KAZIMIERZ AJDUKIEWICZ
„ZAGADNIENIA I KIERUNKI FILOZOFII”
CZĘŚĆ PIERWSZA- TEORIA POZNANIA
Rozdział 1. KLASYCZNE ZAGADNIENIA TEORII POZNANIA
Teoria poznania- nazywa się epistemologią lub gnoseologią jest nauką o poznaniu. Poznaniem nazywa się zarówno pewne akty poznawcze jak i rezultaty poznawcze, np. spostrzeganie, przypominanie, sądzenie, a w następstwie rozważanie, rozumowanie, wnioskowanie.
Naczelne pytania teorii poznania:
1. zagadnienie istoty prawdy;
2. źródła poznania;
3. granice poznania.
Podobieństwo do psychologii: psychologię obchodzi faktyczny przebieg procesów poznawczych, co nie interesuje filozofii. Filozofia zajmuje się tym wedle czego poznanie bywa oceniane, a więc prawda i fałsz, zasadność i bezzasadność poznania.
Rozdział 2. ZAGADNIENIE PRAWDY
Klasyczna definicja prawdy i zarzuty wobec niej:
Odpowiedź klasyczna na to co to jest prawda brzmi: prawda myśli polega na jej zgodności z rzeczywistością. Nie chodzi tu jednak o to by była identyczna z rzeczywistością, jednak o to aby była odbiciem jakiejś rzeczywistości. Myśl może być niepodobna do rzeczywistości, a mimo to być prawdziwa. Nie sam proces myślenia powinien być podobny do rzeczywistości, ale treść myśli musi się do niej upodabniać. Krytycy zwracają uwagę na:
• pojęcie podobieństwa nie jest pojęciem ostrym- definicja podobieństwa nie określa więc jak daleko powinno sięgać podobieństwo między treścią a rzeczywistością aby była prawdziwa;
• nie możemy z żadną miarą stwierdzić czy myśl jest zgodna z rzeczywistością- nigdy nie będziemy w stanie zasadnie poznać rzeczywistości aby stwierdzić czy nasze myśli są z nią zgodne czy też nie.
Krytyka klasycznej definicji skierowała krytyków ku nowej definicji.
Prawda jako zgodność z kryteriami:
Człowiek uważa za prawdę każde takie stwierdzenie, w które sam wierzy, które uznaje i które odpowiada jego przekonaniu. Mimo tego nigdy nie będzie twierdził, że twierdzenie prawdziwe to to samo w które on wierzy, dlatego że są myśli, których nie zna, więc w nie nie wierzy, a one mimo to są prawdziwe. Takie rozważania podają następującą definicję: twierdzenie prawdziwe- to tyle, co twierdzenie, które czyni zadość kryteriom ostatecznym i nieodwołalnym.
Nieklasyczne definicje prawdy:
Zależne są od tego jakie kryterium w ostateczności się przyjmie:
➢ Koherencyjna teoria prawdy- zgodność myśli między sobą; zgodność jednego twierdzenia z innym przyjętym; ostatecznym kryterium jest zgodność. Chodzi tu jednak o zgodność nie z byle jakim twierdzeniem ale zgodność z twierdzeniem za którym opowiada się doświadczenie. Jednak skoro opiera się na doświadczeniu teraźniejszym jak i przyszłym jest to proces nieskończony (gdyż nie znamy przyszłych doświadczeń). Nie ma więc ostatecznego kryterium. Każde twierdzenie jest prowizoryczne.
➢ Teoria powszechnej zgody- prawdziwość jakiegoś stwierdzenia polega na powszechnej zgodzie na nie; kryterium jest powszechna zgoda.
➢ Teoria oczywistości: dane twierdzenie musi być całkowicie niewątpliwym, do tego każdy powinien je uznać; dane twierdzenie jest więc prawdziwe gdy czujemy konieczność uznania go, a każda powinność jest znakiem normy- widzimy więc pewną normę uznania twierdzenia. Norma ta leży poza nami, więc jest normą transcendentalną.
➢ Pragmatyzm (w swej radykalnej formie): ostatecznym kryterium jest pożyteczność twierdzenia w działaniu. Nasze przekonania nie są bez związku z działaniem praktycznym. Jeżeli nasze przekonanie czyni nasze działanie skutecznym, to przekonanie to jest prawdziwe.
Właściwe sformułowanie klasycznego pojęcia prawdy:
Myśl m jest prawdziwa- to znaczy: myśl m stwierdza, że jest tak a tak, i rzeczywiście jest tak a tak. Gdy sceptyk mówi, że nigdy nie można się dowiedzieć o tym, czy myśl jest zgodna z rzeczywistością, to z tego wynika, że nigdy nie można się o niczym dowiedzieć.
Sceptycyzm i jego odparcie:
Uważają oni, że aby stwierdzić czy coś jest prawdziwe trzeba przyjąć jakieś kryterium, aby uzgodnić je z myślą. Aby zaś się przekonać czy kryterium jest wiarygodne, znów trzeba przyjąć jakieś kryterium i tak w nieskończoność. Jeżeli więc nie możemy osiągnąć uzasadnionej wiedzy, toteż nie możemy osiągnąć wiedzy czy coś jest zgodne z kryteriami.
Przyjmując więc tą tezę, nie możemy nawet teorii sceptyków uznać za prawdziwą. Tłumaczą więc oni swoją naukę twierdzeniem, że „im się wydaje”.
Nieklasyczne definicje prawdy prowadzą do idealizmu:
Idealizm- świata dostępnemu poznaniu nie uważa za prawdziwą rzeczywistość, lecz degraduje go do roli jakiejś konstrukcji myślowej, więc do fikcji zbudowanej wg pewnych zawartych w kryteriach prawideł, którymi się ostatecznie kierujemy w wydawaniu sądów.
Rozdział 3. ZAGADNIENIA ŹRÓDŁA POZNANIA
Psychologiczna i epistemologiczna wersja tego zagadnienia:
Źródło poznania- psychologiczne dociekania nad faktyczną genezą naszych pojęć, sądów i w ogóle myśli. Nastąpił podział, mający charakter psychologiczny,który bada na jakiej drodze w umyśle ludzkim powstają myśli:
• racjonaliści genetyczni / natywiści- uważają, że istnieją pojęcia wrodzone; zatem zawsze człowiek będzie dążył do wrodzonych mu pojęć i myśli bez względu na informacje jakie dostarczają my zmysły czy introspekcja. Przedstawiciele: Platon, Descartes, Leibniz.
• genetyczni empiryści- wszelkie myśli i pojęcia zostały urobione przez doświadczenie. Umysł ludzki jest więc niezapisaną kartą, na której pisze doświadczenie, z początku znaki to wrażenia, potem układają się w idee. Przedstawiciele: Locke, Hume i inni. Zajmowali się tym, jak z materiału wrażeniowego ze zmysłów powstają inne nasze myśli, zwłaszcza pojęcia o wysokim stopniu abstrakcji.
Natomiast zagadnienia metodologiczne bądź epistemologiczne starają się dojść do tego, w jaki sposób można dojść do pełni wartościowego poznania rzeczywistości, czyli jakimi metodami można dojść do zgodnego z prawdą i uzasadnionego jej poznania. W związku z tym zagadnieniem kreują się dwie pary odrębnych stanowisk:
• racjonalizm i empiryzm (1), inaczej aprioryzm i empiryzm;
• racjonalizm i irracjonalizm(2), inaczej antyirracjonalizmi irracjonalizm.
Ad. 1)
Aprioryzm i empiryzm:
Empiryzm wszelkich odcieni przyznaje doświadczeniu dominującą rolę w poznaniu, aprioryzm za to podkreśla rolę tzw. poznania od doświadczenia niezależnego.
✔ Aprioryzm skrajny. Odmawia doświadczeniu wszelkiej wartości dla poznania rzeczywistości, osądzając wiedzę opartą na doświadczeniu jako wiedzę pozorną, która zaznajamia nas z pozorami rzeczywistości. Twierdzenia te są oparte na: złudzeniach zmysłowych, subiektywnych różnic w odczuwaniu między osobnikami; to co jest rzeczywiste musi być niezmienne, a doświadczenie pokazuje przedmioty podlegające zmianie. Tylko rozum jest w stanie zaznajomić nas z rzeczywistością. Tak więc twierdzenie które przyjmujemy nie opierające się na doświadczeniu nazywa się a priori.
✔ Empiryzm skrajny. Twierdzi, że wszelkie uzasadnione twierdzenie musi opierać się na doświadczeniu. Nawet takie aksjomaty jak matematyka czy logika.
✔ Empiryzm umiarkowany. Istnieją twierdzenia, które mają pełne uprawnienie w nauce, a mimo to nie opierają się na doświadczeniu, czyli są twierdzeniem a priori. Uprawnione twierdzenia aprioryczne to tylko takie, które po prostu wyłuszczają jedynie sens zawartych w nich terminów. Tylko twierdzenia analityczne są uprawnionymi twierdzeniami a priori.
✔ Aprioryzm umiarkowany. Istnieją uprawnione twierdzenia a priori nie będące twierdzeniami analitycznymi- twierdzenie syntetyczne (czyli takie, które nie jest jedynie definicją). Mamy zawdzięczać je władzy, która pozwala w danych nam naocznie przedmiotach dopatrywać się prawidłowości ogólnych, a nie tylko dostrzegać jednostkowe fakty, jak to czyni doświadczenie. Znajdujemy przez to prawidłowości ogólne, a nie tylko jednostkowe fakty.
Spór empiryzmu i aprioryzmu o charakter twierdzeń matematyki:
Empiryzm skrajny uważa wszystkie twierdzenia matematyki za twierdzenia oparte na doświadczeniu. Aprioryzm uważa je za twierdzenia, które wolno przyjmować niezależnie od doświadczenia- a priori, przy czy przyznaje niektórym twierdzeniom charakter sądów syntetycznych. Empiryzm umiarkowany natomiast odróżnia matematykę czystą i stosowaną i uważa twierdzenia czystej za a priori, przypisuje im jednak charakter twierdzeń analitycznych, a stosowanej znajduje także twierdzenia syntetyczne, ale uznaje je za empiryczne.
Ad. 2)
Racjonalizm i irracjonalizm:
Racjonalizm głosi kult poznania racjonalnego, zdobytego na drodze przyrodzonej- przeciwstawiając się poznaniu czerpiącego ze źródeł nadprzyrodzonych głosi kult intelektu- i przez to przeciwstawia się uczuciu. Ceni poznanie naukowe (jak w matematyce i naukach przyrodniczych). Głosi, że tylko wtedy wolno głosić swoje przekonania i domagać się uznania, gdy daje się ono w sposób dokładnie wypowiedzieć w słowach i gdy każdy może się przekonać o jego słuszności lub niesłuszności. Chodzi o ochronę społeczeństwa przed fałszem i nonsensem. Jednak oczywistym jest, że nie wszystko możemy zakomunikować w taki sposób- uczuć etc.
Irracjonalizm oczywiście przeciwstawia się temu co wyżej. Był wyznawany od wieków przez mistyków (ludzi doznających ekstazy mistycznej). Głos racjonalisty jednak jest zdrowym głosem społeczeństwa, które broni się przed tym co niewyjaśnione.
Rozdział 4. ZAGADNIENIE GRANICY POZNANIA
Dwa rozumienia transcendencji:
Zagadnienie wymienione w tytule rozdziału dotyczy tego czy człowiek może przekroczyć własne granice rozumienia i poznania co nazywamy transcendencją, a przedmioty leżące poza granicą poznania- przedmiotami transcendentalnymi. Istnieją dwa sposoby rozumienia tematu:
• zagadnienie immanentnych granic poznania- przedmiot transcendentny to taki, który nie jest własnym przeżyciem psychicznym człowieka; własne przeżycia psychiczne danego podmiotu nazywa się też tworami dla niego immanentnymi. Wyznawców tego nurtu nazywa się epistemologicznym realistą immanentnym, a jego przeciwnika epistemologicznym idealistą immanentnym.
• Przedmiotem transcendentnym są wszystkie przedmioty, które istnieją naprawdę, w przeciwieństwie do tych które są konstrukcją myślową. Tutaj wytwarzają się dwa rozumienia transcendencji:
✔ epistemologiczny idealizm transcendentalny- który twierdzi, że przedmioty naprawdę istniejące nie są dostępne poznaniu, lecz poznanie może dotyczyć jedynie określonym konstrukcjom myślowym;
✔ epistemologiczny realizm transcendentalny- poznanie może dotrzeć do prawdziwej rzeczywistości.
Epistemologiczny idealizm immanentny:
Za ego klasycznego przedstawiciela uznaje się George Berkeley' a, który uważa, że w procesie spostrzeżenia zmysłowego poznajemy twory pozapsychiczne, a więc immanentne. Wszystko co spostrzegamy zmysłowo jest tylko naszym wrażeniem subiektywnym. Inną formą poznania wg Berkeley' a jest np. poznanie swej własnej duszy i innych duchów. Obok niego pojawia się Dawid Hume, który uważa że posiadamy spostrzeżenie wewnętrzne, które tworzy po prostu nasze przeżycia psychiczne, które nie wychodzą poza strefę immanentną.
Spostrzeżenie i jego przedmiot:
Do ww. Berkeley uważa, że przedmiot staje się „treścią świadomości”- staje się po prostu przeżyciem psychicznym. Przedmiot spostrzeżony staje się treścią przeżycia.
Ataki realizmu epistemologicznego, oponującemu przeciw idealizmowi Hume'a i Berkeleya, dotyczą tego, że nie uważają oni aby przedmiot w momencie jego postrzegania stawał się częścią podmiotu. Uważają oni, że podmiot wychodzi w akcie poznawania niejako poza sienie, zwracając się ku czemuś, co nie jest jego treścią, nazywa się taki stosunek intencjonalnym.
Jednym z najważniejszych zagadnień z pogranicza psychologii i teorii poznania jest zagadnienie konstytucji przedmiotu postrzegania. Podmiot poznający zachowuje się w akcie spostrzeżenia czynnie, że przedmiot spostrzeżenia zostaje przez umysł dopiero ukonstytuowany.
Epistemologiczny idealizm transcendentalny:
To o czym się myśli i co się spostrzega, czy wyobraża zwykło się nazywać intencjonalnym przedmiotem. Niektórym (centaurom, faunom) odmawiamy rzeczywistego istnienia, uważając je za fikcję, a tylko niektórym przyznajemy rzeczywiste istnienie. Przy odróżnieniu fikcji od rzeczywistości stosujemy pewne kryterium, z których najważniejsze jest doświadczenie. Teoria poznania wysuwa kwestię czy te kryteria prowadzą do uznania za rzeczywiste przedmiotów, które naprawdę istnieją, czy może przedmioty te są także „konstrukcjami umysłu”.
Człowiek tylko to może uznawać za rzeczywiste co sobie potrafi przedstawić, co sobie potrafi pomyśleć. Jednak skoro nasz umysł jest ograniczony, przez to nie możemy sobie wyobrazić rzeczywistości od umysłu niezależnej. Gdyby tak było to wszystkie rzeczy które umysł przedstawia na podstawie doświadczenia, byłyby tylko jego konstrukcją.
Znaleźli się jednak filozofowie, którzy uważali, że umysł nasz nie jest zdolny do poznania świata istniejącego od niego niezależnie- to właśnie nazywa się idealizmem transcendentalnym.
Zwolennicy tego nurtu uważali:
• doświadczenie nie prowadzi nas do uznawania za rzeczywiste przedmiotów, które istnieją od rozumu niezależnie;
• nie uważali jednak aby doświadczenie wydawało fałszywe sądy;
• tylko to co zostało lub mogło zostać obalone przez doświadczenie, mogło zostać nazwane fikcją lub złudzeniem;
• te twory za którymi opowiada się doświadczenie jako kryterium prawdy, nazywają się fenomenami lub zjawiskami;
• fenomeny i zjawiska posiadają rzeczywistość empiryczną- potwierdza je kryterium doświadczenia, harmonii wewnętrznej i powszechnej zgody;
• fenomeny i zjawiska nie posiadają istnienia niezależnego od umysłu.
Kant jako przedstawiciel transcendentalnego idealizmu:
Stwierdza, że a priori zdobywamy pewne twierdzenia, które w zasadzie mogłyby zostać obalone przez doświadczenie, a które później doświadczenie nie tylko potwierdza, ale co do których jesteśmy pewni, że nigdy im nie zaprzecza. Nie trzeba więc apelować do doświadczenia, lecz wystarcza jedynie czysta wyobraźnia. Badania transcendentalne Kanta dotyczyły więc pytania jak są możliwe sądy syntetyczne a priori:
• należy przyjąć, że przedmioty dane nam w doświadczeniu są tylko konstrukcją umysłu, a nie niezależną od niego rzeczywistością, czyli tzw. rzeczami samymi w sobie;
• przedmioty spostrzegane są jedynie konstrukcjami umysłu, nie istnieją naprawdę.
Realizm:
Przedstawia idealizmowi transcendentalnemu tezę o rzeczywistym istnieniu przedmiotów danych w doświadczeniu. Zdaniem realistów doświadczenie tak silnie uzasadnia naszą wiarę w rzeczywiste i niezależne od podmiotu istnienie świata danego nam w doświadczeniu, że żadna krytyka epistemologiczna nie jest w stanie jej podważyć.
Pozytywizm:
Przyjmuje naczelną tezę empiryzmu, wedle której na podstawie doświadczenia poznać możemy rzeczywistość. Idzie jednak dalej i do powyższej tezy dołącza jeszcze twierdzenie, że przedmiotem poznania może być tylko to, co jest lub- co może być dane w doświadczeniu. Nie ma innej wiedzy o świecie jak tylko ta, której dostarczają nam nauki przyrodnicze. Filozofia natomiast powinna stać się teorią nauki.
CZĘŚĆ DRUGA- METAFIZYKA
Rozdział 1. POCHODZENIE NAZWY „METAFIZYKA” I PODZIAŁ ZAGADNIEŃ
Metafizyka- utworzyli ją uczniowie Arystotelesa porządkując jego dzieła. Arystoteles używał słowa filozofia odnosząc się do wyrazu „nauka”. Tak więc w swoich dziełach mówił o różnych filozofiach:
• filozofia pierwsza- dociekanie pierwszych zasad wszystkiego co istnieje;
...
siomak