06 Landa, Kultura przedsiebiorczosci w mniej rozwiniętych krajach.pdf

KULTURA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

w zbyt dużej mierze opiera się na Robinsonowskiej wizji świata, wobec tego także i jej

nie udaje się traktować problematyki kulturowej odpowiednio do jej znaczenia.

janet T. Landa

24. Israel H. Kirzner, Market Theory and the Price System, Princeton, N.j., D. van

Nostrand, 1963. Ludwig von Mises, Nation, State, and Economy, New York, NYU Press

11919l1983.

25. Moim zdaniem, współczesną krytykę kartezjańskiego rozumu najpełniej wyraża

hermeneutyka, ale podobne wyzwania można znaleźć w późnych pracach Wittgensteina

i innych filozofów.

Kultura i przedsiębiorczość w mniej

rozwiniętych krajach: sieci etnicznych

powiązań handlowych jako organizacje

gospodarcze

26. Ludwig von Mises, Nation, State, and Economy, s. 13

27. Usiłowałem rozwinąć argumentację na rzecz podobieństw między językiem

i procesem rynkowym w: D. Lavoie, National Economic Planning: What 15 Left ?,

Cambridge, Mass., Ballinger, 1985; idem, The Market as a Procedure for Discovery and

Conveyance ofInarticulate Knowledge, Comparative Economic Studies 28, wiosna 1986;

idem, The Accounting of Interpretations; idem, Computation, Incentives, and Discovery:

The Cognitive Function of Markets in Market-Socialism, "The Annais of the American

Academy of Political and Social Science" 507, styczeń 1990, ss.72 -79; idem, Understan-

ding Differently. Szerszą analizę analogii między językiem i rynkiem zawiera praca

Horwitza The Private Basis ofMonetary Order.

Koncentruję się na związkach między kulturą i przedsiębiorczością etnicznych

grup gospodarczych w mniej rozwiniętych krajach (MRK). W przeszłości et-

nicznie jednorodne grupy pośredników (EjGP) odgrywały znaczącą rolę w mię

dzykulturowych kontaktach gospodarczych. 1 Niektóre z tych grup, jak na

przykład Zydzi w średniowiecznej Europie, pełniły swoje funkcje przez długi

czas, historia innych, na przykład Chińczyków w Południowo-Wschodniej

Azji, Hindusów we Wschodniej i Centralnej Afryce czy Libańczyków w Afryce

Zachodniej, jest znacznie krótsza. jakie okoliczności przesądzają o sukcesie

i trwaniu tych grup / Czy kultura ma w tym swój udział /2

Ekonomiści w zasadzie nie interesowali się tą problematyką uznając, że

są to zagadnienia właściwe pokrewnym dyscyplinom, to jest socjologii,

antropologii kulturowej i teorii marketingu. jednakże w ostatnich latach

powstała, zrazu skromna, ale szybko rozwijająca się, literatura ekonomicz-

na traktująca o czynnikach wyznaczających zróżnicowanie grup etnicz-

nych na rynku pracy i formy ich przedsiębiorczości. Na przykład, William

Darity i Rhonda Williams krytykowali współczesną teorię ekonomiczną

(zwłaszcza ekonomię neoklasyczną i szkołę austriacką) za próby zignoro-

wania myśli stwierdzającej, że dyskryminacja na rynku wyjaśnia rasowe

zróżnicowanie płac i zróżnicowanie finansowych osiągnięć rozmaitych

grup etnicznych w warunkach konkurencji.3 Odwołując się zwłaszcza do

takiej koncepcji konkurencji, jaka jest łączona ze szkołą austriacką w eko-

nomii, przede wszystkim zaś z pracami Israela Kirznera 4 , Darity i Williams

wskazywali, że - stosownie do tego punktu widzenia - dyskryminacyjne

zróżnicowanie płac nie może mieć stałego charakteru, ponieważ "zawsze

znajdą się ludzie przedsiębiorczy, którzy dostrzegą możliwość zysku, jaki

stwarza dyskryminacyjne zróżnicowanie płac, wypchną z rynku pracodaw-

ców stosujących dyskryminację i w ten sposób płace zaczną się wyrówny-

wać,n S Darity i Williams krytykowali również to, co nazwali "nowąll

KULTURA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

Kultura i przedsiębiorczość w mniej rozwiniętych krajach ...

kulturową wersją teorii zasobów ludzkich - wiązaną zwykle z pracami Tho-

masa Sowella 6 i Barry Chiswicka 7 - która proponuje kulturowe wyjaśnienia

etnicznego zróżnicowania dynamizmu gospodarczego:

"człowiekiem myślącym" (por. roz. 3, artykuł Dona Lavoie). Stosunkowo niedawno

równi,;ż noblista Herbert Simon wskazywał na potrzebę interpretowania idei racjonalnego

człowieka Jako "IstOty społecznie uwarunkowaneju:

Jeśli przyjmie się, że zróżnicowanie kulturowe stanowi istotny czynnik wyjaśniający nierówności

etniczne i rasowe, to trzeba też wyjaśnić powody, dla których jest ono również odpowiedzialne za

gospodarczy sukces. Takie wyjaśnienie jest jednak niemożliwe, jeśli utrzymuje się, że rynek rządzi się

takimi prawami, jakie stanowią bazę austriackiej wersji konkurencji. Na przykład Sowell 8 najwyraźniej

ma na uwadze właśnie taką koncepcję konkurencji. 9

lst0o/ ludzkie nie są sa~~tnymi, leibnitzowskimi monadami powołanymi do życia przez liberalną

teorl~. Społec~eństwo me Jest czymś; co zostało im narzucone, stanowi ono matrycę; w której ramach

ludzie egzystuJą, dojrzewają i oddziaływują na środowisko. Społeczeństwo obejmujące rodzinę ale

przecież nie ograniczone jedynie do niej; zapewnia im nie tylko wyżywienie; schronienie i be;pie-

czeństwo w dzieciństwie i w młodości, lecz także wiedzę i umiejętności; jakie są potrzebne do

trafne?o;.a zatem ?dpowiedniego, postępowania w dorosłym życiu. Społeczeństwo nieustannie; przez

całe zycie człowieka; sprawuje nad nim ogromną władzę; wpływając zasadniczo na stopień jego

adaptacji. 15

Darity i Williams twierdzili też, że dodatkowy mankament wyjaśnień o charakterze

kulturowym stanowi to, że nie są one w stanie uwzględnić specyficznych doświadczeń

rozmaitych grup etnicznych. Poszukując adekwatnej teorii etnicznego sukcesu gospo-

darczego odwołali się oni w końcu do marksistowskiej koncepcji konkurencji, która, ich

zdaniem, jest do pogodzenia z istnieniem dyskryminacji gospodarczej traktowanej jako

trwałe źródło zróżnicowania osiągnięć grup rasowych i etnicznych:

Antropologowie zawsze podkreślali wpływy kultury na kształtowanie ludzkich zacho-

wań. Na przykład clifford Geertz wyraźnie stwierdza, że ludzie bez kultury byliby

"niewyobrażalnymi potworkami" wyposażonymi w:

k~lka użytecznych instynktów; niewiele rozpoznawalnych uczuć i brak intelektu: umysłowe śmietni

kl[ ... ] Aby zdobyć dodatkowe informacje; niezbędne do działania; musimy w ogromnym stopniu

pole?ać ~a zasobach kulturowych - to jest na skumulowanym "funduszu" ważnych symboli. Symbole

są ~lęC nie tyl~o formą przejawiania się; uzupełnieniem czy korelatem naszej biologicznej; psychologicz-

neJ I społecznej egzystencji; one ją warunkują. Oczywiście; bez ludzi nie ma kultury lecz co ważniejsze

bez kultury nie ma ludzi. ,; ,

Tak więc, ~esteśmy niekompletnymi, niedokończonymi zwierzętami, które dopełniają się za pomo-

cą kultury - .me kultury rozumianej ogólnie, lecz jej poszczególnych form, to jest kultury Dobu lub

kultury HOPI, kultury jawajskiej czy włoskiej, kultury klas wyższych i kultury klas niższych kultury

akademickiej i kultury biznesu. 16

Prezentuję pogląd, że zarówno marksistowska, jak i austriacka koncepcja konkurencji nie wystarczają

do wyjaśnienia "emergentności" i trwałości pewnych EJGP w MRK; takich np. jak Chińczycy

w Południowo-Wschodniej Azji; Hindusi we Wschodniej i Centralnej Afryce, Libańczycy w Zachod-

niej Afryce czy Żydzi w średniowiecznej Europie.Przedstawię konkurencyjną teorię ekonomiczną;

biorącą pod uwagę związki między kulturą i sukcesem etnicznych grup pośredników gospodarczych;

stanowiącą także komentarz do krytyki kierowanej przez Darity'ego i Williams pod adresem Sowella.

Moja teoria opiera się na takich pojęciach, jak pojęcie kosztów wymiany zaczerp-

nięte z ekonomii kosztów wymiany stanowiącej fragment New Institutional Econo-

mics,pojęcie N-przedsiębiorczości i funkcji przedsiębiorczego wypełniania luk, pojęcie

norm kulturowych rozumianych jako specyficzne zasoby grupy etnicznej oraz pojęcie

"konkurencji grupowej"12 zaczerpnięte ze współczesnej teorii ewolucji. jest to teoria

osadzona w materiale empirycznym i odwołuje się do danych dotyczących empirycznej

rzeczywistości struktur społecznych oraz k~lturowych wartości określonych grup etni-

czych zajmujących się handlem i do naszej wiedzy o historyczno-instytucjonalnym

kontekście funkcjonowania tych grup.13

Związek między człowi,;kiem i specyficznymi formami kultury jest wyjaśniany dokładniej

przez antropologa Frednka Bartha za pomocą pojęć "jednostki etniczne" i "grupy etnicz-

ne u :

~ ~

P~ak~yczni~ c~łe .~yśle~ie antr~~olog~w opiera się na założeniu, że zróżnicowanie kulturowe jest

niecIągłe, ze Istnieją zblorowoscl ludZI podzielających w zasadzie wspólną kulturę różniącą się od

pozostałych kultur powiązanymi ze sobą własnościami. Ponieważ kultura to nic innego jak termin

odnoszący.się ~o ludzkiego ~achowania, to w konsekwencji należy!,rzyjąć, że istnieją poszczególne

grupy ludZI, to Jest grupy etniczne, odpowiadające każdej z kultur. 1

Homo oeconomicus, kultura i grupa etniczna

A czymże dokładnie jest grupa etniczna? Na czym polega jej kulturowa specyfika?

Model samotnej, racjonalnie działającej jednostki, "człowieka ekonomicznego", stanowi

trzon nauk ekonomicznych. jest to jednostka, która starannie rozważa możliwe zyski i

straty po to, aby w końcu dokonać racjonalnego wyboru. 14 jednakże, zanim człowiek

będzie mógł racjonalnie podejmować decyzje, musi przejść przez procesy socjalizacji i

akulturacji. Tymczasem znaczenie wpływu kultury czy efektów procesu socjalizacji na

racjonalne decyzje jednostek było zwykle przez ekonomistów pomijane. Wyjątek godny

zanotowania stanowią prace Hayeka. Był on szczególnie wyczulony na związek między

procesami przekazu tradycji i kultury, toczącymi się przede wszystkim w rodzinie, a

Według A.P. Royce grupę etniczną charakteryzuje sześć następujących cech: 18

1. Członkow~e grupy mają.ws~ólne pochodzenie, na przykład narodowe, lub wspólnych przodków.

2. CzłonkOWie grupy podZielają podstawowe wartości kultury.

3. Grupa jest powiązana z innymi grupami etnicznymi składającymi się na szerszy system stosunków

społecznych.

4. Gru~y, etnic~ne mają charakter ponadlokalny, przekraczają granice więzi wyznaczonych przez

pokrewlenstwo I przez strukturę relacji face to face.

S. Pojęcie etniczności jest podtrzymyvvane zarówno przez grupy, jak i przez należące do nich jednostki.

6. Kate orie e nicz

st' r

"".

KULTURA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

Kultura i przedsiębiorczość w mniej rozwiniętych krajach ...

Pierwsza ze wskazanych cech dotyczy grupy charakteryzowanej w kategoriach biologicz-

nych lub rasowych. Członkowie grupy są identyfikowani na podstawie uchwytnych,o-

biektywnych cech fizycznych.

Cała tradycja antropologiczna koncentruje się na drugiej z wymienionych wyżej

cech, to jest na związku grupy etnicznej z kulturą. Jest to charakterystyka na tyle ważna,

że Barth nazywa grupę etniczną "nosicielką kultury".19 Dzieli on kulturowe dziedzictwo

grupy na dwie kategorie: widoczne symbole grupowej tożsamości, to, co antropologowie

nazywają "kulturowym zróżnicowaniem", na które składa się język, religia, rytuały, sposób

ubierania się, sposoby odżywiania, preferowane przez członków grupy i podtrzymywane

dla zademonstrowania grupowej tożsamości, oraz tkwiące za tym wszystkim wartości,

etyka i standardy moralne podzielane przez członków grupy. Barth akcentuje również

kluczowe znaczenie pojęcia "granicy grupy etnicznej":

natężenie wzajemnej pomocy i siła wzajemności między Ego i kooperującymi z nim

partnerami. W interakcjach z ludźmi spoza granicy etnicznej czy plemiennej Ego Ocze-

kuje "negatywnej wzajemności".24 Model dystansów społecznych i funkcjonowania za-

sady wzajemności Sahlinsa opisuje dobrze zjawiska nepotyzmu i etnocentryzmu

w procesach wymiany społecznej czy gospodarczej: jednostka zawsze będzie faworyzo-

wała członków swojej własnej grupy etnicznej z niekorzyścią dla obcych. Pierre van den

Berghe idzie nawet dalej i poszerza ten model o argumentację typu socjobiologicznego

stwierdzając, że selekcja krewniacza i wzajemnościowy altruizm w pozaludzkim świecie

sprzyja "odpowiedniości" jednostek. Traktuje on etniczność jako "selekcję krewniaczą",

a grupę etniczną (ethny) jako reprezentację zewnętrznych granic

reprodukującej się grupy bliskich lub odległych krewniaków, którzy znają się i mają do siebie zaufanie.

Jednostka intuicyjnie oczekuje, że członek tej samej grupy etnicznej zachowa się przynajmniej nieco

bardziej życzliwie aniżeli obcy z uwagi na selekcję krewniaczą wzmocnioną działaniem zasady

wzajemności. Wspólne geny skłaniają do życzliwości, a codzienna współzależność wzmacnia tę

krewniaczą selekcję. Inni członkowie tej samej grupy etnicznej są. w najgłębszym sensie tego

określenia, "naszymi ludźmi".25

[, ..] granica grupy etnicznej wyznacza przebieg życia społecznego - zawiera nader skom-

plikowany wzór zachowall i stosunków społecznych. Zidentyfikowanie człowieka jako

współuczestnika grupy etnicznej zakłada wspólnotę kryteriów oceny i wartościowania.

Zawiera więc założenie, że dwóch ludzi w zasadzie "uznaje te same reguły gry"[...]

Z drugiej strony, traktowanie innych jako obcych, jako członków innej grupy etnicznej,

pociąga za sobą dostrzeżenie pewnych różnie, odmienności kryteriów wartościowania i

oceny oraz ograniczenie interakcji do tych dziedzin, co do których zakłada się wspólnotę

znaczeń i interesów. 2o

Etnocentryzm, wskazywanie na "swoich", którym należy wierzyć, i dyskryminacja ski ero-

~ana przeci~ko lIobcym ll , którym nie można ufać, stanowią nieodłączną cechę wszyst-

kich grup etmcznych. Jednakże nie wszystkie grupy etniczne są etnocentryczne w tym

samy~ .stopniu. N.iektóre z nich są bardziej etnocentryczne niż inne po prostu dlatego, że

bardZiej skuteczme potrafią narzucić respekt dla swoich wartości i norm.

Czwarta cecha podkreśla to, Że tożsamość etniczna pojawia się jedynie w kontekście

międzyetnicznych kontaktów. Zwłaszcza Barth przywiązuje wagę do tego, że "dostrze-

ganie różnic etnicznych nie stanowi konsekwencji braku interakcji społecznych oraz

akceptacji, przeciwnie - brak interakcji oraz akceptacji często staje się podstawą do

powstawania poszczególnych etnicznych systemów społecznych".26

Piąta cecha etniczności wskazuje na to, że - jak twierdzi Royce 27 - ma ona charakter

w dużej mierze sytuacyjny, dokładniej zaś, że może stać się przedmiotem manipulacji

zmierzających do dostosowania jej do określonych okoliczności:

Nacisk, jaki Barth kładzie na zależność jednostki od wartości i etyki własnej grupy

etnicznej, jest wyjaśniany dokładniej przez biologa Lewisa Thomasa. Mówiąc o terminie

służącym do wskazania na siebie samego, myse/f, Thomas stwierdza:

Podstawą były se lub seu, proste zaimki w trzeciej osobie, a większość pochodnych słów, poza sef~

itselt została stworzona po to, aby wskazywać na innych, jakoś powiązanych z jednostką, ludzi;

sibs i gossips, krewniacy i bliscy znajomi, to słowa pochodzące od seu. Se było również stosowane

do wskazania na coś obcego, oddzielnego, stąd biorą się takie słowa, jak separate, secret i segregate.

Od rozszerzonej podstawy swedh pochodzi greckie słowo ethnos oznaczające ludzi "tego samego

rodzaju" i ethos oznaczające obyczaje tych ludzi. Ethics wskazuje na zachowania ludzi podobne

do zachowań jednostki, a więc własną etykę jednostki. 21

Mamy więc do czynienia z niewątpliwym związkiem pomiędzy tożsamością jednostki,

grupy etnicznej a etyką takiej grupy. Tożsamość to coś, co jest ustalane w toku procesu

socjalizacji i akulturacji. Autoidentyfikacja związana z przynależnością do grupy etnicz-

nej oznacza uczestnictwo we "wspólnocie moralnej" ludzi podobnych do jednostki.

Krótko mówiąc, autodefinicja człowieka jest "wyznaczona przez kulturęu. 22

Trzecia z wymienionych wyżej cech wiąże się z istnieniem mniejszych grup w ra-

mach szerszej grupy etnicznej. Na przykład antropolog Marshall Sahlins uważa jednostkę,

Ego, za zakorzenioną w poszerzających się, koncentrycznych kręgach stosunków między

ludźmi wyznaczanych przez: rodzinę, pokrewieństwo, społeczność lokalną i w końcu

grupę plemienną czy etniczną.23 Uważa on, że Ego wchodzi w interakcje z innymi

jednostkami w poszerzających się coraz bardziej sferach społecznych, w których pokre-

wieństwo/dystans społeczny zwiększa się w miarę przesuwania się Ego z centrum ku

- - -~, -- - ---- ---- - --<-- :----: \AI ....... : ....." ......... ,.'i""!,c7... ni..,. cia rl",;:t:łnr::.r"M r::.nnłpr7nvch 7mnieisza sie

(1) w pewnych granicach jednostki mogą wybierać między rozmaitymi tożsamościami; (2) ludzie

wykorzystują dostępne opcje i posługują się tożsamością etniczną, jeśli uznają to za korzystne; (3)

w procesie posługiwania się tożsamością ludzie muszą wchodzić w spór z innymi jego uczestnikami,

~óryc~ interes,y i punkty widzenia mogą być całkiem odmienne_ Krótko mówiąc, sposób posługiwania

SIę tozsamośclą etniczną jest dość płynny i elastyczny.28

Szó~ta cecha wskazuje na to, że grupy etniczne mają swoje nazwy, służące im jako

dOniosłe symbole utrzymywania własnej tożsamości. Grupa etniczna ustanawia zewnęt

rzne granice, wedle których przeprowadza się podział na II swo ich ll illobcych".

Do omawianych sześciu cech definicyjnych grupy etnicznej powinniśmy dodać

jeszcze siódmą, wskazującą na to, że grupy etniczne stanowią również podstawowe

:'grupy. prz~kazu ku Itury", to jest, że cechy ku Iturowe grup etnicznych są traktowane jako

Ich dZiedZICtwo, które przekazywane jest głównie, choć nie wyłącznie, w toku wycho-

wania w rodzinie. I znów pojawia się związek miedzy grupa etniczna i kultura. ale w tym

KULTURA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

Kultura i przedsiębiorczość w mniej rozwiniętych krajach ...

przypadku pojęcie kultury jest definiowane jako "międzypokoleniowy przekaz wiedzy,

wartości i innych czynników kształtujących zachowanie, odbywający się w toku naucza-

nia i poprzez mechanizmy imitacji".29 Wszystkie te cechy grup etnicznych okażą się

ważne dla naszej teorii pojawiania się i trwania EJGP i granic etnicznej wymiany handlo-

wej.

ne wobec umów rynkowych, mające chronić strony przed oportunizmem. Ich funkcją jest

zatem racjonalizacja kosztów wymuszenia respektu dla warunków umowy.

Kenneth Arrow wskazywał na jeszcze inny sposób, w jaki społeczeństwo ogranicza

zachowania oportunistyczne: są to kodeksy postępowania i kodeksy etyczne sprzyjające

wzajemnemu zaufaniu stron szanujących ten sam kodeks. Zaufanie racjonalizuje koszty

wymiany. Wysokość kosztów wymiany może - w przypadku braku wzajemnego zaufania

- prowadzić do likwidacji określonych rynków. 3s

W MRK przejawem wzajemnego zaufania są instytucje przypominające pod wielo-

ma względami kluby zrzeszające partnerów wymiany należących do etnicznie jednorod-

nych grup pośredników handlowych. Ich funkcją jest racjonalizacja kosztów wymuszenia

respektu dla umów. (Rozwinę jeszcze ten temat.)

Role, instytucje i koszty wymiany

Wskazywałam już na to, że istotną cechę grupy etnicznej stanowi podporządkowanie się

jej członków jednemu systemowi etycznemu i określonym regułom gry. Jest to istotne dla

zrozumienia pojęcia norm jako instytucji. Czym dokładnie są normy? Według politologa

Elinor Ostrom, normy

to zalecenia powszechnie znane i wykorzystywane przez uczestników do uporządkowania powtarzal-

nych, współzależnych od siebie stosunków. Zalecenia wskazują na to, jakie działania (lub stany rzeczy)

są nakazane, zakazane lub dozwolone. Normy stanowią rezultat jawnych lub skrytych wysiłków

pewnych grup, zmierzających do wprowadzenia porządku i zapewnienia przewidywalności w określo

nych sytuacjach poprzez:

(1) tworzenie pozycji (uczestników, członków, itp.), (2) określenie sposobów zajmowania lub opusz-

czania pozycji, (3) określenie działan, których wymaga się od ludzi zajmujących określone pozycje:

jakie działania wolno, jakich zaś nie wolno im podejmować, (4) wskazanie, jakie rezultaty zajmowania

określonych pozycji są oczekiwane, dozwolone bądź zakazane. 3o

Przedsiębiorczość, niedoskonaly rynek i funkcja wypełniania luk

Przedsiębiorczość jest często traktowana jako czwarty czynnik produkcji - obok ziemi

uprawnej, pracy i kapitału. Charakterystyka ludzi przedsiębiorczych to problem ro-

dzący wiele kontrowersji. Na przykład Frank Knight akcentował to, że kontrolują oni

obszary niepewności, Joseph Schumpeter kładł nacisk na ich funkcje innowacyjne,

a Israel Kirzner na to, że dysponują oni subiektywną zdolnością dostrzegania i wyko-

rzystywania różnic cenowych. 36 (Por. artykuł Lavoie.)Tak więc, pojęcie przedsiębior

czości pozostaje nadal tak dalece niejasne, że przypomina nieco pojęcie

Ijednorożca". 37

Nie ma jednak wątpliwości, że człowiek przedsiębiorczy opisywany przez Knig-

hta, Schumpetera i Kirznera to postać ze świata ro z w i n i ęte j gospodarki zachod-

niej.Ponieważ gospodarki MRK różnią się zasadniczo od rozwiniętych zachodnich

gospodarek, można oczekiwać, że rola ludzi przedsiębiorczych w tych krajach rów-

nież będzie odmienna. William Glade zaproponował ogólny schemat analityczny

przydatny do badania przedsiębiorczości w MRK. 38 Teoria przedsiębiorczości, powia-

da on, musi uwzględniać strukturę szans, wyznaczone z zewnątrz czynniki struktural-

ne i środowiskowe, takie jak zmiana technologiczna, przemiany demograficzne,

dynamika popytu wyznaczająca popytowe aspekty przedsiębiorczości, a także oko-

liczności kształtujące warunki wykorzystania możliwości gospodarczych. Zakładając,

że struktura możliwości gospodarczych ma charakter obiektywny, to jaki charakter

mają czynniki wpływające na to, kto będzie dostrzegał i wykorzystywał istniejące

możliwości gospodarcze? Glade sugeruje, że zdolność do wykorzystywania nowych

możliwości będzie zależała od wszystkich kluczowych zasobów, nie zaś od takich

konwencjonalnych kategorii, jak ziemia uprawna, praca i kapitał. Sieci informacji,

powiązania polityczne, "gwarancje bezpieczeństwa wymianyU i mechanizmy mobili-

zacji kapitału mogą również stać się zasobami o znaczeniu kluczowym dla pojawienia

się przedsiębiorczości.

Teoria N-przedsiębiorczości Harveya Leibensteina również podkreśla znaczenie

niekonwencjonalnych zasobów w mechanizmach przedsiębiorczości. Leibenstein tak

oto definiuie przedsiębiorczość:

Krótko mówiąc, wszystkie normy zawierają pewne zalecenia, które nakazują, zakazują

lub dozwalają podejmować pewne działania i, co więcej, podporządkowanie się tym

zaleceniom jest przedmiotem uważnej obserwacji oraz może zostać wymuszone. 31

Wszystkie grupy etniczne mają takie normy, należy jednak podkreślić, że niektóre z nich

potrafią bardziej skutecznie wymusić ich przestrzeganie. Te grupy etniczne, które zdomi-

nowały rolę pośredników handlowych, takie jak Chińczycy w Południowo-Wschodniej

Azji,Hindusi we Wschodniej i Centralnej Afryce cZl Żydzi w Jerba i w Antwerpii, mają

szczegółowe kodeksy opatrzone systemem sankcji. 2 .

Studia nad instytucjami stanowią trzon ekonomii kosztów wymiany, będącej częścią

New Institutional Economics. 33 Instytucje pojawiają się po to, aby racjonalizować koszty

wymiany. Koszty wymiany obejmują poszukiwanie partnerów oraz koszty negocjowania

i wymuszenia respektu dla kontraktu. Oliver E. Williamson wskazywał na to, że w

rozwiniętych gospodarkach kapitalistycznych pojawiają się trzy alternatywne instytucje

gospodarcze lub formy organizacji gospodarczych służące koordynacji działań uzależ

nionych od siebie przedsiębiorstw: rynek i umowy, pionowo zintegrowane przedsiębior

stwo oraz umowy długoterminowe. W pracy Williamsona kluczowe znaczenie ma

behawiorystyczne założenie, że "pewne jednostki zachowują się niekiedy oportunistycz-

nie" i że różnice wiarygodności rzadko są dostrzegalne ex ante. W konsekwencji ex ante

podejmuje się wysiłki zmierzające do ustalenia wiarygodności partnera oraz tworzy

zabezpieczenia działające ex post. 34 Oportunizm jest tu definiowany jako "egoizm

połączony ze sprytem", a jego przykład to złamanie kontraktu. Williamson utrzymuje, że

n.i",n..nAl'" intatT.. "ri" i rłh ICTr'ltarlYlin{"'I\!r.Ip IllYlr'l\Af\' .. t~n(lwi::. ,tri Iktllrv rpolll::lrvinp ;;łltprn::ltvw-

KULTURA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

Kultura i przedsiębiorczość w mniej rozwiniętych krajach ...

działalność niezbędna dla stworzenia i prowadzenia przedsiębiorstwa w warunkach nie~

pewności rynkowej bądź istnienia niedookreślonych rynków, których funkcja produkcyjna

nie jest do końca rozpoznana. W obu przypadkach człowiek przedsiębiorczy koordynuje

działania obejmujące rozmaite rynki, działa on więc na "międzyrynkowym styku", Jednak-

że w przypadku N-przedsiębiorczości nie wszystkie rynki istnieją lub działają, tak więc,

aby odnieść sukces, człowiek przedsiębiorczy musi własnymi wysiłkami zastąpić manka-

menty rynków[...] Ludzie przedsiębiorczy, zgodnie z naszą definicją, to jednostki lub

grupy jednostek o czterech podstawowych cechach: łączą oni rozmaite rynki, potrafią

działać na wadliwie funkcjonujących rynkach (funkcja uzupełniania braków), potrafią

zdobywać konieczne zasoby i tworzą lub rozbudowują trwałe całości transformujące

pozyskane zasoby (tj. przedsiębiorstwa).39

EJGP i zindywidualizowane sieci powiązań gospodarczych jako wydajne

organizacje gospodarcze: perspektywa kosztów wymiany

Swoją teorię pojawiania się EJGp 42 oraz jej uogólnienie 43 zaprezentowałam gdzie indziej.

Tutaj przedstawię jedynie jej podsumowanie i skoncentruję się na pochodzeniu EJGP.

W warunkach niepewności umów panujących w MRK handlowcy muszą radzić

sobie z oportunizmem prowadzącym do łamania umów. Działając na indywidualnym

mikropoziomie zdają sobie sprawę z tego, że nie są izolowanymi jednostkami, uświada

miają sobie jasno swoje zakorzenienie w szerszych strukturach - rodzinie, klanie, grupie

etnicznej - które narzucają normy regulujące zachowania uczestników. Racjonalna,

"społecznie zakorzeniona jednostka" działająca w warunkach niepewności umów obrotu

nie będzie beztrosko wchodziła w bezosobowe stosunki wymiany z anonimowymi uczes-

tnikami rynku. Gdy Ego wybiera swoich partnerówhandlowych, kieruje się między innymi

ich wiarygodnością. Ego przedkłada zatem krewniaków nad obcych, bliższych krewnych

nad dalszych i członków swojej grupy etnicznej nad outsiderów, kierując się prostą

regułą: im mniejszy dystans, tym większa wiarygodność, im większa wiarygodność, tym

niższe koszty ochrony umów.

Zdolność do świadomej refleksji części indywidualnych przedsiębiorców umożliwia

im rozmyślne tworzenie osobistych sieci powiązań gospodarczych pomyślanych jako

ochrona przed oportunizmem w obrocie. Dla niektórych z nich skoncentrowane wokół

Ego sieci powiązań gospodarczych są utożsamiane z granicami etnicznymi lub religijny-

mi. Handlowiec nie będzie uczestniczył w obrocie przekraczającym te granice, jeśli

koszty wymuszenia respektu dla umów z obcymi są postrzegane jako wyższe aniżeli

korzyści. Dla tych przedsiębiorców, którzy muszą przekraczać etniczne/religijne granice

po to, aby uzyskać dostęp do określonych towarów, podobna kalkulacja dotyczy porów-

nania kosztów wymuszenia poszanowania warunków umowy w obrocie z obcymi -

łącznie z posłużeniem się gotówką - z kosztami wyeliminowania obcych. Zakładając

istnienie powiązanych ze sobą rynków, strukturalną konsekwencją racjonalnych decyzji

wielu indywidualnych przedsiębiorców wybierających wiarygodnych partnerów jest

pojawienie się EJGP/osobistych sieci powiązań gospodarczych, których normy określają

zachowania uczestników. Strukturalne efekty racjonalnych decyzji podejmowanych

przez wielu przedsiębiorców, to jest powstawanie EJGP, wcale nie muszą być przez nich

rozumiane. Normy postępowania obowiązujące w EJGP stanowią rezultat działania"nie

widzialnej ręki ", to jest mechanizmu pokrewnego mechanizmowi odpowiedzialnemu za

powstawanie spontanicznego ładu opisywanego przez ekonomistów ze szkołyaustriac

kiej. Ponieważ EJGP stanowi część szerszej grupy etnicznej z określonymi tradycjami

i normami kulturowymi, jest wielce prawdopodobne, że normy obowiązujące w EJGP

będą postrzegane jako emergentne zjawisko powstające w wysoce złożonym, wielohie-

rarchicznym systemie społecznym.

Pojawienie się EJGP racjonalizuje koszty wymiany poprzez ochronę umów między

uczestniczącymi w nich stronami, ale odbywa się to w różny sposób. Wzajemne zaufa-

nie między stronami racjonalizuje koszty wymuszenia respektu dla warunków umowy,

, ,

Powszechność niepełnych i niedoskonałych rynków przyczynia się do wzrostu znaczenia

N-przedsiębiorczości obejmującej rozmaite sposoby redukcji ryzyka i niepewności zwią

zanej z prowadzeniem operacji handlowych. Nathaniel Leff twierdzi, że - biorąc pod

uwagę większe ryzyko i większą niepewność, niemalże nieuniknione warunki prowadze-

nia operacji na rynkach MRK-

jest wysoce prawdopodobne, iż przedsiębiorczość w MRK będzie obejmowała coś więcej

niż psychologiczne wyczulenie na nowe możliwości i wykorzystywanie ich w agresywnej

polityce inwestycyjnej. Szczególne warunki kształtujące poziom ryzyka i niepewności

oraz potrzeba zabezpieczenia systematycznych dostaw narzucą prawdopodobnie nowe

oczekiwania. 4o

Leff kładzie nacisk na znaczenie organizacji przemysłowych typu "Grupa", to jest

wielkich przedsiębiorstw przypominających pod pewnymi względami amerykańskie

konglomeraty i japońskie zaibatsu, "produkujące i inwestujące w kilka rozmaitych

dziedzin - co pociąga za sobą pionową integrację oraz gospodarcze i technologiczne

zależności. Znaczna część nowoczesnej produkcji w MRK pochodzi z prx~atnych,

krajowych przedsiębiorstw zorganizowanych według wzorca «Grupy»." 1 "Grupa"

Leffa jest zdolna do przezwyciężenia niedoskonałości rynków w MRK dzięki dostępo

wi do kapitału i informacji, a także dzięki redukcji niepewności wokół decyzji doty-

czących inwestycji i produkcji.

W następnej części rozważań koncentruję się na N-przedsiębiorczym "wypełnia

niu luk" i na udziale pośredników handlowych w rozwiązywaniu problemu niepew-

ności u mów w MRK, a więc w takich warunkach, w których prawne mechanizmy

wymuszania respektu dla umów nie są dostatecznie dobrze rozwinięte. Kładę nacisk

zwłaszcza na zdolność przedsiębiorczego pośrednika do tworzenia EJGP i sieci wy-

miany w celu racjonalizowania kosztów wymuszenia respektu dla umów - jest to

problem pomijany w teorii przedsiębiorczości i w tych działach ekonomii, które

zajmują się zagadnieniami wzrostu gospodarczego. EJGP nie przypominają tych

wzorów organizacji gospodarczych, które Leff opisuje terminem "Grupa". Ta forma

,organizacji nie opiera się na pionowej integracji rozmaitych przedsiębiorstw, przeciw-

nie - są to zdecentralizowane sieci powiązań gospodarczych między

niezależnymi przedsiębiorstwami. Łączą je jedynie cząstkowe powiązania między

poszczególnymi firmami, ale nie ma w tych powiązaniach żadnej ogólnej zasady

','

r" p

'::l

,p p

. o r ~I

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: