Włodzimierz Propp - Morfologia bajki.doc

                                        Włodzimierz Propp „Morfologia bajki”

1. Wstęp Bronisława Gołębiowskiego (IX 1975 r.)

Kształt ludzkiego życia, choć oparty na fundamencie wartości trwałych, zmienny w czasie i przestrzeni, stanowi odwieczny przedmiot dociekań naukowych, kreacji artystycznych, osnowę wierzeń, mitów, wizji. Jest istotą kultury. Dzięki jej ogromnym możliwościom realizacji przekazu, utrwalania i wzbogacania wartości (à dorobek pokoleń przeszłych i doświadczenia współczesnych) kształt ludzkiego życia kondensuje się w określonych epokach rozwoju społeczeństw w niesłychanie sugestywne, o ogromnej sole oddziaływania na emocje, wyobraźnię, postawy ludzkie, skrótowe opowieści o istocie ludzkiego losu, przezwyciężanego nadludzkim wysiłkiem, bohaterstwem, szlachetnością, ofiarnością (à one decydują o zwycięstwie nad złem, siłą niszczycielską w stosunku do życia i ludzkich wartości. Takie mniej więcej jest kulturowe tło narodzin bajki. Bajka stała się projekcją ludzkiego losu, jako jego mityczne i magiczne uogólnienie, a zarazem zaklęcie na rzecz zwycięstwa – poprzez trud i walkę – bohatera sprawiedliwego nad złowieszczym.

Włodzimierz Propp (leningradzki etnolog w 1928 wydał „Morfologię bajki”) skoncentrował się na dokładnej strukturalno-typologicznej analizie bajki. Dzięki temu zaproponował pionierskie tezy i metody badawcze w humanistyce. Stał się pionierem strukturalizmu jako płodnej poznawczo metody analizy, szczególnie różnych pośrednich i uogólnionych utworów autointerpretacyjnych kondycji ludzkiej w ogóle: metoda ta była sprzeczna w wielu kwestiach z materializmem historycznym i dialektycznym.

„Morfologia bajki” powstała jako krytyczna rozprawa na rozpowszechnioną w latach dwudziestych w badaniach nad bajka dowolność klasyfikacji fabuł i dokonywany w jej ramach opis treści. Autor twierdził, że „dopóki nie istnieje poprawne opracowanie morfologiczne, dopóty nie może być właściwego opracowania historycznego”. Dalej pisze: „Jeśli nie potrafimy podzielić bajki na jej części składowe, to nie będziemy mogli dokonać prawidłowego porównania […] Jeśli nie umiemy porównać dwu bajek, to jak można badać związki bajki z religią, jak ja porównać z mitem? […] czy wreszcie jak wytłumaczyć podobieństwa bajek na całej kuli ziemskiej”.

Przekonanie o doniosłości tej problematyki kazało mu skoncentrować się na stu bajkach magicznych, wyodrębnić ich części składowe i następnie porównać ich stosunek względem siebie i względem całości. Propp stwierdził, że „jakkolwiek różnorodni są bohaterowie bajki, to często czynią to samo” (ważne jest, co robią bohaterowie, kto i jak czyni to problem badań podrzędnych). W bajkach magicznych „funkcje nie mogą rozkładać na wzajemnie wykluczające się ciągi” co oznacza że pod względem konstrukcji wszystkie bajki magiczne należą do jednego typu (Propp w swych badaniach wyodrębnił 31 funkcji osób działających działających 7 podstawowych ról, które one pełnią).

W ten sposób Propp opracował 2 modele strukturalne :

1. następstwo zdarzeń w czasie (szczegółowo)

2. protagoniści (pobieżnie)

                  Stąd też bajka magiczna u Proppa ma dwa odmienne określenia:

OPOWIADANIA ZBUDOWANE NA PODSTAWIE PRAWIDŁOWEJ KOLEJNOŚCI PRZYTOCZONYCH  FUNKCJI  W  RÓŻNYCH  ODMIANACH

oraz

BAJKI PODPORZĄDKOWANE SCHEMATOWI SIEDMIOPOSTACIOWEMU.

Zakres działania – tj. dystrybucji funkcji pomiędzy role – uzależnia drugi model od pierwszego.

Model strukturalny postaci działających, opracowany przez Greimasa na podstawie zestawienia schematów W.Proppa i E. Souriau wygląda następująco:

nadawca – osoba wysyłająca bohatera i zarazem ojca królewny

pomocnik – magiczny pomocnik i donator

odbiorca – to bohater a zarazem subiekt

obiekt – królewna

pomocnik i przeciwnik to drugorzędne postacie działające, związane z okolicznościami. Opozycji nadawca-odbiorca odpowiada modalność znać, pomocnikowi-przeciwnikowi modalność móc a subiektowi-obiektowi modalność chcieć. Dążenie bohatera do osiągnięcia obiektu realizuje się na poziomie funkcji w kategorii poszukiwań (quest).

         nadawca – obiekt à odbiorca

      pomocnik – subiekt ß przeciwnik

KULTURA TO ŚWIAT WARTOŚCI, KTÓRY W ZETKNIĘCIU Z OSOBOWOŚCIĄ NADAJE JEJ KSZTAŁT AKTYWNOŚCI I RODZI NOWE WARTOŚCI.

Morfologia osobowości rozumiana jako stopień współzależności między jednostką a kulturą wydaje się wtedy całkiem możliwa.

Morfologia wielu takich losów i ich odzwierciedleń w świadomości, czyniona po to, by odkryć mechanizm losu i świadomości narodu, proces przemian kultury i społeczeństw, doprowadzić może do syntezy jednostkowego i ogólnego w formie analizy naukowej. Propp inspiruje do takich prób.

2. Przedmowa.

morfologia à  nauka o formach ( w botanice nauka o budowie roślin)

W sferze bajki ludowej, folklorystycznej możliwe jest rozpatrywanie form i ustalanie prawidłowości budowy z taką samą precyzją, z jaką możliwe jest badanie morfologiczne tworów organicznych. Jest to uzasadnione w odniesieniu do bajek magicznych, bajek sensu stricte.

TREŚĆ KSIĄŻKI

1.Przyczynek do historii problemu

Badania bajki nie opierają się na olbrzymiej ilości zebranego materiału badawczego, ale na odpowiednich metodach badawczych. Właściwa klasyfikacja to jeden z pierwszych szczebli opisu naukowego (sama jednak powinna być wynikiem uprzedniego opracowania). Najprostsza klasyfikacja bajek to podział na bajki o treści czarodziejskiej, bajki obyczajowe i o zwierzętach (ale przecież bajki o zwierzętach zawierają elementy czarodziejskie!). Bajka przypisuje jednakowe działania ludziom, zwierzętom i przedmiotom.

Bajka magiczna ma szczególną konstrukcję. Istnieje podział bajek na grupy (Wundta – np. bajki, baśnie mitologiczne, moralne, żartobliwe, o zwierzętach czy o pochodzeniu), ponadto istnieje klasyfikacja ze względu na fabułę. Bajki maja szczególną właściwość: części składowe jednej bajki można bez żadnych zmian przenieść do innej (np. postać baby jagi pojawia się w wielu bajkach), co jest cechą charakterystyczną bajki ludowej. Nie istnieją obiektywne kryteria oddzielenia jednej fabuły od drugiej. Aarne, fiński badacz bajek sporządził indeks fabuł, nazwał te fabuły typami i każdy typ otrzymał swój numer (niestety często podobieństwo fabuł oraz brak możliwości w pełni obiektywnego rozgraniczenia ich powodują, że często nie wiadomo jakim numerem ją opatrzyć). Wg niego w bajkach magicznych występują kategorie (np. czarodziejski przeciwnik, małżonek lub małżonka, zadanie, pomocnik, przedmiot). Indeks jego, choć jest przydatny w badaniach sugeruje niesłuszne wyobrażenia o meritum sprawy.

Kolejną ważną dziedziną badań bajkoznawczych jest MERYTORYCZNY OPIS BAJKI. Badacze zajmujący się opisem merytorycznym często nie zajmują się klasyfikacją i vice versa. Jeśli jednak badacz skupia się i na opisie i na klasyfikacji to właśnie opis prowadzony jest w ramach założonej z góry klasyfikacji.

Wiesiełowski przez fabułę rozumie kompleks motywów. Motyw można dopasować do różnych fabuł. Dla niego motyw jest czymś pierwotnym, fabuła wtórnym.

Teoria ta jest jednak zasadą ogólną, należałoby jednak stwierdzić, że motyw nie jest ani jednoczłonowy, ani rozkładalny, co próbował dowieść Bedier.

Żywy język stanowi pewien konkret, gramatyka zaś jest jego abstrakcyjnym substratem. Owe substraty leżą u podstaw bardzo wielu zjawisk życia i na to właśnie zwrócona jest uwaga nauki. Bez zbadania owych abstrakcyjnych podstaw nie można określić ani jednego konkretu.

Jeśli nie potrafimy podzielić bajki na jej części składowe, to nie będziemy mogli dokonać prawidłowego porównania. A jeśli nie dokonamy prawidłowego porównania to zbadamy powiązań tej bajki z np. religią, mitami, innymi krajami.

II Przedmiot i metoda badań

Za bajki magiczne Propp przyjmuje bajki wyodrębnione u Aarnego pod numerami 300-749. Jest to termin zastępczy, sztuczny.

Morfologia bajki to opis według jej części składowych oraz stosunku części względem siebie i względem całości. Bajka niejednokrotnie przypisuje jednakowe działania różnym postaciom. Jakkolwiek różnorodni są bohaterowie bajki, to często czynią to samo. Sam sposób realizacji funkcji stanowi wielkość zmienną, funkcja zaś jako taka jest wielkością stałą (ważne jest co ktoś robi, mniej kto to jest).

Funkcje osób działających są to takie części składowe, którymi można zastąpić motywy Wiesiełowskiego bądź elementy Bediera, liczba funkcji jest niezmiernie mała zaś postaci niezmiernie duża. Tym tłumaczy się dwojaka właściwość bajki magicznej (z jednej strony jej zdumiewająca różnorodność, barwność, malowniczość, malowniczość drugiej – jej nie mniej zdumiewająca jednorodność, jej powtarzalność. Tak więc funkcje osób działających stanowią podstawowe części składowe bajki, trzeba je najpierw określić ( kierując się dwoma zasadami: 1. nie powinno się brać pod uwagę postaci-realizatora; najczęściej funkcja będzie rzeczownikiem wyrażającym czynność: zakaz, wypytywanie, ucieczkę; 2. czynności nie można określać poza jej usytuowaniem w toku opowieści. ) Jednakowe działania mogą mieć odmienne znaczenie i odwrotnie. Przez funkcję rozumiemy postępowanie osoby działającej, określane z punktu widzenia jego znaczenia dla toku akcji.

1. Funkcje działających postaci są stałymi, niezmiennymi elementami bajki – niezależnie od tego, kto i jak je spełnia. Stanowią one podstawowe części bajki.

2. Liczba funkcji występujących w bajce magicznej jest ograniczona.

3. Następstwo funkcji jest zawsze jednakowe.

Funkcje nie mogą rozkładać się na wzajemnie wykluczające się ciągi, istnieje jeden ciąg wspólny dla wszystkich bajek magicznych. Należą one do jednego typu, zaś kombinacje stanowią podtypy. Zjawisko to rodzi pewne problemy.

4. Pod względem konstrukcji wszystkie bajki magiczne nalezą do jednego typu.

III. Funkcje protagonistów.

Wszystkie funkcje układają się w jedno konsekwentne opowiadanie. Bajka zazwyczaj zaczyna się od pewnej sytuacji wyjściowej stanowiącej ważny element morfologiczny.

Funkcje bajki:

1.      Jeden z członków rodziny odchodzi (osoba w różnym wieku, odchodzi-umiera)

2.      Bohater otrzymuje zakaz (nie rób tego i tego), odwróconą formą zakazu jest rozkaz lub propozycja. Potem następuje nieszczęście, choć w tym nieszczęściu może też być sporo szczęścia

3.      Naruszenie zakazu, po czym do bajki wkracza nowa postać – antagonista bohatera, przeciwnik wyrządzający jakąś szkodę, krzywdę (smok, rozbójnik, diabeł, wiedźma)

4.      Antagonista próbuje zdobyć wiadomość o bohaterze

5.      Antagonista otrzymuje wiadomość o swojej ofierze (czasem bezpośrednio od niej)

6.      Antagonista usiłuje oszukać swoją ofiarę, by zawładnąć nią lub zagarnąć jej mienie (podstęp)

7.      Ofiara ulega podstępowi i tym samym nieświadomie pomaga wrogowi (wspomaganie); szczególną formą podstępnej propozycji i odpowiedniej zgody na nią stanowi oszukańcza umowa (zgoda bohatera jest wymuszana, np. w trakcie jakiejś kłopotliwej sytuacji, często sam ją stwarzając). Element ten można określić jako nieszczęście wstępne.

8.      Antagonista wyrządza krzywdę albo szkodę członkowi rodziny (szkodzenie); jest to bardzo ważna funkcja, gdyż uruchamia akcję bajki. Pierwszych 7 części można traktować jako część przygotowawczą, podczas gdy szkodzeniem otwiera się zawiązanie bajki.

Któremuś z członków rodziny czegoś brakuje, pragnąłby coś posiadać (brak czegoś)

9.      Oznajmienie o szkodzie (nieszczęściu) lub braku, do bohatera ktoś zwraca się z prośbą lub rozkazem, wysyła go lub uwalnia. (pośrednictwo, moment łączący). Funkcja ta wprowadza do bajki bohatera, mogą oni być dwojakiego rodzaju: poszukiwaczami lub bohaterami pokrzywdzonymi

10.  Poszukiwacz zgadza się lub decyduje na przeciwdziałanie (początek przeciwdziałania)

11.  Bohater opuszcza dom (wyprawa). Tutaj do bajki wkracza nowa postać (donator, czyli dostarczyciel)

12.  Bohater zostaje poddany próbie, jest wypytywany, staje się ofiarą napaści, co przygotowuje przekazanie mu magicznego środka albo pomocnika (pierwsza funkcja donatora)

13.  Reakcja bohatera na działanie przyszłego donatora (reakcja bohatera) – pozytywna lub negatywna

14.  Bohater wchodzi w posiadanie magicznego środka (przekazanie, otrzymanie magicznego środka), np. zwierząt, przedmioty o właściwościach magicznych. Bohater bajki magicznej jest taką postacią, która po zawiązaniu akcji bądź bezpośrednio ucierpiała wskutek działań przeciwnika, bądź też wyraziła zgodę na zlikwidowanie szkody wyrządzonej innej osobie lub odczuwanego przez nią braku.

15.  Bohater przenosi się, jest przeniesiony lub przyprowadzony w miejsce, gdzie znajduje się przedmiot jego poszukiwań (przemieszczenie przestrzenne między dwoma królestwami; przewodnictwo w drodze

16.  Bohater i jego antagonista przystępują do bezpośredniej walki (walka)

17.  Bohater otrzymuje znamię (znamię)

18.  Zwycięstwo nad antagonistą (zwycięstwo)

19.  Likwidacja początkowej szkody lub braku

20.  Powrót bohatera

21.  Prześladowanie bohatera

22.  Ocalenie bohatera od pościgu

Wiele bajek kończy się w momencie, gdy bohater uchodzi przed pościgiem. Dociera on do domu, a następnie, jeśli zdobył narzeczona, żeni się z nią. Jednakże nie zawsze tak bywa. Znów zjawia się jego wróg, co daje początek nowej opowieści. Zjawisko to oznacza, że wiele bajek składa się z dwóch szeregów funkcji, które można nazwać sekwencjami. Nowe nieszczęście (szkoda) stwarza nową sekwencję i w ten sposób nieraz kilka bajek łączy się w jedna opowieść.

23.  Nierozpoznany przez nikogo bohater przybywa do domu przybywa do domu lub innego kraju

24.  Uzurpator wysuwa nieuzasadnione roszczenia

25.  Bohater otrzymuje trudne zadanie

26.  Wykonanie zadania

27.  Rozpoznanie bohatera (na podstawie szczególnego znamienia, znaku albo przekazanego mu przedmiotu

28.  Zdemaskowanie uzurpatora, fałszywego bohatera lub antagonisty, przeciwnika

29.  Bohater przybiera inną postać (transfiguracja)

30.  Ukaranie wroga

31.  Bohater zawiera małżeństwo i zostaje carem.

Na tym bajka się kończy. W poszczególnych wypadkach pewne czynności bohaterów bajki nie są przyporządkowane żadnej z wymienionych funkcji ani przez nią zdeterminowane, określamy je jako elementy niejasne.

Liczba funkcji jest ograniczona (31). W obrębie tych funkcji rozwijają się akcje dosłownie wszystkich bajek. Odczytując kolejno wszystkie funkcje widzimy, że każda następna funkcja logicznie i z artystyczną konsekwencją wynika z poprzedniej; żadna funkcja nie wyklucza innej, wszystkie tworzą jeden, nie zaś kilka ciągów. Bardzo dużo funkcji występuje parami (zakaz-naruszenie zakazu, walka-zwyciestwo, pościg-ocalenie), inne funkcje mogą występować grupami i stanowią zawiązanie akcji.

Czym jest dany schemat w stosunku do bajek? Jest jednostką miary.

4