DNiPP-18 Krzysztof Baczkowski Rady Kallimacha. Kraków KAW, 1989.pdf

rzysztof Baczkwski ady

Kllimaha

Dzieje narodu l państwa polskiego

t. I i II.

Redaguje Kolegium:

Jerzy Biesiada

Józef Biernacik

Stanisław Grzybowski

Feliks Kiryk - przewodniczący

Lech Kmietowicz - sekretarz

Aleksander Kornijasz

Michał Rożek

Henryk Szydłowski - z-ca przewodniczącego

Opracowanie graiczne serii:

I Marian Sztuka I

Krzysztof Baczkowski

Rady Kallimacha

Opracowanie graiczne zeszytu:

Aleksander Kornijasz

Treść:

Władztwo Jagiellońskie w końcu XV w.

Od sejmików do sejmu

Programy naprawy ustroju państwa

Polityka zagraniczna pod koniec panowania Kazimierza Jagiel"

lończyka

Kryzys Unii Jagiellońskiej na przełomie stuleci

Autorzy zdjęć i reprodukcji:

Janusz Podlecki, Andrzej Wierzbicki

Redaktor:

Halina Baszak -Jaroń

Redaktor techniczny:

Elżbieta Boroń

Dotychczas ukazały się zeszyty:

1- 1 J. Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków

1- 4 K. Olej nik, Cedynia, Niemcza, Głogów, Krzyszków

1- 5 T. Jasiński, Przerwany hejnał

1- 6 A. Jureczko, Testament Krzywoustego

1- 15 F, Kiryk, Nauk przemożnych perła

1-I7 M. Rożek, W cieniu katedr i zamków

II-20 A. Wyczański, Dogonić Europę

II-2 1 A. Sucheni-Grabowska, Spory królów ze szlachtą w złotym wieku

II-22 S. Płaza, Wielkie bezkrólewia

II-23 S. Grzybowski, Król i kanclerz

II-3D W. Urban, Epizod reformacyjny

III-41. Z. Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej

111-42 S. Grodziski, E. Kozłowski, Polska zniewolona 1795--1806

111-43 B. Grochuiska, Małe państwo wielkich nadziei

111-44 J. Skowronek, Od Kongresu Wiedeńskiego do Nocy Listopadowej

111-45 T. Łepkowski, Powstanie Listopadowe

III-48 M. Zgórniak, Za Waszą i naszą wolność 1848-1849

111-49 S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe

II 1-47 J. Skowronek, Od konspiracji do kapitulacji

III-50 J. Łukasiewicz, Początki cywilizacji przemysłowej

III-51 1. Ihnatowicz, Społeczeństwo polskie w latach 1864-1914

Korekta:

Elżbieta Boroń

Zdjęcia i reprodukcje ze zbiorów:

Biblioteki PAN w Krakowie, Biblioteki Instytutu Historii Sztuki

UJ, Biblioteki Jagiellońskiej, Archiwum KAW

ISBN 83-.3-.25.2-3

Krajowa Agencja Wydawnicza RSW "Prasa-Książka-Ruch"

Kraków 1989

Wydanie I, Nakład 16.... + 35. egz.

Objętość: ark. wyd. 11,9 ark. druk. 10. ,5

Skład, druk i oprawa:

Drukarnia im. W. L. Anczyca w Krakowie

Zam. nr3447j87,M-24!2890

Zeszyty w przygotowaniu:

1- 2 G. Labuda, Pierwsze państwo polskie

1-12 1- Krzyżaniakowa Koncyliaryści, heretycy i schizmatycy

II-27 Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce

II-28 Z. Wójcik, Liberum Veto

III-52 J. Myśliński, Swobody, fabryk i ziemi!

III-53 A. Zakrzewska, Od Stojałowskiego do Witosa

III-54 F. Tych, Rewolucja 1905-1907 na ziemiach polskich

Na okładce:

Król Jan Olbracht adorujący Najświętszą Marię Pannę, fot . .Janusz

Podlecki (I str.)

Orzeł na zworniku w kapłicy Świętokrzyskiej na Wawelu, for, .Janusz

.Podlecki (IV str.)

Władztwo Jagiellońskie w końcu XV w.

Kraj i Ludność

Z początku roku 1470 pojawił się na dworze arcy

biskupa lwowego Grzegorza z Sanoka niezwykly cu

dzoziemiec. Przybywał, by losy swoje związać na ćwierć

wiecze z wchodzącym w okres swej największej świetności

państwem polsko-litewskim Jagiellonów. Nazywał się

Fi1ippo Buonacorsi - lecz w polskiej i europejskiej

tradycji historycznej uwiecznił się bardziej pod przybra

nym w młodości, literackim pseudonimem Kallimacha.

Był jednym z wybitniejszych przedstawicieli włoskiego

humanimu XV w.

Dotychczasowe jego curiculum vitae niosło ze sobą

posmak stmsacji, rzadkiej nawet w owej burzliwej i pełnej

zgiełku epoce. Urodził się w 1437 r. w toskańskim San

Giminiano. Studiował w Pizie, Bolonii i Florencji wokre

sie najwspanialszego rozkwitu włoskiego Renesansu. Jako

członek rzymskiego stowarzyszenia literackiego kierowa

nego przez Pomponiusza Laetusa, rozmiłował się w tra

dycjach republikańskiego Rzymu i w konsekwencji wplą

tany został w spisk na życie papieża Pawła II. Po

wykryciu sprzysiężenia uchodzić musiał przed potężną

ręką sprawiedliwości papieskiej aż na krańce ówczesnego

świata chrześcijańskiego. Zagrożony kolejno na Krecie,

Cyprze 'i Chios, znalazł wreszcie, przejściowo, schronienie

w - tureckim już wówczas - Konstantynopolu, skąd

ruszył niebawem w poszukiwaniu szczęścia i kariery do

odległej i mało znanej jeszcze wówczas na Zachodzie

Polski.

Jakie wrażenie uczynił na przybyszu nasz kraj, gdy na

przełomie roku 1469 i 70 stopa jego stanęła na południo

wo-wschodnich terenach Korony, na Rusi Halickiej. Dla

wychowanka kultury śródziemnomorskiej była to zapew

ne rzeczywistość nowa, odmienna od tego wszystkiego

w czym wyrósł, ale zarazem w dostatecznym stopniu

arakcyjna, by na resztę życia związać z nią swe osobiste

ambicje i dążenia. Wiedza o Polsce była w kręgach elity

umysłowej zachodniej Europy jeszcze dosyć skromna,

chociaż w porównaniu z poprzednimi stuleciami na

pewno pełniejsza. Był to skutek aktywnego udziału pol

skich delegacji w wielkich soborach reformayjnych wie

ku XV w Konstancji i Bazylei, zaangażowania się w walkę

z półksiężycem (Warna) oraz naszej akcji propagandowej

prowadzonej świadomie podczas kolejnych faz zmagań

z Zakonem Krzyżackim. Lepszemu ponaniu Polski słu

żyły też częstsze niż w wiekach ubiegłych wizyty za

chodnioeuropejskich dyplomatów i podróżników. Wie

dza zdobyta przez nich, miała jednak - tak świadczą

, pozostawione relacje - charakter cząstkowy. Tworzyły

ją przede wszystkim spostrzeżenia na temat roli Polski

w układzie sił politycznych Europy środkowowschodniej,

świetności i zasług pa:ującej dynastii (chrystianizacja

Litwy), w minimalnym zaś tylko stoP-iu obserwacje do

tyczące rozwoju wewnętrznego państa, czyli spraw

społecznych, gospodarczych i ustrojowych. Ta strona

procesu dziejowego, nie mogła wprawdzie zostać nie

zauważona przez odwiedzających Polskę w drugiej poło

wie XV w. cudzoziemców, zajmowała jednak zapewne

dalekie miejsce w hierarchii dostrzeganych przez nich

zjawisk.

Stosunkowo nieliczne relacje pisemne oddają nieco

jednostronną wizję Polski zachodnioeuropejskich przy

byszów.

W kilka lat po przybyciu Kallimacha do Polski,

w latach 1474 i 1477 przejeżdżał przez nasz'kraj Ambrogio

Contarini poseł Republiki Weneckiej do władcy perskiego

Usun-Hassana. Swoje spostrzeżenia notował on w sposób

następujący:

Dnia 31 marca wjechaliśmy do Międzyrzecza, pier

wszego miasta polskiego, jest ono niewielkie lecz porządne

z pięknym zamkiem, Dnia 2 kwietnia przybyliśmy do

Poznania; miasto to jest godne wspomnienia, tak dla

pięknych ulic i gmachw swoich, jak też dla znacznej liczby

bogatych kupców. Aż ' do dnia 9 kwietnia jadąc krajem

polskim nie znależliśmy go tak porządnym i zaludnionym

jak Niemcy. W Wielką Sobotę przybyliśmy do Łęczycy,

gdzie się znajował król J M. polski - Kazimierz ( ... J Po

oddanej czołobitności wedle polskiego obyczaju, złożyłem

królowi,dar Rzeczypospolitej naszej, mówiąc co należało.

Król kazał mi zostać na obiad. Jedzą zwyczajem naszym;

potrawy wybornie przyprawione i obfite. Po obiedzie po

żegnałem króla i wróciłem do mieszkania mego. Dnia 13

powtórnie król przysłał po mnie i dał mi odpowiedź na to co

mu ze strony Rzeczypospolitej naszej powiedziałem, lecz tak

łaskawie i grzecznie, że się utwierdziłem w powszechnym

o monarsze tym mniemaniu, że nie a mędrszego i spra

wiedliwszeo króla jak król Kazimier$ ( ... J Dnia 19

kwietnia przypyłem do I iasta zwanego Lublin; gród wy

godny z zam�iem, gdzie się znajdowało czterech królewi

czów polskich, z któr y ch najstarszy mógł mieć lat 15,

a następnie jeden od drgiego rokiem młodsi. Mieszkali

w zamku z arcyuczonym mistrzem swoim. Ż yczyli sobie

(a domyślam się że z woli ojca), abym ich odwiedził.

Poszedłem więc do nich. Jeden z królewiczów rozmawiał ze

Rady Kallimacha

Fragment mapy Europy Ś rodkowej obejmujący ziemie polskie � Liber Cronicarum Hartmanna Schedla wydanej w 1493 r.

mną tak rozsądnie jak tylko być może. Uważałem że

królewicze wielce szanują nauczyciela swego. Przy pożeg

naniu odprowadzili mnie do drzwi ( . .. )

W czasie powrotnej drogi, w trzy lata później Conta

rini notuje:

O kraju polskim już pisałem pierwej; dodam jeszcze, że

to kraj piękny i obfity w zboże i trzody, lecz mu brakuje na

owocach. Napotykaliśmy wiele zamków i grodów, ale miast

znakomitych nie widać. Wszędzie znajdowaliśmy gościnność

i dobre przyjęcie. Podróż tu bezpieczna ( . .. )

Wrażenia włoskiego podróżnika choć, z natury rze

czy wyrywkowe, pełne są sympatii do opisywanego kraju.

Przyjrzyjmy się więc bliżej władztwu Kazimierza J a

giello.czyka u progu lat siedemdziesiątych XV w.

Terytorium Królestwa Polskiego miało wówczas

kształt mocno wydłużonego, nieregularnego wieloboku,

rozciąniętego na osi od północnego zachodu ku południo

wemu wschodowi: od Międzyrzecza w Wielkopolsce i gdań

skiego pobrzeża Bałtyku do krańców Pokucia na Rusi

Czerwonej i Szarogrodu na Podolu. Ten osobliwy kształt

terytorialny był spuścizną po okresie przezwyciężania

rozbicia dzielnicowego w XIV w., kiedy to poza granicami

zjednoczonego państwa pozostały stare dzielnice piasto

wskie, Śląsk, Mazowsze i Pomorze, natomiast na połu

dniowym-wschodzie, stan posiadania poszerzył się o Ruś

Halicką i Podole. Trzon tak ukształtowanego terytorium

państwowego stanowiły tradycyjnie pojmowane: Mało

polska (ziemia krakowska i sandomierska), Wielkopolska

Władztwo Jagiellońskie w końcu XV w.

(ziemia poznańska i kalisko-gnieźnieńska) wraz z sie

radzko-łęczycką i Kujawami.

Ziemie ruskie na południowym wschodzie pozyskał

Kazimierz Wielki w toku rywalizacji z Litwą i Tatarami.

Za Kazimierza Jagiellończyka przyłączono w roku 1456

księstwo oświęcimskie, a w 1462 ziemię gostyńsko-rawską

i bełzką oraz w 1466 r., zachowujące pewne odrębności

autonomiczne, tak zwane Prusy Królewskie: Pomorze

Gdańskie, ziemie chełmińską i michałowską, Warmię.

W stosunku lennym do Korony pozostawały: większa

część Mazowsza - ziemia płocka i warszawska, księstwo

zatorskie, Prusy Zakonne i dość luźno uzależnione hospo

darstwo mołdawskie. Powierzchnia terytorium scentra

lizowanego państwa polskiego wynosiła około 1470 r.

w przybliżeniu 270 tysięcy km2, obszar lennictw i kra

jów zależnych wraz z Mołdawią około 120 tysięcy km2•

Pod berłem dynastii Jagiellonów pozostawały, zwią

zane z Polską na zasadzie unii, ziemie Wielkiego Księstwa

Litewskiego. Prócz terenów etnicznie litewskich, w skład

Wielkiego Księstwa wchodziły rozległe ziemie późniejszej

Białorusi i Ukrainy oraz liczne - podporządkowane na

zasadzie luźnej zależności - terytoria wielkoruskie w do

rzeczu Desny i górnej Oki. Ogromne terytorium Wiel

kiego Księstwa - zamieszkałego w 3/4 przez ludność

ruską- sięgało od Bałtyku do Morza Czarnego, od Bugu

po góną Wołgę; obejmowało dorzecza Niemna, Dnie

pru, górnej Dźwiny'a nawet częściowo Donu i Wołgi,

i liczyło blisko 70 tysięcy km2 powierzchni.

Stosunki demograiczne, na tych rozległych obsza

ah Europy środkowowschdniej, kształtowały się nierów

nomienie. Przeciętna gęstość zaludnienia Królestwa Pol

skiego za czasów Kazimierza Jagiellończyka wynosiła

około 10 osób na km2, Wielkiego Księstwa zaś 2-3 osoby

na km2• Traktując więc łącznie obydwa człony państwa

Jagiellońskiego, stwierdzić należy iż przeciętna gęstość

zaludnienia, była w nim kilkakrotnie niższa niż w rozwi

niętych krajach Europy Zachodniej takich jak Francja,

Niemcy, Włochy, przewyższała natomiast stan zaludnie

nia Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i państw skandy

nawskich. Jeszcze większe różnice występowały pomiędzy

poszczególnymi częściami państwa polsko-litewskiego.

Na terenach nadwiślańskich między Krakowem a Wiślicą

pewne skupiska ludności przekraczały nawet 30 osób na

km2• Niewiele ustępowały im pod tym względem ziemie

sandomierszczyzny, sądecczyzny, Kujaw, ziemi cheł

mińskiej, płockiej, łęczyckiej, okolice Gniezna, a na

wschodzie Przemyśla, Lwowa, Halicza i Trembowli.

Obok nich istniały tereny bardzo słabo zasiedlone lub

zgoła bezludne: dawne puszcze, obszary trudno dostępne,

nieurodzajne, podmokłe. Większe skupiska ludności po

krywały się na ogół z regionami intensywniejszej kultury

rolnej. Ludność miast stanowiła w Królestwie Polskim

około 15% jego mieszkańców. Zjawiskiem charaktery

stycznym dla życia miejskiego ówczesnej Polski i innych

rozwijających się w podobnych warunkach krajów śro

dkowoeuropejskich, były liczne małe osady typu miej

skiego nie osiągające liczby 500 mieszkańców i nieliczne

duże miasta, spośród których największe osiągały od 15 do

20 tysięcy mieszkańców.

Stosunki narodowościowe były dosyć zróżnicowane.

Ludność etnicznie polska dominowała na terenie Mało

polski, Wielkopolski, Mazowsza, Kujaw, Pomorza Gdań

skiego, a poza granicami Korony na Górnym i Środko

wym Śląsku oraz w ziemi słupskiej. Nabytki Kazimierza

Wielkiego na wschodzie zamieszkiwali w zwartej masie

Rusini; ksztlłtowały się u początki narodowości ukraiń

skiej. Znaczny odsetek ludności miast, zwłaszcza więk

szych, stanowili Niemcy, którzy już w drugiej połowie

XVw. ulegali procesowi polonizacji. Polonizacja części

osadników wiejskich pochodzenia niemieckiego była już

na ukończeniu. Natomiast w miastach Prus Królewskich

i częściowo także na wsi ludność niemiecka miała zde

cydowaną przewagę. W większych miastach Korony

spotykamy osiadłych na stałe kupców włoskich, na Rusi

-ormiańskich. Wreszcie Żydzi dość liczni na ziemiach

polskich, zwłaszcza od czasów Kazimierza Wielkiego,

dodawali kolorytu życiu . miejskiemu nie tylko w sferze

gospodarczej.

W przyległej do Małopolski części Karpat nasiliły się

w XV w., migracje pasterzy wołoskich, którzy w swych

wędrówkach z terenów bałkańskich i rumuńskich wzdłuż

grzbietów górskich na zachód, wchłonęli wiele z języka,

kultury materialnej i obyczajowości ludności ruskiej,

tworząc następnie w zetknięciu z polskim osadnictwem

podgórskim ciekawy i oryginalny folklor góralski.

Ziemie WielkiegoKsięstwa Litewskiego, tylko w swej

północno-zachodniej części, po linię Grodno-Oszllia

na-Świr-Brasław na wschodzie, zasiedlone były przez

Stany opłakujące śmierć króla. Scena z sarkofagu Kazimierza Jagiel

lończyka najdującego się w katedrze na Wawelu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: