DNiPP-19 Michał Rożek Złoty wiek. Kraków KAW, 1991.pdf

MichalRożek Złoty wiek

Dzieje narodu i państwa polskiego

t. I i II

Redaguje kolegium:

Jerzy Bittner

Jerzy Biesiada

Stanisław Grzybowski

Feliks Kiryk - przewodniczący

Aleksander Kornijasz

Michał Rożek

Henryk Szydłowski - zca przewodniczącego

Michał Rożek

Złoty wiek. Szkice o sztuce renesansowej

Opracowanie graficzne serii:

I Marian Sztuka I

Treść:

Wstęp

Mecenat królewski

Promieniowanie Wawelu

Świetność miast

Posłowie

Z renesansowej teorii sztuki

Słowniczek

Wskazówki bibliograiczne

Opracowanie graficzne zeszytu:

Aleksander Kornijasz

Autorzy zdjęć i reprodukcji kolorowych:

Leszek Jesionkowski, J. Makarewicz, Janusz Podlecki,

J. Tymiński

Autorzy zdjęć i reprodukcji czarno-białych:

Janusz Podlecki i Barbara Pytel

Redaktor:

Halina Baszak J aroń

Dotychczas ukazały się zeszyty:

Redaktor techniczny:

Elżbieta Boroń

I-I J. Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków

1-2 G. Labuda, Pierw s z e pańsIwo polskie

1-4 K. Olejnik, Cedynia, Niemcza, GiKóu', Krzyszk,;w

l-S T. Jasiński, Przerwany hejnał

1-6 A. Jurcczko, Testamc>1t KrzywouslcKo

1-8 H. Samsonowicz, L o kietkow e czasy

1-12 J. Krzyżaniakowa, Kmlcyliaryści, heretycy i schizmalycy

1-14 M. Biskup, Wojna IrzYlastolelnia

1-17 M. Rożek, W cieniu kaledr'; zamRów

1-18 K. Baczkowski, Rady Kallimacha

II-20 A. Wyczański, Dogmlić Europę

II-21 A. Sucheni-Grabowska, Spory królów ze s}ac},lą w ;joty m wieku

II-22 S. Płaza, Wielkie bezkrólewia

II-23 S. Grzybowski, Król i kallclcrz

II-24 H. Wisner, Rokosz ZebrzydowskicKo

II-27 Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawl/ej Polsce

II-30 W. U rba n , Epizod reformacyj /tv

II-34 H. Ołszewski, O skutecznym rad sposobie

II-40 A. Zahorski, Na c zelnik w sukll/allie

1II-41 Z. Zielińska, Ostatnie lata Pierws:ej Rzec:ypospolilej

III-42 S. Grodziski, E. Kozłowski, Polska ::niewolmltl 1795-1;06

1II-43 B. GrochuIska, Małe pańsIwo wic/kich /ladziei

1II44 J. Skowronek, Od KO/Kresu WiedeńskieKo do Nocy Lislopad.nvei

1II-45 T. Łepkowski, Powstanie Lisropadowe

III-47 J. Skowronek, Od konspiracji do kapirulacji

1II-48 M. Zgórniak, Za Waszq i naszą wolrO , i ' 1141-1849

111-49 S. Kieniewicz, PowsTanie Szycz/liowc

Korekta:

Barbara Wojtanowicz

Zdjęcia i reprodukcje ze zbiorów:

Michała Rożka, archiwum KAW w Krakowie

(c; Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1991

ISBN 83-03-03265-8

Krajowa Agencja Wydawnicza

Kraków 1991

Wydanie I. Nakład: 59 650 + 350 egz.

Objętość: ark. wyd. 12,1, ark. druk. 10,5

Skład, druk i oprawa:

Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie

Zam. nr 8667/89

Na okładce:

Sala Poselska na Wawelu, foe. Janusz Pod/ecki (I str.)

Kopuła kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu,joe. Janusz Pod/e c ki

(IV str.)

Zeszyty w przygotowaniu:

1-13 W. Swoboda, Wana 1444

11-26 St. Gr�ybowski, Sarmatyzm

II-28 Z. Wójcik, Liberulll Z'clo

Wstęp

Motto

( ...) pozostanie ta epoka dla s złotą, bo

brak czynów wczesnych zastąpi i zrw

nważy czyn, który ona dzś spełia, pod

nosząc serca, krzepiąc dusze, podniecając

umysły, nauczając społeczeństwo, że ono

miało wielkie zasoby w sobie, że nie użyło ich

wprawdzie, jak należy, ale je w sobie znowu

znaleźć może i powinno. I ten dzwon Zyg

muntowski, który dziś płacze nad umar

łymi, budzi takźe żywych, wskrzeszając

w pamięci zmarłe wspomnienia, które drga

ją w duszach żałością, ale też nwym życiem

zadrgać kiedyś zdołają. T en dzwon opwia

a nwą słwę i chwali po staremu Pa

Boga - laudat Deum verum, jak Krzycki

śpiewał, aby nas do dawnej sławy zawrócić

raczył i od niesławy ochronił. Żyć wspo

mnieniami świetnymi zapewne trudno, ale

i zmarnieć przy nich niepodobna.

(Kazimierz Morawski, Z dworu

Zygmnta Starego, 187)

W roku 1493 norymberska drukaia Antoniego

Kobergera wydrukowała Liber cronicarum, dzieło znane

go humanisty Hartmanna Schedla. Na jednej z kart

znajduje się panoramiczny widok stolicy Królestwa Pol

skiego, Krakowa oraz opis tego słynnego i w owym czasie

w Europie miasta. Czytamy tam:

Kraków otacza podwójny mur z wysokimi basztami,

bramami i fortyfikacjami, oblewa go prwadzona fosami

rzeka Rudawa, obracająca liczne młyny; mnóstwo w nim

pięknych ow i ogromnych wiątyń.

To obraz późnośredniowiecznego miasta, stolicy

rozległej monarchii Jagiellonów. Kraków był wówczas

u szczytu świemości; sławę jego głosili studenci Almae

Matris - Akademii Krakowskiej, przybywając pod Wa

wel z różnych krain europejskich. Powoli przeobrażał się

pod względem kulturalnym ze średniowiecznej metro

olii w nowożytną, iście renesansową rezydencję królew

ską, główny ośrodek dyspozycyjny władzy a ziemiach

olskich. Sprawiła to stabilizacja politycna, gospodarcza

i kulturalna. W połowie XV wieku dotarły nad Wisłę

prądy humanistyczne, płynące do Polski z południowej

Europy. Magna pars w recepcji przypadła Akademii

Krakowskiej. Udział profesorów uniwersytetu w sobo

rach powszechnych, jeszcze w pierwszej połowie XV stu

lecia, podróże zagraniczne do Italii, tej "Mekki uczonych

i artystów", przyczyniły się do bezpośredniego zetknięcia

z humanistycnym środowiskiem włoskim, gdzie w owym

czasie ruch umysłowy koncentrował się w medycejskiej

Florencji i papieskim Rzymie. Z podziwem zapewne

oglądano wielkie budowle renesansowe, z zainteresowa

niem przypatrywano się dziełom sztuki, zdobiącym liczne

kościoły i gmachy publiczne, jak również prywatne,

postawione na modłę renesansową, pałace.

Nazwa renesans, używana głównie w odniesieniu do

sztuki włoskiej w XV i XVI wieku, została wprowadzona

do literatury przed 160 laty. Użył jej jako pierwszy

znakomity francuski pisarz Honoriusz Balzak w powieści

Bal maskowy (1829). Termin francuski la renaissance

nawiązuje do włoskiego słowa rinascimento. Podał go

bpdaj Giorgio Vasari w połowie XVI stulecia przy oma

wianiu biograii artystów doby trecenta i quattrocenta

w swoim niezrównanym dziele Le vite e'piu eccellenti

pittori, scultori et architettori.

To ludzie renesansu dokonali ponownego odkrycia

przyrody i człowieka w nią wpisanego, i antyku w rzyms

kim wydaniu. Ludzie genialni - pisał Giorgio Vasari

pochłonięci byli pilnym dociekaniem i naśladowaniem prawd

natury. Nowinki kulturalne zza Alp raczej szybko docie

rały nad Wisłę. W Krakowie dość wcześnie· zaintere

sowano się kulturą klasyczną i pismami pisarzy starożyt

nych. Przemożną rolę odegrał dwór biskupa krakow

skiego Zbiniewa Oleśnickiego, wszechwładnego możno

władcy za panowania króla Władysława Waneńczyka,

syna Jagiełły. To właśnie z południa sprowadzono odpis

dzieła Liwiusza, które posłużyło Janowi Długoszowi przy

pisaniu Annales seu cronicae.

Przybycie do Krakowa znanego włoskiego humanisty

Filipa Buonaccorsiego zwanego Kallimachem przyczyni

ło się niewątpliwie do ożywienia krakowskiego humaniz

mu. Ten założyciel Akademii Rzymskiej rozwinął ruch

intelektualny w stolicy Jagiellonów. Powierzono mu wy

chowanie królewiczów, synów Kazimierza Jagiellończy

ka. Królewscy wychowankowie wybimego humanisty

niebawem objęli europejskie trony. Królewicz Władysław

został w roku 1471 królem Czech, a od roku 1490 zasiadał

także na tronie węgierskim, gdyż objął koronę po królu

Wstęp

ustalił się w my śli polskiej wiek ten słusznie jako wiek

ozdobny (tak go już Szymonowic pogrobowiec niby tego

wieku, ochrzcił) albo, jak później mawiano złoty.

Otóż w XIX stuleciu nazwę złoty wiek przyjęto dla

określenia kultury polskiej doby ostatnich Jagiellonów.

Natomiast srebrny wiek zapoczątkowało panowanie pier

wszego Wazy na polskim tronie. Symbolem złotego wieku

stał się zamek wawelski i kaplica Zygmuntowska, której

kopułę, z woli królowej Anny Jagiellonki, pokryto złotem.

Przedmiotem naszych rozważań stanie się XVI stułe

cie i jego kultura artystyczna, przede wszystkim sztuka.

Prosperity gospodarcza, ożywione kontakty zagraniczne,

humanizm i reformacja spowodowały niespotykany roz

wój kultury artystycznej w omawianym wieku. Niemniej

korzystnie oddziaływały na królewski mecenat i protek

torat nad twórcami osobiste zainteresowania Zygmunta I

Starego i Zygmunta Augusta. W ślad za monarchą

podążyli magnaci, wyższe duchowieństwo, szlachta i za

możne mieszczaństwo.

Renesans, który dotarł do Polski zza Alp za pośred

nictwem dworu węgierskiego, posiadał dwa oblicza stylis

tyczne; z czasem przetworzone odrębne formy artystycz

nego obrazowania. Nowe podejście do sztuki zrodziło się

we Florencji na początku XV stulecia, choć już wcześniej

zapoczątkowała je twórczość Giotta i jego następców.

Przyczyniło się do tego odkrycie człowieka, mające po

czątek w ruchu franciszkańskim, fascynacja naturą i an

tykiem.

Antyk stał się faktyczną przygodą ludzi doby huma

nizmu. Nie byłaby ona jednak możliwa, gdyby nie świat

średniowiecza, stwarzający odpowiedni dystans do an

tyku, niosącego wartości uniwersalne, do których ludz

kość powracała nieustannie.

Renesans włoski - pisał wybitny historyk sztuki

Erwin Panofsky - patrzył na starożytność klasyczną

z dy stansu historycznego, a przeto - po raz pierwszy

-jako na całość oderwaną od terażniejszośCi, i przeto po

raz pierwszy - jako na ideał, do którego można tęsknić,

a nie jako na rzeczywistość, którą można zarówno użyt

kować, jak też się jej lękać. Pregotyckie średniowiecze

pozostawiło antyk nie pogrzebany i na zmianę galwanizo

wało lub egzorcyzmowało jego ciało. Renesans stał płacząc

nad grobem antyku i próbował wskrzesić jego duszę. I oto

w pewnym momencie wy znaczonym przez los, pomyślnym

momencie, próba się udała. Dlatego to średniowieczne pojęcie

starożytności było tak konkretne ijednocześnie niekompletne

i zdeformowane, gdy natomiast nowożytne pojęcie jest

w pewnym sensie abstrakcyjne, lecz bardziej obszene i spois

te. I dlatego średniowieczne renesanse były rzeczywiste, lecz

przelotne, gdy włoski czyli główny renesans był w pewnym

sensie akademicki, ale trwały. Wskrzeszone dusze są nieco

nieuchwytne, lecz mają tę przewagę, iż są nieśmiertelne

i wszechobecne. Dlatego rola klasycznej starożytności

w świecie nowożytnym jest nieco nieuchwytna, zarazem

jednak głęboko przenikająca, a zmienić ją można jedynie

zmieniając formę naszej kultury jako takiej.

Oczarowanie antykiem stało się udziałem wszystkich

humanistów, którzy starali się go zgłębić. Odkrycie for

malnych wartości sztuki antycznej miało nie bagatelne

znaczenie, zwłaszcza dła rozwoju architektury. Starożyt-

Nisza nagrobna Jana Olbrachta w katedrze wawelskiej, projekt Franciszka

Florentczyka

ny traktat architektoniczny Witruwiusza (De architectura

libri ) przypomniał porządki antyczne, stał się un

damentem w pracy architektów doby quattrocenta [tak

Włosi nazywają XV wiek]. Człowiek i jego antropologia

stał się centrum rozważań ilozoicznych, przy czym

zachówano obraz niepojętego Boga, którego dziełem stał

się właśnie człowiek stworzony przezeń ad similitudinem et

imaginem nostram, [na obraz i podobieństwo nasze], o czym

powiada księga Genesis Starego Testamentu. Dla twórców

quattrocenta sztuka stała się wiedzą i umiejętnością. Tak

sądziła generacja artystów tej miary co Filippo Bruneles

chi, Leo Battista Alberti, Donatello, czy Leonardo da

Vinci. Ten ostatni wyraźnie podkreślał autonomię artys

tyczną i właściwe twórcy dążenie do sławy. Rodził się

egocentryzm artysty. Leonardo pisał: jeśli jesteś sam,

należysz wyłącznie do siebie.

We lorenckim renesansie dominował przede wszyst

kim optymizm wobec świata, logika dzieła sztuki, har

monia, ład, spokój, nadto pełne uwielbienie dla "bos

kiego" ciała ludzkiego, którego proporcje pilnie studiowa

no, przenosząc je potem na pole architektury. Badano

również prawa perspektywy matematycznej, a doci�kani�

naukowe w tej dziedzinie sztuki stały się podstawą roz

woju teorii artystycznych, czego przykładem bodaj naj

lepszym działalność Albertiego czy Leonarda da Vinci.

Formy artystyczne stworzone w medycejskiej Florencji

znajdą bardzo szybko, jak na owe czasy, odzwierciedlenie

nad Wisłą.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: