Skutki niezachowania właściwej formy
Kodeks cywilny reguluje zagadnienie form czynności prawnych i określa przypadki, w których niezachowanie zastrzeżonej formy przewiduje rygor nieważności danej czynności. Nieważność czynności musi być zastrzeżona wyraźnie w ustawie i wynikać z przepisu kodeksu cywilnego, bądź ustawy szczególnej.
Niezachowanie formy szczególnej wymaganej dla danej czynności prawnej może pociągać za sobą różne skutki w zależności od celu, dla którego forma ta była zastrzeżona.
Z tego punktu widzenia można mówić o następujących formach:
- pod rygorem nieważności(ad solemnitatem),
- dla celów dowodowych(ad probationem),
- dla wywołania określonych skutków czynności prawnej(ad eventum).
Forma pod rygorem nieważności- w przypadku formy zastrzeżonej pod rygorem nieważności (ad solemnitatem) jej niezachowanie powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej. Nie jest możliwa konwalidacja takiej czynności; jednym sposobem wywołania zamierzonych skutków jest jej powtórzenie- tym razem z zachowaniem właściwej formy.
Pod rygorem nieważności zastrzeżone są wszystkie omówione wyżej formy kwalifikowane, tj. Forma pisemna z datą pewną, forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym oraz akt notarialny. Nie dotyczy to tych przypadków, gdy dwie pierwsze spośród nich zastrzeżone są tylko dla wywołania określonych skutków czynności prawnej- art. 73 § 2, który mówi: „Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna. Nie dotyczy to jednak wypadków, gdy zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.” . Najważniejszą formą szczególną kwalifikowaną jest jednak akt notarialny, który jest zawsze zastrzeżony. Oznacza to, że jeżeli ustawa wymaga dla danej czynności zachowania formy aktu notarialnego(np. Sprzedaż nieruchomości), umowa zawarta bez zachowania tej formy jest nieważna i nie wywołuje żadnych skutków prawnych; zbywca nieruchomości pozostaje jej właścicielem, chociażby przyjął zapłatę ceny i wydał nieruchomość kontrahentowi.
zachowania formy aktu notarialnego wymagają m.in. Następujące czynności z zakresu prawa cywilnego:
- przeniesienie własności nieruchomości (art. 158),
- ustanowienie i przeniesienie użytkowania wieczystego (art. 234 i 237),
- przeniesienie własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego (art. 223 § 5 pr. Spółdz.),
- umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 162 § 1 k.h.),
- umowa spółki akcyjnej (art. 308 k.h.),
- oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji (art. 3 ust. 1 ustawy o fundacjach).
Forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym jest zastrzeżona pod rygorem nieważności m.in. dla następujących czynności:
- zdobycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa lub ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 75 § 1);
- udzielenie pełnomocnictwa do zawarcia związku małżeńskiego (art. 6 § 2 k.r. I o.)
Forma pisemna zwykła jest zastrzeżona pod rygorem nieważności tylko wtedy, gdy ustawa taki rygor wyraźnie przewiduje. Przykładem może być udzielenie pełnomocnictwa ogólnego- art. 99 § 2, który mówi: „Pełnomocnictwo powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie.”
Forma zastrzeżona dla celów dowodowych- zastrzeżenie formy dla celów dowodowych ma ten skutek, że w razie jej niezachowania nie można będzie – w przypadku sporu – przeprowadzić przed sądem pewnych dowodów. Nie ma to jednak wpływu na ważność samej czynności. Ograniczenia dowodowe, o których mowa, oznaczają niedopuszczalność dowodu ze świadków oraz dowodu z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności, art. 74 § 1, który mówi: „ Zastrzeżenie formy pisemnej bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachwiania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków, ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Przepisu tego nie stosuje się gdy zachowanie formy pisemnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołani określonych skutków czynności prawnej.” . Jest to ograniczenie względne i stosunkowo łatwe do przezwyciężania – można bowiem dowód taki przeprowadzić, jeżeli: obie strony wyrażą na to zgodę, fakt dokonania czynności będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma, sąd ze względu na szczególne okoliczności sprawy uzna to za konieczne, art. 74 § 2, który mówi; „Jednakże mimo niezachowania formy pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych, dowód ze świadków lub dowód z przesłuchania stron jest dopuszczalny jeżeli obie strony wyraża na to zgodę, jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą, albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma. Mówi o tym także wtedy gdy dokument obejmujący czynności został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią (art. 246 k.p.c.).
Należy przy tym pamiętać, że jeżeli między stronami nie pojawi się spór w związku z zawartą umową, problem niezachowania tej formy w ogóle nie powstanie, gdyż- podkreślmy to jeszcze- sama umowa jest ważna. Dla celów dowodowych zastrzeżona jest form pisemna zwykła, jeśli w konkretnym wypadku ustawodawca nie wymaga jej dla wywołania określonych skutków prawnych(art. 74 § 1). Zachowanie formy pisemnej zwykłej wymagane jest m.in.:
- dla dokonania czynności prawnej, przy której wartość przedmiotu świadczenia przewyższa kwotę 2 tys. Zł (art. 75), jednak przy pożyczce forma pisemna dla celów dowodowych wymagana jest już od 500zł (art. 720 § 2),
- dla umowy spółki cywilnej (art. 860 § 2).
Forma zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych- w przypadku zastrzeżenia formy dla wywołania określonych skutków czynności prawnej niezachowanie tej formy nie powoduje nieważności, jednak dokonana czynność nie wywołuje wszystkich skutków, których życzyłyby sobie strony- w ich miejsce wstępują te, które przewiduje ustawa.
Ad eventum mogą być zastrzeżone różne formy szczególne. Przedstawiamy kilka przykładów:
- umowa najmu nieruchomości lub pomieszczenia na czas oznaczony dłuższy niż rok powinna być zawarta ni piśmie. Niezachowanie tej formy nie spowoduje nieważności umowy, ale ustawa nakazuje uznać ją wówczas za zawartą na czas nie oznaczony(art. 660),
- zastrzeżenie własności sprzedanej rzeczy ruchomej, gdy została ona wydana kupującemu, powinno by stwierdzone pismem. Zastrzeżenie to jest skuteczne względem wierzycieli kupującego, jeśli pismo ma datę pewną (art. 590). Niezachowanie tej formy nie spowoduje nieważności zastrzeżenia , ale nie będzie ono skuteczne względem wierzycieli kupującego, którzy chcieliby zaspokoić swoje roszczenia ze sprzedanej rzeczy
- jeżeli umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej(skutek mocniejszy umowy przedwstępnej – art. 390 § 2). Niezachowanie tej formy nie spowoduje nieważność umowy przedwstępnej, ale wywoła ona tylko słabszy skutek- możliwość dochodzenia odszkodowania (art. 390 § 1).
Skutki niedochowania formy czynności prawnej obok wymiaru prawno materialnego mają także wymiar prawno procesowy przybierający postać ograniczeń dowodowych. Ograniczenia te są ustanowione przez art. 246 oraz art. 247 k.p.c.
Z artykułu 246 k.p.c. Można wywodzić, że jeżeli ustawa lub umowa stron wymaga dla danej czynności prawnej zachowania formy pisemnej, to w razie sporu pomiędzy uczestnikami tej czynności prawnej fakt dokonania tejże czynności nie może być dowodzony za pomocą środków, dowodowych w postaci przesłuchania stron lub zeznań świadków, z wyjątkiem sytuacji, w której dokument obejmujący sporą czynność prawną został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią- a jeżeli forma była zastrzeżona tylko dla celów dowodowych, to środek dowodowy w postaci przesłuchania stron lub zeznań świadków może być stosowany także w tych wypadkach, o których mowa w art. 74 § 2 k.c.
Z zestawienia przepisów art. 246 k.p.c. I art. 74 § 2 k.c. Wynika, że sąd będzie mógł- w drodze wyjątku- zastosować dowód ze świadków lub dowód z przesłuchania stron, pomimo niedochowania przez strony wymogu formy pisemnej zastrzeżonej pod rygorem dowodowym, jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę , jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo też jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma(niekoniecznie podpisanego przez stronę, przeciwko której dowód ma być przeprowadzony i niekoniecznie na kartce papieru; takim uprawdopodobnieniem dokonania czynności prawnej- otwierającym sądowi drogę do zastosowania dowodu z zeznań świadków może być również teleks, faks, a zdaniem piszącego te słowa, także wydruk komputerowy, w tym wydruk stwierdzający wysłanie listu elektronicznego(e- mail). Do zakresu ograniczeń dowodowych wynikających z art. 247 k.p.c., sąd najwyższy odniósł się, wydając cytowane poniżej orzeczenia.
buziaczek1887