Zagadnienie 9
Zmiany znaczeń wyrazów
na podstawie:
Danuta Buttler Rozwój semantyczny wyrazów polskich
(na końcu notatek streszczenie specjalizacji i generalizacji)
Zwężanie (specjalizacja) znaczeń
Zmiany, które można objąć tą nazwą, obejmują grupę liczną i zróżnicowaną. Ograniczenie zakresu znaczeniowego wyrazów następuje nie tylko jako proces samoistny (tak jak w przykładzie chromota, który ewoluował od znaczenia kalectwo w ogóle do treści ciężkie kalectwo nogi, kulenie), ale stanowi także element składowy przesunięć semantycznych również o charakterze innym, niż samoistny. W języku zachodzi nieustannie proces różnicowania jednoznacznych elementów leksykalnych, czyli dubletów, wariantów fonetycznych i morfologicznych. Istota tego procesu sprowadza się do specjalizacji jednego z takich wspólnofunkcyjnych środków lub nawet obu jednocześnie (przykład: pochwa i poszewka miały w XVI wieku to samo znaczenie to, co pokrywa, pokrycie i występowały zamiennie; było to możliwe do wieku XVIII, a w XIX wieku oba wyrazy ostatecznie się zróżnicowały i ustabilizowały w zawężonych znaczeniach futerał na broń i pokrowiec płócienny na pościel).
Zwężenia zakresu semantycznego nazw to typ zmian, które wydają się łatwe do wyodrębnienia i interpretacji, ponieważ ich mechanizm widać już na pierwszy rzut. Jednak to tylko pozory – tak naprawdę takie zmiany trudno odpowiednio scharakteryzować.
1. Problem stanowi sprawa kryteriów, na podstawie których można ustalić bezspornie, że w wyrazie zaszło zwężenie, a nie zmiana przeciwna, czyli generalizacja.
Wątpliwość ta dotyczy wyrazów, których znaczenia zakresowo szersze i węższe występują w tym samym okresie (często już w najstarszych tekstach polszczyzny) – nie jest wtedy oczywiste, które znaczenie jest pierwotne.
Przykład: słowo podeszwa w słowniku staropolskim posiada trzy znaczenia: spód obuwia, spód stopy oraz fundament, podstawa budynku. Taka oboczność (między stopą a budynkiem) była widoczna aż do XVII wieku. Pisarze raczej wybierali znaczenie bardziej ogólne, czyli podeszwę jako podstawę budynku; Linde pisał, że synonimem podeszwy jest podwalina. Pytanie brzmi, czy pierwotnie znaczenie to spód obuwia, ciała ludzkiego potem rozszerzony do innych realiów (podwaliny, podłogi), czy przeciwnie – z treści ogólnej rozwinęło się znaczenie zawężone do spodniej części obuwia. Odpowiedzi możemy szukać w budowie słowotwórczej wyrazu (podeszwa czyli to, co podszyte), wskazującej na wtórność odcienia spodnia część stóp, ale nie rozstrzyga to jednak ostatecznie, które znaczenie było pierwsze.
2. Drugi ważny problem to pytanie, czy w rozpatrywanych przykładach chodzi o autentyczne, historycznie zaświadczone przesunięcie semantyczne, czy też dopatruje się go jedynie badacz dysponujący ograniczonym materiałem. Niebezpieczeństwo pomyłki wynika po prostu z braku tzw. „wyczucia językowego” wobec faktów minionych epok. Zakres badanego słowa trzeba bardzo dokładnie zrekonstruować na podstawie żmudnej analizy czasem niejasnych kontekstów. Stąd obawa, czy nie analizuje się „sztucznego” wyciągu z użyć wyrazu, zarówno tych jednorazowych jak i typowych; albo co gorsza, czy nie analizuje się znaczenia strukturalnego, zamiast jego rzeczywistej treści realnej.
Analiza otoczeń słownych badanego wyrazu na ogół nie rozwiewa wątpliwości, bo mają one charakter neutralny, nie determinują w sposób selektywny określonych znaczeń.
Przykład: „Na puszczy bym z tobą szczęśliwa była” oraz „Owi puszcz dzikich rządcy, pierwsi zakonnicy” – na podstawie tych przytoczeń nie możemy stwierdzić, czy XVIII wiecznym użyciom słowa puszcza przypisać znaczenie ogólniejsze i chronologicznie wcześniejsze „miejsce puste, pustkowie, pustynia”, czy też już znaczenie równe współczesnemu „ogromny, odwieczny ;as”. I jedna i druga definicja byłaby odpowiednia.
3. Jeśli jednak badacz nie popełnia rażących pomyłek w rekonstrukcji dawnych znaczeń wyrazu to decyduje o tym szczęśliwa okoliczność, że rozstęp między rzeczywistą treścią słowa a jego znaczeniem strukturalnym był w przeszłości znacznie mniejszy, niż jest dzisiaj.
Przykład: złodziej naprawdę oznaczał złoczyńcę (potwierdza to słownik Lindego). W XVI wieku złodziejem nazywa się rozbójnika. W XVII wieku mamy już do czynienia ze znaczeniem zawężonym ten, który kradnie, ale nawet w XVIII wieku świadomość jego dawnej treści musiała być bardzo żywa, ponieważ przeciwstawiano sobie słowa złodziej i dobrodziej (czyli ten, co czyni zło, a ten, co czyni dobro).
4. Zasadniczą trudność stanowi dla badacza uchwycenie takiego momentu ewolucji semantycznej wyrazu, w którym oba znaczenia – realne i strukturalne – zaczynają się rozchodzić. Nawet w wypadku wyrazów współczesnych, przy których analizie można się odwołać do własnego poczucia językowego opinie na temat rozchodzenia znaczeń nie zawsze są identyczne.
Przykład: rękojeść u Lindego to część przedmiotu specjalnie wykonana po to, by służyła do jego trzymania, uchwyt. Podobną definicję podał Doroszewski. Jest to jednak definicja zbyt szeroka, nie uwzględniająca współczesnych ograniczeń zakresowych tego słowa. Typowego użytkownika polszczyzny rażą jako przestarzałe nie tylko przykłady podawane w starszych słownikach (np. u Mączyńskiego Ucho albo rękojeść u każdego naczynia, u Lindego rękojeść albo uszko, rękojeść pompy) , ale nawet niektóre użycia przywołane przez Doroszewskiego, np. rękojeść telegrafu, rękojeść zamka we drzwiach. Za naturalne uchodzą dziś wyrażenia rękojeść szabli, szpady, kindżału. Zatem we współczesnym poczuciu językowym rękojeść jest nazwą uchwytu broni głównie białej (powiemy rękojeść pistoletu, ale już kolba rewolweru). Pozostałą część zakresu tego słowa przejęły wyrazu rączka, trzonek, uchwyt.
Proces zacieśniania zakresu znaczeniowego nazwy rękojeść pokazuje ogólny mechanizm zwężeń: jak gdyby „wyboru” jednej tylko grupy desygnatów z liczebniejszej kategorii przedmiotów, do których dawniej odnoszono dany wyraz.
5. Skrajny stopień zawężania reprezentują wypadki, gdy wyraz pospolity przekształca się w nazwę własną.
Przykład: rzeczownik Ukraina był pierwotnie używany w znaczeniu kresy, terytorium przygraniczne. Jako pogranicze, kraj na granicy definiuje Ukrainę Linde (np. Ukrainy Afryki). Wyczucie pochodzenia nazwy własnej Ukraina z wyrazu pospolitego było jeszcze żywe w XVIII wieku. Nawet w tekstach przełomu XIX i XX wieku pojawia się jeszcze sporadyczne użycie tego wyrazu w funkcji pospolitej.
6. Wypadkiem bardziej typowym jest zachowanie przez wyraz w toku procesu specjalizacji nazwy pospolitej, ale wydatne ograniczenie liczby przedmiotów, do których może się on odnosić jako nazwa; realia te charakteryzują się określonymi, ściślejszymi podobieństwami, do znaczenia wyrazu wchodzi więc dodatkowa cecha semantyczna.
Przykłady:
® rycina – do XVII wieku używana jako nazwa rzeźby w ogóle (to, co ryte), dziś: dzieło sztuki, które się reprodukuje z rzeźbionej płyty,
® gromada – pierwotnie oznaczał wielką ilość, mnóstwo czego, stertę, stos, w znaczeniu wiele (mnóstwo) był on bardzo rozległy, łączył się nie tylko z nazwami konkretnymi ale i z abstraktami (gromada nieszczęścia, gromada grzechów). Równolegle z treścią ogólną gromada miała w XVI wieku również wyspecjalizowany (zgromadzenie, skupisko ludzi), był on jednak różny co do zakresu od znaczenia znanego nam dzisiaj. Dziś wyraz oznacza zespół ludzi niezorganizowany, ugrupowany chaotycznie i raczej przygodny, a ograniczenie tego typu nie było możliwe w XVI wieku (skoro dopuszczano taki zwrot jak np. gromada biskupów). Znaczenie wielka ilość było stabilne, bo jeszcze w połowie XIX wieku można było powiedzieć: usiadłem na gromadzie zebranych z pola kamieni. Dziś wyłączność zdobyła sobie treść wyspecjalizowana, a nieliczne przykłady XX wieczne, które nawiązują do ogólniejszej treści, dziś uznajemy za metafory (np. u Żeromskiego Nad gromadą rozrzuconych budowli wznosiły się dwie kamienice z czerwonej cegły).
® porucznik – w XVII wieku miał znaczenie ogólne, oznaczał tego, któremu coś poruczono, a więc przedstawiciela, namiestnika. Już w XVI wieku porucznik ma wyspecjalizowane znaczenie militarne, o szerszym jednak niż dzisiaj zakresie, ponieważ nie oznaczał stałego nosiciela tytułu (np. cytat Wybierzmy poruczniki w każdym województwie, którzy to porucznicy będą spisować i obierać ludzie rycerskie wedle zdania swego).
® niepodległość – do XIX wieku niezależność w ogóle, nowe znaczenie (niezależność polityczna) pojawiło się w typowych, często powtarzanych związkach (niepodległość ojczyzny, kraju).
® zabawny, poślubić, przemóc, zrządzić, gwara, przyprawa, okrasa, nagroda,
® pozór - jeszcze w XIX wieku wygląd w ogóle (a nie jak dziś wygląd łudzący). Zmiana nastąpiła także w treści pochodnego przymiotnika pozorny i przysłówka pozornie – zatraciły one swoje znaczenie okazały, okazale, żywotne do schyłku XIX wieku. Można przypuszczać, że zwężenie zakresu znaczeniowego wyrazu pozór i jego derywatów nastąpiło pod wpływem kontekstów, w których była mowa o wyglądzie zewnętrznym mylącym, nie odpowiadającym istocie zjawiska (Mieliśmy pozór zwykłych podróżnych).
7. Znaczenie wtórne, wyspecjalizowane zawsze na początku ma charakter kontekstowy, realizuje się w tych, a nie innych związkach. Z chwilą gdy się ustabilizuje i uniezależni od określonego otoczenia słownego – sytuacja się odwraca: to właśnie treść starsza będzie teraz wymagała określonych determinatorów w kontekście.
® piać może mieć znaczenie śpiewać tylko wtedy, gdy łączy się z rzeczownikami pieśni, modły i ich synonimami. A przecież jeszcze Mickiewicz pisał: Pieją Greczynki, pieją Czerkieski.
® żądza – bez kontekstu znaczy pociąg seksualny, a treść pierwotna, ogólniejsza realizuje się dopiero w związkach żądza zysku, żądza sławy.
8. Czasem wyróżnikiem formy pierwotnej, ogólnej staje się forma morfologiczna wyrazu.
® znaczenie obietnica w słowie ślub realizuje się tylko w określonym kontekście (złożyć ślub, ślub czystości), ale także i w formie liczby mnogiej śluby,
® podobnie statek/statki (okręt) – tylko w formie liczby mnogiej statki jest realizowane znaczenie starsze naczynia, narzędzia.
9. Ukształtowanie się odcienia zwężonego nie zawsze pociąga za sobą wyjście z obiegu treści ogólniejszej lub jej frazeologizację, tj. ograniczenie do bardzo nielicznych, ściśle określonych związków. Niekiedy współistnieją one na zasadzie równouprawnienia.
® mogiła – w XIX wieku miała znaczenie grobowiec usypany z ziemi, ale jednocześnie mogła być użyta jako synonim wzgórza, pagórka, wzniesienia.
® przytomny – używany równoległe w znaczeniu szerszym, starszym obecny i nowym, wyspecjalizowanym obecny duchem, świadom tego, co się wokół dzieje.
® trawić - węższe rozkładać substancje pokarmowe i szersze niszczyć.
10. Na ogół zmiana specjalizacyjna ma jednak charakter całkowity: treść ogólniejsza wychodzi z obiegu, nie bywa realizowana nawet reliktowo, w określonych związkach frazeologicznych.
Przykład:
® konać – całkowicie wyzbył się ogólnego znaczenia kończyć, typowego dla wieku XVI.
11. Proces zawężania przebiega w sposób tak radykalny (treść ogólna wychodzi z obiegu), gdy znaczenie wtórne, wyspecjalizowane ma charakter pejoratywny, obsceniczny, itp.
® iskać – w XVI wieku miał treść ogólną szukać, w XIII wieku istniało słowo iskarz (tropiciel śladów zwierzyny), czasownik wyiskać – wydobywać, wyzwolić. Wszystkie te ogólniejsze odcienie przestały być żywotne z chwilą, gdy czasownik ustabilizował się ostatecznie w treści zawężonej szukać insektów we włosach człowieka lub w sierści zwierzęcia.
PODZIAŁ:
Zwężenia można podzielić na radykalne i umiarkowane.
1. Zwężenia radykalne – zakres wyrazów podlega zasadniczej modyfikacji.
ciąża – do XIX wieku zakres tego słowa był bardzo rozległy, wszystko to, co ciąży, ciężar i to zarówno w sensie fizycznym jak i psychicznym (Kamień ciążą jest względem kapusty, którą przykłada). Każdy z tych odcieni: ciężar fizyczny i ciężar psychiczny miał jeszcze liczne odmianki szczegółowe. Występował np. w znaczeniu konkretnym podatek (Dom od wszystkich podatków, czynszów, praw, ciąży i wydatków wolny). Odcień psychiczny realizował się w wariantach kara, pokuta. Od XVII wieku istnieje jeszcze jeden odcień stan poważny kobiety, do którego wkrótce ograniczył się cały, dawniej tak rozległy, zakres znaczeniowy słowa.
2. Zwężenia umiarkowane – zakres wyrazów zostaje ograniczony tylko nieznacznie. Desygnatami nazwy pozostają te same obiekty realne, tylko w uszczuplonej liczbie.
® Za przykład mogą posłużyć przesunięcia zachodzące w niektórych nazwach wykonawców czynności:
...
marysiari