M.A. Jucha - Tell-el Farcha i rozwój kontaktów handlowych Egiptu-Od V do początku III tysiąclecia p.n.e.pdf - ARCHEOLOGIA EGIPTU I BLISKIEGO WSCHODU - grappa25

TELL EL-FARCHA I ROZWÓJ KONTAKTÓW

HANDLOWYCH EGIPTU

Od V do początku III tysiąclecia p.n.e.

współczesnej wioski Ghazalla,

położonej we wschodniej części Del-

ty Nilu, pojawiła się pierwsza grupa

ludności. Przybysze założyli w tym

miejscu osadę, która istniała przez pra-

wie tysiąc lat. Na przestrzeni wieków

przechodziła ona zmienne koleje losu,

niszczona przez pożary lub zalewana

wodami zbyt wysokich wylewów Nilu,

a późniejsi potomkowie pierwszych

osadników z czasem rozpłynęli się

w fali nowych przybyszów nadciąga-

jących z południa Egiptu. Zarówno ci

pierwsi mieszkańcy, jak i ich następcy

nie żyli w oderwaniu od istotnych wy-

darzeń zachodzących w otaczającym

ich świecie. Wiele wskazuje na to, że

utrzymywali oni częste kontakty z lud-

nością innych obszarów. Zwłaszcza

relacje z Kanaanem, trwające już od

początków istnienia osady, odgrywały

w życiu jej mieszkańców istotną rolę.

Był to zresztą obszar szczególnego za-

interesowania Egipcjan na przestrzeni

całych dziejów starożytnego Egiptu.

Z tamtejszą ludnością utrzymywano nie

tylko relacje handlowe, w niektórych

epokach obszar ten znajdował się

pod dominacją egipską, a także sta-

wał się terenem rywalizacji z innymi

mocarstwami Bliskiego Wschodu.

Początki tych kontaktów sięgają

jednak aż do okresu poprzedzają-

cego powstanie państwa egipskiego,

a ich dalsza intensyﬁ kacja nastąpiła

w okresie formowania się państwo-

wości nad Nilem. Ich rozwój prze-

śledzić można dzięki wykopaliskom

prowadzonym na obszarach obecne-

go Izraela oraz w samym Egipcie.

W tym drugim przypadku istotne

są wyniki badań na stanowiskach

położonych w dolinie Nilu oraz na

terenach Delty. Ważną rolę odgry-

wały tu zwłaszcza osady położone

w Delcie wschodniej – takie jak

chociażby Tell el-Farcha. Równie

duże znaczenie posiadały osady

znajdujące się w północnej części

półwyspu Synaj, który stanowi na-

turalny pomost łączący oba obszary. To

tędy przebiegał szlak, wykorzystywany

również w okresach późniejszych

przez osoby pośredniczące w handlu

oraz przez żołnierzy egipskich podą-

żających na podbój obcych krajów,

a także najeźdźców wkraczających

do Egiptu.

Zapewne już około 6000 lat temu,

kiedy na terenach Egiptu rozwijały

się kultury Badari i Nagada I, doszło

do nawiązania pierwszych kontaktów

z mieszkańcami Lewantu. Jednakże

wzajemne relacje o wiele lepiej udo-

kumentowane są dopiero dla okresu

około 5800–5300 lat temu, kiedy

tereny Delty Nilu zamieszkiwała

ludność kultury dolnoegipskiej, a na

południu Egiptu rozwijała się kultura

Nagada II. Istnienie ówczesnych re-

lacji pomiędzy Egiptem a Palestyną

potwierdzają importowane przed-

mioty znajdowane na obu obszarach.

W okresie tym w kontaktach handlo-

wych uczestniczyli przede wszyst-

kim mieszkańcy osad położonych

w północnym Egipcie. Wydaje się,

że to właśnie oni położyli podwaliny

pod ich dalszy rozwój. Istotną rolę

odegrali tu zwłaszcza mieszkańcy

Maadi – jednej z najstarszych osad

kultury dolnoegipskiej. Jednym

z efektów ich zainteresowania ob-

szarami Bliskiego Wschodu było

rozpowszechnienie miedzi. Wów-

czas to pojawiały się w znacznej

ilości wyroby miedziane, ozdoby

i narzędzia wraz ze stosunkowo

zaawansowanymi technikami ich

produkcji. Źródłem tego surowca

były złoża w Wadi Araba na Syna-

ju i tam właśnie mogło dochodzić

do kontaktów ze społecznościami

lewantyńskimi, wśród których,

w tym samym okresie, również

wzrosło znaczenie miedzi. Na-

wiązane wówczas relacje konty-

nuowane były w kolejnych fazach

rozwojowych tej kultury, kiedy za-

częły w nich uczestniczyć również

osoby zamieszkujące szereg osad

Tell el-Farcha. Naczynie ceramiczne importowane

z południa Egiptu

Tell el-Farcha. Naczynie ceramiczne importowane z Kanaanu

210 ALMA MATER

O koło 5500 lat temu w pobliżu

położonych we wschodniej części Delty Nilu. Niewątpliwie

ówcześni mieszkańcy Tell el-Farcha brali w nich udział. Po-

twierdzają to znaleziska między innymi ceramiki palestyńskiej

występujące już w najstarszym okresie istnienia wspomnianej

osady. Kontakty

te zapewne nie

ograniczały się

jedynie do samej

wymiany han-

dlowej pomiędzy

przybywający-

mi z obu krajów

kupcami. Wyda-

je się bowiem,

że już wówczas

przynajmniej

w niektórych osa-

dach południowej

Palestyny mogły

przebywać na stałe grupy Egipcjan pochodzących z Delty,

a wśród nich zwłaszcza osoby prowadzące lub nadzorujące

handel. W wyniku napływu na tereny palestyńskie ludności

kultury dolnoegipskiej oraz wzajemnego oddziaływania dwóch

różnych grup kulturowych, na tym obszarze mogła również

wykształcić się w znacznym stopniu zegiptyzowana popula-

cja. W handlu uczestniczyć więc mogli nie tylko mieszkańcy

Delty, ale również osoby należące do tej właśnie populacji,

jak i przedstawiciele rdzennej ludności Kanaanu. Ówczesnym

szlakiem handlowym przez północny Synaj przemieszcza-

ły się w obie strony karawany prowadzone zapewne przez

mieszkańców obu obszarów.

Głównym zaś środkiem trans-

portu był udomowiony osioł,

którego kości znajdowane

na stanowiskach tego okresu

(m.in. w Maadi) są pierwszymi

w Egipcie przykładami hodow-

li tego zwierzęcia.

Chociaż ówczesna ludność

Delty wykazywała szczególne

zainteresowanie obszarami

Bliskiego Wschodu, to niewąt-

pliwie sporadyczne kontakty

istniały również pomiędzy Del-

tą a doliną Nilu, obok produk-

tów palestyńskich w Dolnym

Egipcie pojawiają się bowiem

typowe importy z południa.

Występują one już w Maadi,

a nieco później również w Tell

el-Farcha. Obustronne relacje,

chociaż na niewielką skalę,

pomiędzy południem a północą

przejawiają się między innymi

w przemyśle krzemieniarskim

czy też w występowaniu naczyń

kamiennych. Na tereny Delty

docierają także, zwłaszcza w drugiej połowie istnienia kultury

dolnoegipskiej, naczynia ceramiczne górnoegipskiej kultury

Nagada II (około 3500–3200 r. p.n.e.), a niektóre typy naczyń

z Dolnego Egiptu pojawiają się na południu kraju, w tym ty-

powa dla kultury dolnoegipskiej ceramika z odciskaną bądź

nacinaną dekoracją. Świadczą one, obok produktów z Pale-

styny, o znacznej

roli handlu w ży-

ciu mieszkańców

osad położonych

na północy. Jed-

nak w później-

szym okresie

nastąpiły istotne

zmiany w spora-

dycznych dotych-

czas relacjach

pomiędzy półno-

cą a południem,

zmiany ważne dla

dalszego rozwoju

społeczności zamieszkującej Egipt, które ostatecznie dopro-

wadziły do objęcia tego obszaru jedną jednostką kulturową,

a w dalszym etapie do powstania państwa nad Nilem.

Około 3300/3200 lat p.n.e. okres świetności kultury dolno-

egipskiej dobiegał powoli końca. W Tell el-Farcha, podobnie

jak w innych osadach tej kultury, zaczęli pojawiać się przedsta-

wiciele ludności górnoegipskiej (Nagada II). To oni już wkrót-

ce zajęli w całości miejsce potomków osób, które wzniosły

pierwszą osadę w Tell el-Farcha. Kolejne ich fale opanowały

cały Dolny Egipt. Dotychczas przypuszczano, że wydarzenia,

w wyniku których doszło do zajęcia Delty przez ludność górno-

egipską, miały charakter gwał-

towny i wiązały się z podbojem

oraz eksterminacją miejscowej

ludności. Jednakże wyniki

ostatnich badań (m.in. w Tell

el-Farcha) wskazują raczej na

stopniowy i bardziej pokojowy

proces przenikania ludności

nagadyjskiej na tereny pół-

nocnego Egiptu. W materiale

zabytkowym (m.in. w odnie-

sieniu do niektórych rodzajów

ceramiki) zaobserwowano

bowiem kontynuację tradycji

dolnoegipskiej obok tradycji

wywodzącej się z południo-

wego Egiptu, co może świad-

czyć o zamieszkiwaniu obok

siebie przedstawicieli dwóch

odmiennych kultur. Wydaje

się więc, że pojawienie się

Nagadyjczyków w Delcie nie

spowodowało eksterminacji

dotychczasowych jej miesz-

kańców, a tradycja lokalna,

początkowo kontynuowana,

zanikła stopniowo dopiero na

skutek asymilacji miejscowej ludności z ludnością napływającą

z południa. W wyniku tych wydarzeń doszło do ujednolicenia

Tell el-Farcha. Naczynie ceramiczne importowane z Nubii

ALMA MATER

211

Gliniane zamknięcie naczynia oraz odcisk pieczęci z tekstem hierogliﬁ cznym z Tell el-Farcha

kulturowego Egiptu, a w osadzie Tell el-Farcha oraz w innych

ośrodkach Delty tego okresu pojawiła się o wiele większa niż

dotychczas ilość wyrobów sprowadzanych z południa i wyko-

nywanych z niedostępnych

w Delcie materiałów kamien-

nych bądź też odmiennych

rodzajów gliny.

Nastąpiły również pewne

zmiany w relacjach z Bliskim

Wschodem. Wraz z prze-

suwaniem się ludności gór-

noegipskiej na tereny Delty

i zanikiem kultury dolno-

egipskiej oraz nasilającymi

się następnie procesami (ok.

3300–3100 r. p.n.e.), które

już wkrótce doprowadziły

do powstania państwa egip-

skiego, zmniejsza się ilość

danych wskazujących na

bezpośrednią obecność Egip-

cjan w Kanaanie. Nie oznacza to jednak, że kontakty handlowe

całkowicie zamarły. Utrzymywane były dalej, a świadczą o tym

znaleziska kanaanejskie na terenie Egiptu (np. w Abydos lub

Tell el-Farcha) oraz egipskie w Palestynie.

Okres, w którym Egipcjanie nie wykazywali bezpośredniego

zaangażowania na obszarach Lewantu, nie trwał jednak długo.

Już na przełomie IV i III tysiącle-

cia p.n.e., kiedy w Egipcie swój

punkt kulminacyjny osiągnęły

procesy związane z formowaniem

się państwa egipskiego (u schyłku

dynastii 0) i wraz z jego powsta-

niem około 3000 roku p.n.e. (na

początku I dynastii), nastąpił

znaczący wzrost aktywności Egip-

cjan w południowym Kanaanie,

a tym samym ponownie wzrosło

znaczenie handlu z tym obszarem.

Niewątpliwie pozostawało to

w związku z dalej postępującym

rozwarstwieniem społecznym

i kształtowaniem się elit oraz

z procesami zmierzającymi do po-

wstania władzy królewskiej. Tym

samym wzrosło zapotrzebowanie

przedstawicieli wyższych klas

społecznych między innymi na

produkty sprowadzane z obszarów

sąsiednich. Drogą wymiany han-

dlowej na tereny Egiptu docierało

więc coraz więcej wyrobów spro-

wadzanych nie tylko z Palestyny,

ale również z obszarów Nubii.

Intensywne kontakty z Kanaanem

utrzymywane były zwłaszcza

w czasach panowania Narmera – pierwszego władcy I dynastii

(około 3000 r. p.n.e.). Jego imiona znajdowane są na wielu

stanowiskach tego okresu, położonych zarówno w Egipcie, jak

Znak ka wyryty na naczyniu z Tell el-Farcha

i poza jego granicami. Intensyﬁ kacji kontaktów towarzyszyło

ponowne przenikanie na tereny palestyńskie ludności egipskiej,

która osiedlała się zwłaszcza w południowej części tego regionu.

Wówczas na obszarze tym

powstały egipskie osiedla

– faktorie handlowe. Nie jest

wykluczone, że w okresie od-

powiadającym mniej więcej

czasom dynastii 0 i początkom

istnienia państwa egipskiego

(przynajmniej do połowy

I dynastii) doszło nawet do

skolonizowania południowe-

go Kanaanu przez ludność

pochodzącą z Egiptu. Bez-

pośrednią obecność Egipcjan

na tym obszarze potwierdzają

tradycyjne egipskie produkty,

ale wykonywane w Palesty-

nie z lokalnych surowców,

i – co najistotniejsze – przy

zastosowaniu egipskich technologii. Dotyczy to między innymi

ceramiki, gdzie obok naczyń o formach egipskich wykonywa-

nych w Egipcie występują naczynia o formach egipskich, które

wykonywano jednak na terenach kanaanejskich z glin lokalnych,

ale przy zastosowaniu egipskich metod produkcji. Wskazywać to

może na obecność w Palestynie egipskich garncarzy wytwarza-

jących naczynia o formach egip-

skich dla mieszkającej tu populacji

Egipcjan. Również część narzę-

dzi krzemiennych wykonywana

była z lokalnych surowców, lecz

w stylu i techniką egipską. Podo-

bieństwa do tradycji egipskiej pod

względem technik budowlanych

wykazują też niektóre obiekty ar-

chitektoniczne odsłonięte w kilku

osadach Lewantu.

Ówczesny proces zasiedlania

tych obszarów, wbrew dawnym

poglądom o militarnym podboju

Kanaanu, miał charakter pokojo-

wy, a zakładanie osad egipskich

nastąpiło raczej w wyniku rozwoju

kontaktów handlowych. Przyby-

wający na te tereny Egipcjanie

rozpoczynali nowe życie w od-

rębnych osadach, zamieszkałych

jedynie przez nich samych, albo

mieszkając w dotychczas istnie-

jących osadach razem z ludnością

lokalną. W porównaniu z okresem

poprzednim proces zasiedlania

miał już jednak odmienny charak-

ter. Egipska inﬁ ltracja i koloniza-

cja była sterowana przez państwo.

Powstające wówczas w południowej Palestynie egipskie osady

stawały się częścią tworzonej przez pierwszych władców zjed-

noczonego Egiptu sieci handlowej, nadzorowanej przez królew-

Tell el-Farcha. Iry-Hor – imię królewskie wyryte na dzbanie

na wino

212 ALMA MATER

skich urzędników. Wśród osiedlających się tam grup Egipcjan

znajdowali się również przedstawiciele egipskiej administracji.

Ich obecność potwierdzają zabytki związane z administracją,

między innymi imiona królewskie zapisywane w serechu 1 oraz

pieczęcie cylindryczne i ich odciski (w glinie, z której wykony-

wano m.in. zamknięcia naczyń lub znajdujące się na nich pieczę-

cie). W przypadku tych ostatnich

królewskie pieczęcie odciskano

nie w glinach egipskich (a więc

nie dokonywano tego w Egipcie),

lecz odciskane były w Kana-

anie (w glinach kanaanejskich).

Przebywający więc w Palestynie

egipscy urzędnicy – przedstawi-

ciele administracji królewskiej

– oznaczali produkty na miejscu,

ale pieczęciami egipskimi.

Głównymi przyczynami, któ-

re skłoniły ówczesnych Egipcjan

do osiedlania się w tym rejonie

na tak szeroką skalę, były prze-

de wszystkim cele handlowe.

Zapewne istniejące tu egipskie

ośrodki nastawione były również

na eksploatację lokalnych zaso-

bów, zarówno minerałów (bitu-

men, miedź), jak i produktów

rolnych. Egipcjanie tego okresu,

podobnie jak ich poprzednicy,

przewozili produkty z lub do

Egiptu starym szlakiem prowa-

dzącym przez półwysep Synaj.

Wzdłuż niego odkryto wiele

osad, które wraz z intensyﬁ kacją

kontaktów i powstaniem osiedli

egipskich w Kanaanie zostały

włączone do królewskiej sieci handlowej. Niektórzy dostrzegają

również w procesie zasiedlania południowej Palestyny przejaw

rodzącej się, wraz z procesami zmierzającymi do zjednoczenia,

ideologii królewskiej. Dla powstającego państwa i władzy

królewskiej podejmowanie tego typu działań mogło stanowić

symboliczny, a zarazem rzeczywisty wyraz zdolności organiza-

cyjnych, zdolności do sprawowania kontroli nad ludźmi i pod-

ległymi obszarami oraz do podejmowania ekspansji na tereny

pozaegipskie, zdolności do zapewnienia państwu egzystencji

poprzez sprowadzanie z innych obszarów produktów, których

brakowało na rdzennym terytorium Egiptu.

Wraz z ponowną intensyﬁ kacją wymiany wzrosło również

znaczenie ośrodków pośredniczących w handlu i znajdujących

się na przedłużeniu szlaku łączącego oba obszary. Dotyczy to

zwłaszcza osad wschodniej części Delty, takich jak Tell el-

-Farcha. Ówczesne osady regionu, w którym znajduje się Tell

el-Farcha, rozmieszczone były we w miarę regularnych odstę-

pach, w pobliżu szlaków wodnych. Średnia odległość pomiędzy

danym stanowiskiem a kolejnym położonym najbliżej wynosiła

około 6,5 kilometra. Ponadto usytuowane były wzdłuż dwóch

osi. Wzdłuż pierwszej, o układzie wschód–zachód, znajdowały

się stanowiska (m.in. Tell el-Farcha) wchodzące w skład szlaku

handlowego, łączącego północną oraz centralną Deltę Nilu

z północnym Synajem i południowym Kanaanem. Wzdłuż

drugiej, o układzie północny wschód – południowy zachód,

wznosiły się osady, które pośredniczyły w przekazywaniu pro-

duktów dalej na południe w kierunku doliny Nilu. W okresie

tym Tell el-Farcha nie pozostawała więc na uboczu ówczesnych

wydarzeń, a znaczenie osady wynikało właśnie z jej korzyst-

nego położenia wzdłuż najważ-

niejszych dróg handlowych.

Do osady napływały wówczas

produkty sprowadzane w na-

czyniach ceramicznych z Pa-

lestyny. Obecne były również

przedmioty pochodzące z Gór-

nego Egiptu. Niewątpliwie za

pośrednictwem mieszkańców

doliny Nilu do Tell el-Farcha

docierały także naczynia wska-

zujące na podobieństwa do

ceramiki z obszarów nubijskich,

przede wszystkim znaczna ilość

ceramiki z nakłuwaną dekoracją

wypełnianą białą substancją. Na

części naczyń egipskich z Tell

el-Farcha występują również

imiona królewskie władców

z okresu formowania się pań-

stwa egipskiego i pierwszych

lat jego istnienia. W naczyniach

takich, z wyrytymi na nich imio-

nami królewskimi, przechowy-

wano produkty rolne zbierane

przez państwo w posiadłościach

królewskich lub w ramach ścią-

gania podatków. Część z tych

produktów przeznaczona była

do wymiany handlowej i eks-

portowana poza granice Egiptu, a rozprowadzaniem ich zajmo-

wały się królewskie magazyny – spichlerze. Umieszczanie na

naczyniach imion królewskich, określających danego władcę

i zapewne tym samym własność państwową transportowanych

produktów, wiązało się ze sterowanym przez państwo systemem

zbierania, a następnie redystrybucji owych produktów. Wśród

znalezionych w Tell el-Farcha znaków na naczyniach występuje

symbol przypominający znak ka , który być może odnosi się do

jednego z władców dynastii 0 o tym właśnie imieniu, panującego

przed tradycyjną datą zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu.

Do Tell el-Farcha docierały również produkty eksportowane

w czasach kolejnego władcy tej dynastii Iry-Hora, którego

imię występuje na mającym prawie metr wysokości dzbanie na

wino. Władca ten, wywodzący się podobnie jak jego poprzednik

z południowoegipskiego Abydos, poświadczony jest głównie

w dolinie Nilu, a dotychczas najdalej na północ wysunięte

stanowisko, na którym występowało jego imię, znajdowało się

w okolicach współczesnego Kairu. Odkrycie więc imienia Iry-

Hora dalej na północ, na obszarach Delty Nilu, w Tell el-Farcha

może wskazywać na większy niż dotychczas sądzono zasięg

jego władzy, a tym samym władzy królów panujących przed

Menesem (Narmer) – uznawanym przez tradycję za tego, który

jako pierwszy miał sprawować władzę zarówno nad Dolnym,

ALMA MATER

213

Dzbany na wino z Tell el-Farcha

jak i Górnym Egiptem. Potwierdzałoby to przypuszczenia, że

już przed tradycyjną datą zjednoczenia Dolnego i Górnego Egiptu

niektórzy władcy z południa kraju (np. Iry-Hor) mogli sprawować

kontrolę nad obszarami Delty. Równie dobrze może to jednak

wiązać się tylko z intensyﬁ kacją kontaktów i wymianą handlową

pomiędzy ośrodkami rozwijającymi się na południu Egiptu oraz

osadami Delty Nilu i Kanaanu,

w ramach których znajdujące się

na południu spichlerze, nadzoro-

wane przez podległą tamtejszemu

władcy administrację, rozpro-

wadzały produkty należące do

ówczesnych władców Górnego

Egiptu. Niewątpliwie w związku

z ostatecznym powstaniem pań-

stwa nad Nilem i dalszą inten-

syﬁ kacją kontaktów z obszarami

Kanaanu pozostaje wzrost znajdo-

wanych na tym obszarze serechów

z imieniem Narmera. Produkty

rozprowadzane w jego czasach

przez królewskie spichlerze do-

cierały również do osad w Delcie

Nilu, położonych wzdłuż drogi

wiodącej poprzez Synaj do Ka-

naanu. Wysyłając je, nie omijano

również osady w Tell el-Farcha,

w której występują naczynia

z imieniem tego władcy.

Wśród naczyń znalezionych

w Tell el-Farcha i przeznaczonych

do transportu różnych produktów

obecne są również egzempla-

rze oznakowane tzw. znakami

garncarskimi. Naczynia z takimi

znakami występują na wielu

stanowiskach tego okresu. Niektórzy uważają, że między innymi

z takich znaków rozwinęły się późniejsze hieroglify. Wiele z nich,

chociaż nie wszystkie, rzeczywiście występuje w późniejszym

piśmie hierogliﬁ cznym. Wydaje się jednak, że w tym wypadku

pojedyncze znaki są raczej zwykłymi znakami identyﬁ kującymi,

a nie prawdziwym systemem zapisu. Dany znak byłby symbolem

posiadającym pojedyncze znaczenie, wyrażające na przykład

konkretną rzecz, czynność lub pojęcie, w przeciwieństwie do

wykształconego pisma hierogliﬁ cznego, w którym zapis składa

się ponadto między innymi ze znaków hierogliﬁ cznych posiada-

jących określoną wartość fonetyczną: znaki jednospółgłoskowe

(alfabetyczne), dwuspółgłoskowe oraz trójspółgłoskowe. Na

naczyniach występują jednak również dwa lub trzy, a niekiedy

nawet w większej liczbie, zestawione obok siebie znaki. W tym

wypadku zapis mógł więc posiadać bardziej złożony przekaz niż to

było w przypadku znaków występujących pojedynczo. Znaczenie

tzw. znaków garncarskich nie jest jednak do końca jasne. Mogły

być oznaczeniem własności albo oznakowaniem wytwarzającego

je garncarza. Mogły również wskazywać na zawartość naczynia,

jego pochodzenie (z określonych posiadłości królewskich lub

miejscowości) bądź określać kierunek eksportu. Być może również

były one powiązane z urzędem odpowiedzialnym za gromadzenie

oraz rozprowadzanie produktów transportowanych w naczyniach.

Serech królewski z imieniem Narmera wyryty na dzbanie na wino

Mogły więc pełnić funkcję zbliżoną do znalezionych już wcześniej

w grobowcu U-j w Abydos (pochodzącym z okresu ok. 100 lat

wcześniejszego niż panowanie Narmera) tabliczek, które zawierały

liczby wskazujące prawdopodobnie na ilość złożonych darów oraz

pierwsze hieroglify, określające zapewne pochodzenie tych produk-

tów. Tabliczki, posiadające otwór służący do przymocowania ich

do naczynia, występują również

później w grobowcach z czasów

panowania pierwszych władców

zjednoczonego Egiptu. Były one

etykietami określającymi zawar-

tość naczyń, ale w tym wypadku

dodatkowo zawierały również

dłuższe teksty dotyczące wyda-

rzeń z czasów panowania danego

władcy.

W związku z formowaniem

się państwa egipskiego, rozwojem

królewskiej administracji nadzo-

rującej między innymi zbieranie

oraz rozprowadzanie produktów

pozostają również pieczęcie za-

wierające znaki hieroglificzne.

Część z nich zawierała imiona

królewskie i tym samym iden-

tyﬁ kowała produkty państwowe

rozprowadzane przez królewskie

spichlerze. Urzędnicy państwowi

pieczętowali nimi przed wysła-

niem z lub do Egiptu produkty,

a odciski ich pieczęci występują

na wielu stanowiskach tego okresu

zarówno w Egipcie, jak i na obsza-

rach Kanaanu. Produkty oznaczo-

ne pieczęciami przez urzędników

królewskich docierały również do

Tell el-Farcha, o czym świadczy szereg odcisków pieczęci znajdo-

wanych na stanowisku.

Mieszkańcy Tell el-Farcha czerpali więc korzyści ze szczęś-

liwego położenia osady na głównych szlakach i z kwitnącego

wówczas handlu. Ten okres świetności Tell el-Farcha wkrótce

dobiegnie jednak końca. Na początku III tysiąclecia p.n.e., w cza-

sach panowania I dynastii część osady w Tell el-Farcha została

porzucona. Ci, co pozostali, przebywali tu jeszcze około 300–400

lat (przynajmniej do czasów panowania III lub IV dynastii), kiedy

to ostatni mieszkańcy opuścili miejsce, na którym od wielu pokoleń

znajdowały się ich domy.

Być może stopniowe opuszczanie osady w Tell el-Farcha zwią-

zane było z wydarzeniami na obszarach palestyńskich. Istniejące

tam i prężnie rozwijające się egipskie osiedla – faktorie handlowe

stopniowo traciły swoje znaczenie, aż ostatecznie zostały przez

Egipcjan całkowicie porzucone. Bezpośrednia obecność Egipcjan

na tych terenach zmniejsza się zapewne już od połowy I dynastii.

Wprawdzie później kontakty handlowe nadal istniały, ale niewąt-

pliwie na mniejszą już skalę. W Egipcie występuje bowiem nadal

wiele naczyń kanaanejskich (m.in. w grobach I dynastii), jednakże

w Palestynie zmniejsza się liczba i różnorodność przedmiotów

egipskich. Dalsze zmniejszenie intensywności handlu z Kanaanem

miało miejsce pod koniec II dynastii (ok. 2700 r. p.n.e.), a zjawi-

214 ALMA MATER

M.A. Jucha - Tell-el Farcha i rozwój kontaktów handlowych Egiptu-Od V do początku III tysiąclecia p.n.e.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: