mają się nam kojarzyć

nym przede wszystkim z kulturą krajów niemie-

ckojęzycznych. To nasi zachodni sąsiedzi w końcu

XIX stulecia „wynaleźli” ceramiczne krasnale ogro-

dowe i zapoczątkowali ich seryjne wytwarzanie. To

w niemieckich ogrodach krasnoludki (ceramiczne

bądź częściej odlane z tworzywa sztucznego) są do

dziś licznie reprezentowane. Jednak od kiedy w latach

90. XX wieku niemieckich amatorów igurek ogrodo-

wych zaopartywać zaczęli polscy wytwórcy z nowo

postającego „zagłębia krasnoludkowego” w okolicach

Nowej Soli, również i nasz kraj wpisuje się w histo-

/ 63 /

↪ Q u art Nr 1(15)/2010

z dziedzictwem Pomarańczowej Alternatywy bądź

ewentualnie z krasnalem Hałabałą Jana Brzechwy,

a nie z tradycją seryjnie wytwarzanej rzeźby ogrodo-

wej. Jednak w istocie, zapewne wbrew intencjom po-

mysłodawców, nie są aż tak odległe od swych niemie-

ckich protoplastów, bo przecież Gartenzwergi w zło-

tym okresie swojego rozwoju bywały także ustawiane

w miejskich przestrzeniach publicznych.

Zagadnienie „krasnoludek a sprawa polska” ry-

suje się więc jako niebłahy temat. Zanim jednak te-

mat ten stanie się przedmiotem osobnych studiów,

chciałabym polskim miłośnikom krasnali przybliżyć

nowo wydane niemieckie opracowanie dotyczące wy-

twarzania krasnoludków ogrodowych w Turyngii .

Warsztaty ceramiczne Turyngii stanowiły najważ-

niejsze centrum produkcji glinianych krasnoludków

ogrodowych w Niemczech. Poświęcona stuletniej

działalności tychże warsztatów praca Rüdigera Helm-

boldta Bunte Zwerge aus Thüringen. Ein Beitrag zur

Kulturgeschichte der (Garten)Zwerge prezentuje więc

niezwykle ważny wycinek z dziejów krasnoludka

ogrodowego. Książka ta wpisuje się w stosunkowo

dużą grupę publikacji dotyczących krasnali ogrodo-

wych, wprowadzając jednak do owego krasnoludko-

wego pisarstwa zdecydowanie nową jakość 1 . Po raz

pierwszy bowiem otrzymujemy obszerne, oparte na

wnikliwych studiach, naukowe opracowanie tytu-

łowego zagadnienia. Autor wykorzystuje rozliczne

źródła pisane i ikonograiczne, np. reklamy prasowe,

ilustrowane katalogi z ofertami irm, korespondencję

handlową, archiwalne fotograie warsztatów. Repro-

dukcje tych często fascynujących materiałów archi-

walnych, wraz z licznymi współczesnymi fotograia-

mi igurek krasnali (tak zabytkowych, jak i nowych),

składają się na przebogaty materiał ilustracyjny,

dzięki któremu książka Rüdigera Helmboldta jest

zarówno świetnie egzempliikowanym opracowaniem

naukowym, jak i publikacją atrakcyjną dla szersze-

go grona odbiorców. Praca dzieli się na dwie części:

część pierwsza zawiera syntetyczne rozdziały proble-

mowe (s. 7-120), zaś druga z nich to obszerny katalog

turyngskich producentów krasnoludków, stanowiący

faktograiczną podstawę całej książki (s. 121-309).

Głównym tematem książki są seryjnie wytwarza-

ne turyngskie krasnoludki służące do dekoracji ogro-

dów. Jednak, jak wskazuje użyty w tytule szczególny

zapis „(Garten)Zwerge”, autor poświęca nieco uwagi

także krasnalom „nieogrodowym”, których historia

zaczyna się dużo wcześniej. I tak książkę otwiera roz-

dział zatytułowany „Vom Reich der thüringer Zwer-

ge”, w którym autor m.in. przypomina o obecności

postaci krasnoludków w mitach, baśniach i poda-

niach ludowych, wzmiankuje pojawiające się w daw-

nych wiekach zainteresowanie „żywymi wzorcami”

krasnoludków, a więc dworskimi karzełkami czy

niskorosłymi górnikami, oraz – przede wszytskim

– prezentuje liczne przykłady przedstawień krasnali

w malarstwie, graice, rzeźbie, ilustracji książkowej,

karykaturze, reklamie, na plakatach czy na pocztów-

kach z terenu Turyngii. Otrzymujemy tym samym

niezwykle ciekawe małe studium ikonograiczne

dotyczące występowania postaci krasnala w sztuce

i popularnej graice. Zauważyć jednak trzeba, że tyl-

ko część z owych licznie zgromadzonych przez auto-

ra przedstawień to dzieła dawne, które przywoływać

można w kontekście genezy krasnali ogrodowych,

natomiast większość to prace późniejsze, powstające

równolegle z krasnoludkową produkcją warsztatów

ceramicznych, czy raczej pod jej wpływem. Wydaje

się, iż stosowniejszym miejscem na zaprezentowanie

tego materiału byłby koniec książki, tym bardziej iż

tam także zamieszczone zostały krótkie rozdziały

dotyczące igurek krasnoludków wytwarzanych z in-

nych materiałów – z porcelany oraz z papier mâché,

tworzyw sztucznych czy szkła.

Przechodząc do zasadniczego tematu książki,

a więc krasnoludków ogrodowych wytwarzanych

z gliny, autor pisze m.in. o początkach wytwórczości

ceramicznej w Turyngii. Podkreśla, że fazą poprze-

dzającą produkcję krasnoludków było wytwarzanie

z gliny główek i igurek zwierzęcych, a więc tzw.

„Tierköpferei”. Warsztaty parające się tego typu wy-

twórczością powstawały w Turyngii od połowy wieku

XIX, a ich głównym skupiskiem stała się miejscowość

1 Krasnoludki to wdzięczny temat, podejmowany przez licznych autorów, głównie jednak w pracach o charakterze popularnym czy popularnonaukowym,

często utrzymanych w tonie żartobliwym. Można tu wymienić dla przykładu książki takie jak: Fritz Friedmann , Zipfel auf! Alles über Gartenzwerge ,

Schaf hausen 1994; Etta Bengen , Die große Welt der Gartenzwerge: Ein historischer Rückblick. Mythen. Herkunft, Traditionen , Suderbug-Hösseringen 2001;

tejże , Lexikon der Gartenzwerge , Köln 2007. W ostatnich latach także czescy autorzy włączyli się do badań nad krasnoludkami, przypominając o drugim

(po miejscowościach Turyngii) najważniejszym ośrodku produkcji ceramicznych krasnoludków, Ústí nad Labem: Václav Cílek , Jan Němec , Skryté poklady

ústecké terakoty. Historie keramické výroby v severozápadaních Čechách v 19. a 20. století se zaměřením na irmu Johann Maresch z Ústí nad Labem a její produkci

trpaslíků , (=Memorabilia ustensis, 6), Ústí nad Labem 2004; Trpaslík v evropské kultuře , Sbornik přispěvků z konference pořádané ve dnech 16. – 18. června

2004, Ústí nad Labem 2005.

/ 64 /

Joanna Lubos-Kozieł / Z najnowszych badań nad krasnoludkami

Gräfenroda i jej okolice. Zastanawiając się nad począt-

kami produkcji krasnali, autor odbiera jednak palmę

pierwszeństwa Gräfenrodzie, do tej pory zgodnie wy-

mienianej w licznych publikacjach jako miejsce naro-

dzin krasnoludka ogrodowego. Okazuje się bowiem,

że pierwsze jednoznaczne świadectwa potwierdzające

wytwarzanie krasnoludków w Gräfenrodzie i general-

nie w Turyngii pochodzą dopiero z początku lat 90.

XIX wieku (dotyczą irm Lindner z Walterhausen oraz

Dornheim, Koch & Fischer z Gräfenrody). Najpraw-

dopodobniej wcześniej niż w Turyngii rozpoczęto pro-

dukcję krasnali w Ústí nad Labem (ówczesnym Aus-

sig). Czescy autorzy twierdzą, iż ustecką wytwórnię

Johanna Marescha pierwsze krasnoludki opuszczały

już w początku lat 80. XIX wieku, jednak nie przed-

stawiają bezpośrednich dowodów na tak wczesne da-

towanie. W rezultacie najwcześniejsze obecnie znane

bezsporne świadectwo dokumentujące produkcję

krasnali, a mianowicie odnaleziona niedawno rekla-

ma pochodząca z 1885 roku, dotyczy wytwórni niena-

leżącej ani do turyngskiego, ani usteckiego środowi-

ska – irmy Seeger (znanej też jako Etruria) z Neuwe-

dell-Seegerhall w Brandenburgii. Ten fakt ma i dla

nas, Polaków, doniosłe znaczenie, gdyż Neuwedell,

o czym Rüdiger Helmboldt nie pisze, to dzisiejsze

polskie Drawno – miasteczko leżące w województwie

zachodniopomorskim 2 .

Z analizy pierwszych reklam krasnoludków ogro-

dowych wynika i inna interesująca kwestia, związana

z nazwą używaną na określenie tychże igurek. Otóż

okazuje się, że wczesne źródła operują wyłącznie na-

zwą „Gnome” (gnomy), a nie „Gartenzwerge”. To dru-

gie określenie, dziś tak popularne, weszło do użycia,

zdaniem Rüdigera Helmboldta, dopiero po połowie lat

20. XX wieku i dość długo jeszcze współistniało z po-

jęciem „Gnome”, przez niektóre irmy stosowanym

w reklamach aż do II wojny światowej 3 .

Mimo iż – wbrew długo podtrzymywanej tradycji

– Gräfenroda prawdopodobnie nie była kolebką kras-

noludków ogrodowych, to jednak warsztaty działają-

ce w tejże miejscowości, jak również w pobliskim Il-

menau, w Waltershausen oraz w ich okolicach, bardzo

szybko stały się najważniejszym ośrodkiem produk-

cji krasnali na ziemiach niemieckich. Autor opisuje

złoty okres tejże produkcji, przypadający na lata od

przełomu wieków do wybuchu I wojny światowej,

kiedy to warsztaty turyngskie obecne były na nie-

mieckim i europejskim rynku z niezwykle bogatym

asortymentem modeli krasnoludków, jednocześnie

zachowując wysoki poziom wykonawstwa. To właśnie

wtedy ugruntowana została międzynarodowa sława

niemieckiego „przemysłu krasnoludkowego”. Pierw-

sza wojna światowa oraz kryzys gospodarczy lat 20.

XX wieku przerwały ów okres rozkwitu, jednak nie

zniszczyły turyngskiej wytwórczości ceramicznej cał-

kowicie. Tak więc produkcja krasnoludków była kon-

tynuowana także w okresie międzywojennym, a na-

wet (w zmienionych i ograniczonych ramach) po II

wojnie światowej i powstaniu NRD. Tym późniejszym

etapom w historii turyngskiej branży krasnoludkowej

autor również poświęca uwagę, pisząc m.in. o działal-

ności upaństwowionych i połączonych w kombinaty

wartsztatów za czasów komunizmu. Wówczas to kras-

noludki ogrodowe, oicjalnie traktowane jako relikt

mieszczańsko-kapitalistycznej kultury, były przede

wszystkim produktem eksportowym, dostarczającym

dewiz socjalistycznemu państwu, zaś w samym NRD

stanowiły poszukiwane i deicytowe dobro, dostępne

głównie na czarnym rynku.

Poza samą historią wytwarzania krasnali ogrodo-

wych autor podejmuje także szereg innych zagadnień.

Osobno analizuje np. przeznaczenie i sposoby wyko-

rzystania krasnali ogrodowych, które w początkowej

fazie miały zdobić głównie rozległe parki czy ogrody

szlachty i bogatego mieszczaństwa, potem zaś, stając

się coraz mniej elitarnym dobrem, masowo traiać

do ogródków działkowych i przydomowych. Rozwa-

żania te nie są jednak oparte na konkretnych źród-

łach i mają nieco ogólnikowy charakter. W rozdziale

zatytułowanym „Zur Typiesierung von Thüringer

Gartenzwergen” z kolei podjęty został problem stypi-

zowania igurek krasnali i trwałości wzorców przed-

stawieniowych wypracowanych w początkach działa-

ności warsztatów turyngskich, co utrudnia datowanie

i atrybucję igurek. Dalej omawia autor także uwa-

runkowania gospodarcze, społeczne i technologiczne,

które wpływały na rozwój ceramicznej wytwórczości

iguralnej w Turyngii. Wnikliwie zaprezentowane zo-

2 O tym, iż Drawno jest być może kolebką krasnoludków ogrodowych, wiedzą już jego władze: na stronach internetowych miasta prezentowany jest ar-

tykuł „Krasnale z Drawna”, którego autorzy, Andrzej Szutowicz i Marian Twardowski, powołując się na publikację z „Frankfurter Rundschau” z kwietnia

2006 r., informują o odkryciu związanym z krasnalami z irmy Seeger. Na stronie prezentowane są też fotograie zachowanych częściowo zabudowań

wytwórni – http://www.drawno.pl/strony/71.dhtml [25.10.2009].

3 W języku angielskim krasnoludki ogrodowe do dziś określane są jako „gnomes” lub „garden gnomes”.

/ 65 /

↪ Q u art Nr 1(15)/2010

stały też kwestie związane z sytuacją rzemieślników

i robotników zatrudnianych przy produkcji krasno-

ludków. Autor rozważa zarówno przygotowanie za-

wodowe, jak i sytuację socjalną owych, w większości

anonimowych, pracowników, m.in. ubolewając nad

losem ciężko pracujących i źle opłacanych dzieci i ko-

biet. Jedną z ciekawszych partii książki jest rozdział

poświęcony zagadnieniom związanym z materiałem

oraz technologią wytwarzania igurek krasnoludków.

Zostały w nim szczegółowo opisane i zilustrowane

wszystkie etapy powstawania krasnali: pozyskanie

i przygotowanie gliny, stworzenie glinianego modelu

i wykonanie na jego podstawie gipsowej formy (bądź,

w przypadku rozbudowanych igurek, osobnych form

dla poszczególnych części), następnie odlanie lub

odciśnięcie igurki (bądź jej części), zdjęcie formy

(lub form) oraz ewentualny montaż i zespolenie po-

szczególnych fragmentów krasnala, wygładzenie po-

wierzchni i usunięcie niedoskonałości z jeszcze nie

całkiem utwardzonej igurki, suszenie, wypalanie

i wreszcie malowanie.

Książka Rüdigera Helmboldta nie jest jednorodna

pod względem metodologicznym, co w dużej mierze

wynika z natury badanego przedmiotu. Krasnoludki

ogrodowe, ich produkcja i sprzedaż oraz fukcjonowa-

nie w kulturze to temat wymagający bez wątpienia

interdyscyplinarnych studiów. Autor, jako emeryto-

wany dyrektor skansenu w Hohenfelden (Thüringer

Freilichtmuseum Hohenfelden) i badacz turyngskich

mebli ludowych, a zarazem doktor historii sztuki

i estetyki 4 , w udany sposób łączy różne perspektywy

badawcze, czerpiąc z tradycji badań etnograicznych

i badań nad kulturą materialną czy wprowadzając

elementy historii ekonomicznej i społecznej. Metody

historii sztuki wykorzystywane są jednak w pracy

oszczędnie, co powoduje pewien niedosyt. Ich ele-

menty obecne są we wstępnych rozważaniach poświę-

conych tradycji przedstawiania postaci krasnoludków

w sztuce i popularnej graice, a także w rozsianych

w różnych częściach książki uwagach dotyczących

typologii i ikonograii samych krasnali ogrodowych.

Tego drugiego wątku autor jednak nie rozwija, pod-

kreślając jedynie w osobnym rozdziale stypizowanie

igurek krasnoludków oraz trwałość i niezmienność

modeli, powielanych przez dziesięciolecia przez pro-

ducentów. Wobec „ponadczasowego” charakteru

produkcji warsztatów turyngskich metody historii

sztuki są, zdaniem autora, zawodne, a typowe pytania

stawiane przez historyków sztuki – o datowanie czy

autorstwo – pozostają bez odpowiedzi: „Na uwagę za-

sługuje to, że raz ustalona podstawowa forma krasno-

ludka ogrodowego do dziś pozostaje niemal niezmie-

niona i dlatego też produkt ten odznacza się swego ro-

dzaju ponadczasowym charakterem. Ten stan rzeczy

utrudnia datowanie i wiązanie krasnali ogrodowych z

konkretną wytwórnią, czy tym bardziej z określonym

modelarzem. Pod względem typologicznyn, ikonogra-

icznym, stylistycznym, materiałowo-technologicz-

nym czy też atrybucyjnym, nierzadko zawodzą wszyst-

kie tradycyjne metody, które powszechnie stosuje się

do klasyikacji sztuki i rzemiosła artystycznego.” 5

W innym miejscu stwierdza autor, iż gliniane kras-

nale ogrodowe, zdobywające popularność w dobie se-

cesji, pozostawały „wolne od wpływów ducha czasu i

nurtów artystycznych” 6 . To dość kategoryczne stwier-

dzenie wynika z wąskiego i tradycjonalistycznego ro-

zumienia pojęcia sztuki, ograniczonej do twórczości

elitarnej, „wysokiej”. W świetle współczesnych zain-

teresowań historii sztuki, która badaniami obejmuje

coraz szersze obszary dziewiętnasto- i dwudziesto-

wiecznej produkcji artytycznej, sytuacja wygląda ina-

czej. Seryjnie produkowane krasnale ogrodowe są jak

najbardziej zależne od „ducha czasu” i współczesnych

im mód. I choć rzeczywiście z trudem poddają się pro-

cedurom atrybucyjnym czy datowaniu, to mogą być

szerzej analizowane pod względem typologicznym

i ikonograicznym czy też np. pod kątem recepcji.

W posłowiu książki, zatytułowanym „Versuch

einer Ehrenrettung für den Gartenzwerg und seine

Besitzer”, autor przedstawia różne propozycje inter-

pretacyjne, których explicite wyrażonym celem jest

dowartościowanie fenomenu krasnoludków ogrodo-

wych. Obok trafnych uwag o szerokim i zróżnicowa-

nym gronie odbiorców, których potrzeby zaspokajały

4 Informacje o autorze zaczerpnęłam ze strony: http://www.thueringer-volkskunde.de [25.10.2009]

5 „Bemerkenswert ist, daß die einmal gefundene Basisgestalt des Gartenzwergs bis heute nahezu unverändert blieb und dem Produkt damit eine gewisse

Zeitlosigkeit eigen ist. Diese und andere Sachverhalte erschweren damit das Datieren und das Zuordnen von Gartenzwergen zu einem Herstellerbetrieb

oder gar das Zuschreiben zu einem bestimmten Modelleur. Typologisch, ikonographisch, stilgeschichtlich, meterialtechnisch und auch handschriftlich

versagen nicht selten alle üblichen Methoden, die man gemeinhin bei der Bestimmung von Kunst und Kunsthandwerk anwendet” (s. 67).

6 „(...) unbeeinlußt von Zeitgeist und Kunstströmungen (…)” (s. 44).

/ 66 /

Joanna Lubos-Kozieł / Z najnowszych badań nad krasnoludkami

i zaspokają krasnale oraz obok niebudzących wątpli-

wości konstatacji o roli krasnoludków ogrodowych

jako swoistego symbolu Turyngii czy generalnie Nie-

miec, z którego rodacy Rüdigera Helmboldta mogą,

a nawet powinni być dumni, w posłowiu pojawiają się

i bardziej karkołomne konstrukcje logiczne, mające

przywrócić wartość krytykowanym i pogardzanym

Gartenzwergom . Jedna z linii „obrony” krasnali ba-

zuje np. na tezie o wysokiej jakości i oryginalności

pierwszych igurek, które to cechy dopiero w później-

szym czasie, wraz z umasowieniem i urynkowieniem

produkcji, zostały zaprzepaszczone. Tworzenie opozy-

cji pomiędzy pierwszymi, niemal artystycznymi kras-

nalami i ich następcami, będącymi już tylko i wyłącz-

nie odtwórczymi produktami kultury masowej, jest

oczywiście ryzykowne, bowiem granica między obu

grupami dzieł musi pozostać niejasna.

Główna wartość pracy Rüdigera Helmboldta nie

leży jednak w wysuniętych przez autora propozycjach

interpretacyjnych, lecz wynika z jej dokumentacyj-

nego charakteru. Autorowi udało się zgromadzić nie-

zwykle obszerną i zróżnicowaną dokumentację, na

podstawie której szczegółowo zrekonstruował historię

dziedziny do tej pory pozostającej niemal całkowicie

poza zainteresowaniem badaczy jakiejkolwiek spe-

cjalności. Jednocześnie należy podkreślić, że książka

Rüdigera Helmboldta powstała niejako w ostatnim

momencie. Zebrane przez autora materiały dokumen-

tują świat, który w tej chwili, jak się wydaje, nieod-

wołalnie odchodzi do przeszłości. Na terenie Turyngii

obecnie kontynuuje działalność już tylko jeden war-

sztat produkujący gliniane krasnoludki ogrodowe,

mianowicie irma Philipp Griebel w Gräfenrodzie,

odzyskana od państwa w 1990 roku przez Reinharda

Griebela. Firma ta, połączona z małym prywatnym

muzeum krasnoludków, jest zresztą nie tyle znaczą-

cym zakładem produkcyjnym, co raczej miejscem

kultywowania pamięci o ceramiczych turyngskich

krasnalach ogrodowych. Pozostałe wytwórnie zakoń-

czyły działalność w większości w latach 90. XX wieku.

O kresie turyngskiej branży krasnoludkowej w pierw-

szym rzędzie zadecydowały oczywiście przekształce-

nia polityczne i ekonomiczne po upadku NRD. Ale

zarazem zbieżność czasowa rozkwitu nowosolskiej

produkcji krasnali i upadku wytwórczości ceramicz-

nej w Turyngii nie może być przypadkowa. Tak więc

pisząc o naszych polskich dokonaniach na niwie pro-

dukcji krasnala ogrodowego, nie możemy być z nich

za bardzo dumni, bo przyczyniły się one bez wątpie-

nia do upadku tradycyjnej ceramicznej wytwórczości

w Turyngii. Odpowiedzialność w tym względzie dzie-

limy jednak, jak się wydaje, z Chińczykami, bowiem

– wkrótce po powstaniu pierwszych nowosolskich

wytwórni – na rynku rzeźby ogrodowej pojawiły się

jeszcze tańsze krasnale z Chin czy też z innych kra-

jów Dalekiego Wschodu, konkurujące zarówno z nie-

mieckimi, jak i z polskimi igurkami. Koniec historii

turyngskich wytwórni krasnali z gliny przypomina

o tym, że krasnoludki ogrodowe, choć przez swoich

niepoprawnych miłośników uważane za dobra kultu-

ry czy niemalże małe dzieła sztuki, są przede wszyst-

kim produktami, które podlegają bezwględnym eko-

nomicznym prawidłom globalnego rynku…

dr Joanna Lubos-Kozieł

Historyk sztuki, adiunkt w Zakładzie Sztuki Nowoczesnej Instytutu

Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego. Zainteresowania badaw-

cze autorki obejmują głównie sztukę XIX wieku.

Summary

JOANNA LUBOS-KOZIEŁ / From the latest studies on gnomes.

Rüdiger Helmboldt, Bunte Zwerge aus Thüringen. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte der (Garten)Zwerge,

Thüringer Freilichtmuseum Hohenfelden, Hohenfelden 2009

Rüdiger Helmboldt’s book on the activity of ceramic workshops in Turingen producing clay garden gnomes comes as the irst

so extended scientiic study of the title issue. The manufactures of Turingen, gathered in the area of Gräfenrode, Ilmenau,

Waltershausen and their surroundings, were the most important centre of garden gnomes production on the German lands. The

author refers to many written records and iconographical sources, e.g. press advertisement, illustrated company catalogues,

commercial correspondence, archival photographs of workshops, while writing about the history of the gnomes from Turingen.

The reproducing of these often fascinating archival materials, together with many contemporary photographs of the gnomes’

igurines constitute rich illustration material. Thanks to this Helmboldt’s book is both a scientiic elaboration with splendid

exempliication and a publication attractive for a wide audience.

/ 67 /

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: