(2010) Dyskusja [o Darwinie].pdf

Ewolucja, ﬁlozoﬁa, religia

Lectiones & Acroases Philosophicae

III (2010)

DYSKUSJA

udział bior¡: BartoszBorczyk, AdamChmielewski,

AndrzejEl»anowski, KazimierzJodkowski, DamianLeszczy«ski,

JerzyLukierski, ŁukaszNysler, BogusławPawªowski

JerzyLukierski: Mam trzy uwagi. Pierwsza dotyczy wykładu pro-

fesora El»anowskiego. Bardzo podobał mi si¦ ten wykład, jednak wy-

daje mi si¦, »e ±wiatopogl¡d naukowy został przedstawiony troch¦

niezr¦cznie, mniej wi¦cej w taki sposób, jak prezentowano go w cza-

sach komunizmu. Ten ±wiatopogl¡d, który wła±ciwy jest ludziom pra-

cuj¡cym w naukach przyrodniczych, ma charakter materialistyczny,

antymetaﬁzyczny. Natomiast komunizm propagował specyﬁcznie ro-

zumiany ±wiatopogl¡d naukowy u»ywany do w¡skich celów propa-

gandowych. Druga uwaga dotyczy wykładu profesora Jodkowskiego.

S¡dz¦, »e uznanie ateizmu Darwina za rzecz zasadnicz¡, jest nieco

przesadne. My±l¦, »e wa»ne s¡ rezultaty pracy Darwina, a jego ±wia-

topogl¡d jest drugorz¦dny. Na przykład Kepler, jak wiadomo, był

bardzo religijny i uwa»ał, »e istniej¡ trzy wymiary dlatego, »e istnieje

Trójca wi¦ta. Ale nas to nie interesuje. Cenimy Keplera, gdy» był wy-

bitnym uczonym, podobnie powinni±my czyni¢ z Darwinem. Trzecia

uwaga dotyczy referatu doktora Leszczy«skiego i wi¡»e si¦ z wpły-

wem ewolucji na nauk¦. Patrz¦ tu z punktu widzenia nauk przyrod-

niczych i my±l¦, »e ten wpływ jest przesadzony. Tak wi¦c nie przeko-

nuje mnie mówienie, »e nauka sto lat temu była taka, teraz jest inna,

a za sto lat b¦dzie jeszcze inna. My±l¦, »e poznanie naukowe jest pro-

cesem zbie»nym, to znaczy, »e zmierza w jednym kierunku. Dlatego

nie mo»na mówi¢, »e teoria Einsteina doprowadziła do odrzucenia

156 Dyskusja

teorii Newtona. Dawna teoria pozostaje słuszna przy pewnych dodat-

kowych zało»eniach — i nauka w ten sposób wła±nie si¦ rozwija. Tak

wi¦c dla mnie niezrozumiałe jest twierdzenie, »e mo»e sta¢ si¦ co± ta-

kiego, co raptownie zmieni rozwój nauki. By¢ mo»e w wypadku nauk

humanistycznych tak, ale nie w wypadku nauk przyrodniczych. Nie

widz¦ wi¦c tu miejsca na metaﬁzyk¦. Powiedział pan na ko«cu, »e

ewolucjonizm rzutuje na nauk¦ w sensie metaﬁzycznym czy ontolo-

gicznym. Nie dostrzegam czego± takiego. Jeste±my niemetaﬁzyczni,

a teoria ewolucji dotyczy organizmów »ywych.

AndrzejEl»anowski: Z pewno±ci¡ jest troch¦ racji w tej uwadze.

Jednak od razu wskazałem na granice tego komunistycznego ±wiato-

pogl¡du naukowego, który ko«czył si¦ przed człowiekiem. Ale chciał-

bym perwersyjnie zaryzykowa¢ pewn¡ tez¦, podkre±laj¡c, »e nigdy nie

byłem komunist¡ ani członkiem PZPR. O±mieliłbym si¦ tutaj stwier-

dzi¢, »e ten ±wiatopogl¡d naukowy, który za czasów komunizmu był

u»ywany do celów propagandowych, miał jednak bardziej naukowy

charakter ni» ±wiatopogl¡d propagowany w obecnym klimacie kształ-

cenia, pełnym cudów, religii itp., który, jak uwa»am, jest niesłychanie

myl¡cy i bałamutny dla młodych ludzi. Zupełnie inn¡ spraw¡ jest to,

na czym była oparta nauka, do której si¦ odwoływał ów marksistow-

ski ±wiatopogl¡d, czy była to genetyka Morgana, czy te» koncepcje

niejakiego Łysenki. Pleciono wówczas rozmaite bzdury nap¦dzane

sowieck¡ biologi¡. Trzeba jednak zauwa»y¢, »e dla integralno±ci inte-

lektualnej przeci¦tnego człowieka teorie Łysenki były mniej szkodliwe

ni» cuda, które s¡ dzi± obecne w oﬁcjalnych programach nauczania

pa«stwowych szkół i publicznych mediach. Ale przyjmuj¦ t¦ pana

uwag¦, aby ostro»niej opisywa¢ ów ±wiatopogl¡d. Jednak ówczesne

głupstwa mie±ciły sie w paradygmacie my±lenia naukowego: to były

bł¦dy wynikaj¡ce z całkowicie bezpodstawnych hipotez, ale nie wy-

ssane z palca mity polegaj¡ce na odwoływaniu si¦ do sił nadprzyro-

dzonych. Jeszcze jedna uwaga. Niestety, ze wzgl¦du na to, »e komuni-

±ci tak ch¦tnie u»ywali sformułowania „±wiatopogl¡d naukowy”, ono

samo jest dzi± stosowane niech¦tnie. My±l¦ jednak, »e nie powinni-

±my tylko z tego powodu rezygnowa¢ z kształtowania tego ±wiatopo-

gl¡du. I chciałem tu doda¢ wa»n¡ rzecz. Ewolucyjny ±wiatopogl¡d

naukowy jest na pewno ±wiatopogl¡dem materialistycznym w sensie

Dyskusja 157

genezy, w sensie czasowego prymatu materii nad duchem, ale nie jest

to ±wiatopogl¡d materialistyczny w sensie sprawczym, w odniesieniu

do tego, co kształtuje ±wiat. Terrory±ci-samobójcy s¡ tego najlepszym

dowodem. Wszyscy, jako ewolucjoni±ci, akceptujemy fakt, »e ewolu-

cja na pewnym etapie wytworzyła sfer¦ subiektywn¡, któr¡ nazywa si¦

duchowo±ci¡ albo dusz¡ i która ma ogromna sił¦ sprawcz¡ w kształto-

waniu tego ±wiata. Dlatego te», jako biolog ewolucyjny, nie lubi¦ by¢

nazywany po prostu materialist¡.

KazimierzJodkowski: Pan profesor powiedział, »e lekko przesadzi-

łem mówi¡c, »e najwa»niejsze u Darwina było to, »e był ateist¡. Otó»

najwa»niejsze jest, »e ja tego nie mówiłem. Có» — przyzwyczajony

jestem do tego, »e bywam ¹le rozumiany, ale tu na szcz¦±cie mog¦

wyja±ni¢, o co mi chodziło. Jak mówiłem, najwa»niejsz¡ rzecz¡ u Dar-

wina, a przynajmniej tym, co przetrwało do dzisiaj, a przecie» min¦ło

ju» półtora wieku, był jego wkład w rozumienie tego, czym jest nauko-

wo±¢. Jego przekonania naukowe były stopniowo modyﬁkowane, po-

prawiane i uzupełniane, umieszczane w szerszym kontek±cie — mówi

si¦ dzi± raczej o neodarwinizmie ni» o darwinizmie. Ale jego prze-

konania metanaukowe, cho¢ równie rewolucyjne, jak naukowe, ostały

si¦ w niezmienionej postaci. Wi¦cej, zostały powszechnie przyj¦te nie

tylko w biologii, ale i w pozostałych naukach przyrodniczych. Darwin

sformułował to, co w j¦zyku dzisiejszej ﬁlozoﬁi nauki nazywa si¦ natu-

ralizmem metodologicznym, a wi¦c zasad¦ mówi¡c¡, »e zjawiska tego

±wiata nale»y wyja±nia¢ przez zjawiska tego ±wiata, nie odwołuj¡c si¦

do przyczyn nadnaturalnych. Darwin w swojej ksi¡»ce nazywa tak¡

przyczyn¦ vera causa , czyli „prawdziwa przyczyna”. Do czasów Dar-

wina zasady naturalizmu metodologicznego nie przyjmowano. Ró»ni

uczeni, w zale»no±ci od tego, jak było im wygodnie, odwoływali si¦

czasami do przyczyn nadnaturalnych. Nawet Newton, którego niektó-

rzy uwa»aj¡ za twórc¦ dzisiejszego rozumienia naukowo±ci, uwa»ał,

»e Bóg czuwa nad tym, by gwiazdy pod wpływem grawitacji nie zbiły

si¦ z czasem w jedno olbrzymie ogniste ciało. Dopiero Darwin za-

cz¡ł tego rodzaju praktyk¦ konsekwentnie odrzuca¢. Dzi± powszech-

nie uwa»a si¦, »e ﬁzyka jest czołow¡ nauk¡ narzucaj¡c¡ innym swoje

rozwi¡zania, jednak naturalizm metodologiczny powstał w obr¦bie

biologii i st¡d dopiero przenikn¡ł do ﬁzyki i reszty nauk. Dzi± nie

158 Dyskusja

mo»na by¢ przyrodnikiem, nie akceptuj¡c jego zasad. Mo»na oczywi-

±cie by¢ wierz¡cym, mo»na wierzy¢, »e Bóg istnieje. Ale ów Bóg musi

mie¢ pewne ograniczenia i nie mo»e si¦ wtr¡ca¢ w procesy przyrodni-

cze. Je±li kto± ju» chce Bogu przypisa¢ jak¡± funkcj¦, to mo»e ni¡ by¢

akt pocz¡tkowego stworzenia ±wiata, ewentualnie stworzenia praw —

i koniec. W innym wypadku nauka byłaby niemo»liwa. Wyobra¹my

sobie, »e Bóg od czasu do czasu si¦ wtr¡ca — tu co± zmieni, tam

co± zmieni. Có» wówczas warta byłaby nauka? Niemo»liwe byłoby

przewidywanie, a tym samym testowanie. Nauka odrzuca takie roz-

wi¡zania. I to wła±nie nazwałem najwi¦kszym odkryciem Darwina —

zdeﬁniowanie współczesnego rozumienia naukowo±ci. Najwi¦kszym,

gdy» niezmienionym do dzisiaj i obowi¡zuj¡cym nie tylko w biologii.

Niektórzy uczeni (na przykład Stephen Weinberg) i ﬁlozofowie nie

chc¡ by¢ w tej sprawie dogmatyczni i twierdz¡, »e zasada naturalizmu

metodologicznego ma charakter warunkowy: nale»y j¡ stosowa¢ tak

długo, jak długo si¦ da. Wydaje im si¦, »e tym samym nie wykluczaj¡

z góry tego, »e istnieje Bóg, który działa w ±wiecie. Ale wystarczy

zastanowi¢ si¦ nad zwrotem „jak długo si¦ da”, »eby zauwa»y¢, »e

ta propozycja ma charakter czysto werbalny i pozbawiona jest prak-

tycznego znaczenia. Przecie» czasami uczonym nie udaje si¦ od razu

wyja±ni¢ pewnych zjawisk, czasami udaje si¦ to dopiero po wielu la-

tach. Jak długo maj¡ trwa¢ niepowodzenia w wyja±nianiu zjawiska,

»eby uzna¢, »e zasada naturalizmu tu nie obowi¡zuje? Na to pytanie

nie ma dobrej odpowiedzi, co znaczy, »e uczeni nigdy od tej zasady

nie odst¦puj¡. I to jest wła±nie najwi¦ksze dziedzictwo Darwina

DamianLeszczy«ski: Odpowiem na uwagi profesora Lukierskiego.

Stwierdziłem, »e deﬁnicja naukowo±ci zmieniała si¦ w czasie historii

i trudno temu przeczy¢ — wystarczy odwoła¢ si¦ do historii nauki czy

cho¢by do tego, co mówił wła±nie profesor Jodkowski — dzisiejsze ro-

zumienie tego, na czym polegaj¡ „porz¡dne” wyja±nienia naukowe,

ró»ni si¦ od tego, które akceptował na przykład Arystoteles czy New-

ton. Je±li przyjmiemy hipotez¦, »e rozwój ludzkiej my±li dzi± si¦ nie

zako«czył, to nie ma sensu dogmatycznie absolutyzowa¢ obecnej de-

ﬁnicji naukowo±ci, gdy» nie wiadomo, co b¦dzie jutro. To banalne

stwierdzenie, ale ﬁlozof nauki powinien bra¢ je bra¢ pod uwag¦. A na-

ukowiec oczywi±cie nie musi, czy nawet nie powinien si¦ nim przej-

Dyskusja 159

mowa¢, bo by mu to tylko przeszkadzało w jego „pozytywnej” pracy.

Co do ci¡gło±ci rozwoju nauki i zbie»no±ci celu — mo»na tego jako±

broni¢, cho¢ ja akurat tego nie robi¦. Uwa»am, »e poj¦cie nauki czy

naukowo±ci zmienia si¦ w trakcie dziejów i pewne rzeczy uwa»ane za

naukowe w czasach Kartezjusza nie musz¡ by¢ uwa»ane za naukowe

dzisiaj — i odwrotnie. Natomiast stwierdzenie, »e za półtora tysi¡ca

lat nasze teorie mog¡ zosta¢ uznane za nienaukowe z punktu widzenia

kryteriów, które wówczas b¦d¡ istniały, opiera si¦ na analogii, a wi¦c

jako argument jest oczywi±cie słabe, ale u»ywam go tylko jako ilu-

stracji. Nie jest to bowiem wcale rzecz nieprawdopodobna: teoria

Ptolemeusza przetrwała półtora tysi¡ca lat i mimo tego okresu zako-

rzenienia odrzucono j¡. Nie ma powodu, aby a priori twierdzi¢, »e nie

mo»e to si¦ sta¢ z teori¡ Darwina, która liczy półtora wieku. Jestem po

prostu sceptyczny wobec absolutyzacji aktualnych rozwi¡za«. Je±li za±

chodzi o metaﬁzyk¦, to powiedziałem rzecz banaln¡, a mianowicie, »e

teoria ewolucji niesie za sob¡ pewne metaﬁzyczne zało»enia. Przyjmo-

wanie jakiej± metaﬁzyki, czyli jakich± tez dotycz¡cych rzeczywisto±ci,

nie musi dokonywa¢ si¦ wprost, co wi¦cej, mo»e by¢ nie±wiadome,

jak w wypadku Molierowskiego pana Jourdain, który nie wiedział, »e

mówi proz¡. Niektórzy przyrodnicy, jak Planck czy Heisenberg, wy-

ra¹nie eksplikowali swoje pogl¡dy metaﬁzyczne, inni nie. Uwa»am

jednak za hipotez¦ rozs¡dn¡ i przekonuj¡c¡ to, »e ﬁzyka czy biologia

poci¡ga za sob¡ jakie± zało»enia metaﬁzyczne, a wi¦c dotycz¡ce natury

rzeczywisto±ci czy bytu.

PaweªMurzicz: Pytanie do profesora Jodkowskiego. Napisał pan,

»e zasada doboru naturalnego ma charakter metaﬁzyczny, ale nie ma

w tym nic złego, gdy» jest to metaﬁzyczny program badawczy gene-

ruj¡cy empiryczne podteorie. Co pan przez to rozumie?

KazimierzJodkowski: Doktor Leszczy«ski troch¦ mówił o metaﬁ-

zyczno±ci ogólnej zasady doboru naturalnego: prze»ywaj¡ ci, którzy

s¡ najlepiej dostosowani, a najlepiej s¡ dostosowani ci, którzy prze»y-

waj¡. Mamy tu do czynienia z tautologi¡. Wokół tego problemu toczy

si¦ powa»na dyskusja, biologowie bowiem staraj¡ si¦ znale¹¢ nietauto-

logiczne sformułowania tej zasady. Natomiast moja ogólna teza, której

staram si¦ broni¢ przy wielu okazjach, mówi, »e ﬁlozoﬁa czy metaﬁ-

zyka nie jest niczym złym i mo»e odgrywa¢ pozytywn¡ rol¦ w nauce.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: