UZASADNIENIE
I. Potrzeba i cel wydania ustawy – sytuacja w dziedzinie objętej regulacją; różnica pomiędzy obecnym a projektowanym stanem prawnym.
1. Istota problemu.
1.1. Z badania stanu zdrowia ludności Polski (GUS, 2004 r.) wynika, że osoby niepełnosprawne z powodu narządu słuchu stanowią 8,3% ogółu zbiorowości osób niepełnosprawnych. To samo badanie wskazuje, że aż 6,5% osób niepełnosprawnych w wieku 20–59 lat nie słyszy, z czego 4,4% nie jest w stanie uczestniczyć w rozmowie nawet po zaopatrzeniu w aparat słuchowy. Według szacunkowych danych Polskiego Związku Głuchych, ok. 40 tys. osób głuchych używa różnych form języka werbalnego w komunikowaniu się.
Z danych Polskiego Związku Głuchych, odnośnie do liczby członków i podopiecznych Polskiego Związku Głuchych, wynika, że w Polsce jest 25.780 dorosłych osób niesłyszących i 33.073 dorosłych osób słabosłyszących. Łącznie liczba podopiecznych tego Związku wynosi 58.853 osób. Liczba uczestników szkoleń z systemu językowo-migowego wynosi 2786 osób, natomiast z polskiego języka migowego 145 osób – są to głównie osoby słyszące; brak jest natomiast informacji liczbowych dotyczących osób głuchych i słabosłyszących korzystających z tego typu szkoleń (źródło: sprawozdanie z działalności statutowej Polskiego Związku Głuchych za rok 2009). Jednocześnie z szacunkowych danych uzyskanych z Polskiego Związku Głuchych wynika, że liczba wykładowców systemu językowo-migowego wynosi 111 osób (brak jest natomiast informacji o liczbie nauczycieli polskiego języka migowego) a szacunkowa liczba tłumaczy Polskiego Związku Głuchych to ok. 232 osoby (źródło: bieżąca dokumentacja Centrum Edukacyjnego Języka Migowego).
Osoby głuchoniewidome nie stanowią jednolitej i łatwej do identyfikacji grupy głównie ze względu na brak wyodrębnionej kategorii orzeczniczej. W ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki realizowany jest projekt Wsparcie osób głuchoniewidomych na rynku pracy II – Weź sprawy w swoje ręce, którym objęte będzie 600 osób z tego rodzaju ograniczeniami. Liczba beneficjentów została ustalona na podstawie szacunkowych danych mówiących o kilkutysięcznej populacji osób z równoczesnym upośledzeniem narządu wzroku i słuchu.
1.2. Język jest podstawowym narzędziem komunikacji społecznej. Znajomość i używanie danego języka ułatwiają i umożliwiają dostęp do wiedzy i informacji oraz ich przekazywanie. Język nie jest tylko zwykłym wyrazem wolności człowieka, gdyż wykracza on poza sferę osobistą i staje się narzędziem niezbędnym do funkcjonowania w społeczeństwie.
Wyróżnia się następujące metody komunikowania się osób uprawnionych, w rozumieniu ustawy:
1) Polski Język Migowy (PJM) – jest to naturalnym językiem wizualno - przestrzenny, którym posługuje się społeczność osób głuchych w Polsce (zarówno osoby głuche, jak i słyszące dzieci głuchych rodziców. Posiada własny system dwuklasowy zawierający słownik i gramatykę - niezależnie od polskiego języka fonicznego. Język ten powstał na drodze rozwoju historycznego i jest zróżnicowany geograficznie i społecznie;
2) System Językowo-Migowy (SJM) – forma komunikacji wykorzystująca język foniczny (mowę dźwiękową) z wyraźną artykulacją oraz równoległy przekaz znaków migowych odpowiadających poszczególnym wyrazom. Wykorzystuje on gramatykę języka polskiego, a znaki migowe zaczerpnięte z języka migowego stanowią ilustrację wypowiedzi słownej. Ta „ilustracja migowa” nosi nazwę języka miganego i nie występuje samodzielnie, lecz jedynie razem z językiem fonicznym, który stanowi podstawową bazę systemu językowo-migowego. Jest wykorzystywany jako środek porozumiewania się osób uprawnionych, w szczególności tych, dla których pierwszym językiem jest polszczyzna foniczna.;
3) sposoby komunikowania się osób głuchoniewidomych (SKOGN) – forma komunikacji w którym sposób przekazu komunikatu dostosowany jest do potrzeb wynikających z łącznego występowania dysfunkcji narządu wzroku i słuchu. Do SKOGN zalicza się, w szczególności:
a) kreślenie liter na dłoni,
b) alfabet Lorma oraz inne systemy przekazu liter i innych znaków pisarskich za pomocą dotykania umownych punktów oraz kreślenia linii na dłoni,
c) alfabet palcowy oraz znaki języka migowego odbierane dotykiem.
Osoby uprawnione mają ograniczony dostęp do informacji i nie zawsze mogą komunikować się z otoczeniem. Taki stan rzeczy może być spowodowany zarówno brakiem tłumacza języka migowego jak i brakiem innych niezbędnych środków wsparcia pozwalających na komunikowanie się osób uprawnionych, które wymagają w tym zakresie wsparcia. W większości przypadków brak jest jednak rozwiązań mających na celu dostosowanie wizualne i akustyczne pozwalające na poprawę słyszalności i odbioru informacji dźwiękowej, środków wsparcia niezbędnych do komunikacji ustnej, czy też usług tłumaczy języka migowego.
Z powyższych względów istotne jest podkreślenie znaczenia komunikacji migowej i systemów komunikacji osób głuchoniewidomych, a także różnego rodzaju środków wspierających komunikowanie się. Bez zastosowania odpowiednich rozwiązań ustawowych osoby mające trudności w komunikowaniu się nie przezwyciężą istniejących barier w funkcjonowaniu w społeczeństwie.
1.3. Warto zwrócić uwagę na istniejące tzw. „dobre praktyki” tj. wszelkie podjęte już działania pozalegislacyjne, które chociażby w małym stopniu zmierzają do pokonania barier w komunikowaniu się osób uprawnionych.
Tego typu działania mają na celu umożliwienie udziału osób niesłyszących w różnych obszarach funkcjonowania społecznego. Przykładami takich rozwiązań są m.in. montowane w salach wykładowych wielu uczelni wyższych systemy FM (system komunikacji bezprzewodowej, który składa się z nadajnika wychwytującego głos mówiącego i wysyłającego go za pomocą fal radiowych, bezpośrednio do maleńkiego odbiornika, który połączony jest z aparatem słuchowym) czy wprowadzanie przez nadawców programów telewizyjnych w wybranych audycjach tłumaczenia na język migowy oraz nadawanie audycji z napisami (w formie teletekstu lub możliwości wyboru wersji audycji w telewizjach cyfrowych).
Przykładem takich dobrych praktyk może być również pierwsza kampania społeczna „Migaj z nami” zorganizowana przez Polski Związek Głuchych.
2. Aktualny stan prawny.
2.1. Sytuacja osób niepełnosprawnych jest przedmiotem szeregu istotnych dokumentów prawa międzynarodowego. Regulacje mają na celu kształtowanie przestrzeni dostępnej dla wszystkich – środowiska wolnego od barier i wsparcia zgodnego z indywidualnymi potrzebami. Do najważniejszych dokumentów międzynarodowych zaliczyć należy m.in. Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych, która została przyjęta wraz z Protokołem Fakultatywnym przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 2005 r. Konwencja ma umożliwić osobom niepełnosprawnym skuteczne korzystanie z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności, na równi z innymi osobami, a przez to przyczynić się do zwiększenia szans i poprawy ich sytuacji. Polska podpisała Konwencję w 2007 r. a związanie się nią nastąpi w drodze ratyfikacji, za zgodą Sejmu RP wyrażoną w ustawie. Kolejnym istotnym dokumentem jest Zalecenie nr Rec(2006)5 dla państw członkowskich – Plan działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006–2015, zgodnie, z którym państwa członkowskie Rady Europy są zobowiązane do podjęcia działań mających na celu m.in.:
· uznanie prawa osób niepełnosprawnych do używania języka migowego i innych alternatywnych środków i sposobów komunikowania się oraz dążenie do włączenia tych metod do oficjalnej komunikacji,
· zapewnienie, by wszystkie materiały i programy istniejące w systemie edukacji powszechnej były dostępne dla osób niepełnosprawnych,
· zachęcanie telewizji oraz pokrewnych sektorów twórczych do zapewnienia, by osoby niepełnosprawne miały dostęp do telewizji, filmów, sztuk teatralnych i innych działań związanych ze sztuką w dostępnej formie, co może wymagać napisów, podpisów i zastosowania tłumacza języka migowego. Zgodnie z Dyrektywą 2010/13/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich, dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych) (wersja ujednolicona) (Dz. Urz. L 95 z dnia 15 kwietnia 2010 r., str. 1) zalecono zwiększenie dostępu do przekazu medialnego dla osób niepełnosprawnych. Dyrektywa ta w nowo wprowadzonym art. 7 statuuje obowiązek zachęcania przez państwa członkowskie dostawców usług medialnych podlegających ich jurysdykcji do zapewnienia, by świadczone przez nich usługi stawały się stopniowo dostępne dla osób z dysfunkcjami wzroku lub słuchu.
2.2. W polskim systemie prawnym funkcjonuje wiele rozwiązań, które mają za zadanie zapewnić pełny udział osób niepełnosprawnych w szeregu obszarów życia społecznego. Zgodnie z art. 32 ustawy z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.) wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Ponadto nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Istotna jest ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 214, poz. 1407, z późn. zm.), która reguluje podstawowe kwestie związane z wprowadzeniem do porządku prawnego pojęcia osoby niepełnosprawnej, stworzeniem katalogu ulg i uprawnień oraz wsparciem osób niepełnosprawnych zarówno w obszarze zawodowym jak i społecznym.
Należy wspomnieć o rozwiązaniach mających na celu zapewnienie dostępu osób niesłyszących do niektórych obszarów funkcjonowania społecznego. Na podstawie art. 157 § 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, z późn. zm.) wydane zostało rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych (Dz. U. z 2005 r. Nr 15, poz. 133). Zgodnie z § 13 rozporządzenia biegłym – tłumaczem języka migowego może być osoba, która ukończyła 21 lat życia oraz posiada „Certyfikat drugi – „T2” – tłumacz-biegły w zakresie języka migowego” lub tytuł eksperta tego języka, wydany przez Polski Związki Głuchych.
Na podstawie ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.), wydane zostały rozporządzenia mając na celu wsparcie uczniów niepełnosprawnych.
Na podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 22 ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie oświaty wydane zostało rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 15, poz. 142, z późn. zm.). Zgodnie z § 2 rozporządzenia istnieje możliwość korzystania z zajęć rewalidacyjnych, w tym korygujących wady mowy i zapewniających naukę języka migowego lub innych alternatywnych metod komunikacji. Natomiast w § 3 ust. 1 pkt 4 przewidziano, że w szkolnym planie nauczania należy dodatkowo uwzględnić zajęcia rewalidacyjne m.in. z nauki języka migowego lub innych alternatywnych metod komunikacji dla uczniów niepełnosprawnych, w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności uczniów.
Na podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 71 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie oświaty wydane zostało rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 marca 2005 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt dzieci w tych placówkach (Dz. U. Nr 52, poz. 467, z późn. zm.). Zgodnie z § 23 rozporządzenia tworzone są specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze dla dzieci i młodzieży, które z powodu niepełnosprawności nie mogą uczęszczać do szkoły w miejscu zamieszkania oraz dla dzieci, które nie mogą uczęszczać do przedszkola w miejscu zamieszkania. W §24 rozporządzenia wśród ośrodków specjalnych ustawodawca wskazuje m.in. na ośrodki dla dzieci i młodzieży niesłyszących i słabo słyszących.
Na podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 71b ust. 7 pkt 3 ustawy o systemie oświaty wydane zostało rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowywania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz. U. Nr 19, poz. 167), które określa warunki organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie, wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki i metod w pracy w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych, przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi oraz w przedszkolach i szkołach integracyjnych. Zgodnie z § 6 ust. 4, 6 i 7 przedmiotowego rozporządzenia m.in. dla uczniów niesłyszących i słabo słyszących posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, przystępujących do sprawdzianu lub egzaminu gimnazjalnego, przygotowuje się specjalne zestawy zadań dostosowane do rodzaju ich niepełnosprawności. Dla absolwentów niesłyszących, posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, przystępujących do egzaminu maturalnego z języka polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie i języka obcego nowożytnego, przygotowuje się arkusze egzaminacyjne dostosowane do rodzaju ich niepełnosprawności. W czasie przeprowadzania sprawdzianu lub egzaminu gimnazjalnego, maturalnego oraz egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, należy zapewnić obecność specjalisty z zakresu danej niepełnosprawności lub niedostosowania społecznego, w szczególności m.in. tłumacza języka migowego, jeżeli jest to niezbędne dla uzyskania właściwego kontaktu z uczniem lub absolwentem niepełnosprawnym lub niedostosowanym społecznie. Analogiczne rozwiązania przewiduje w tym zakresie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach (Dz. U. Nr 19, poz. 166). Rozporządzenie to przewiduje, że dla dzieci i młodzieży m.in. niesłyszących i słabo słyszących organizuje się przedszkola specjalne, oddziały specjalne w przedszkolach ogólnodostępnych, szkoły specjalne, oddziały specjalne w szkołach ogólnodostępnych (§ 2 ust. 1).
Kolejne rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 sierpnia 2001 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów (Dz. U. Nr 92, poz. 1020, z późn. zm.) określa standardy wymagań przeznaczone dla uczniów niesłyszących i słabo słyszących zdających sprawdzian w ostatnim roku nauki w szkole podstawowej, zdających egzamin gimnazjalny oraz egzamin maturalny.
Zgodnie z wprowadzonymi w marcu 2011 r. zmianami do ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 226, z późn. zm.), nadawcy programów telewizyjnych będą obowiązani do zapewnienia dostępności programów telewizyjnych dla osób niepełnosprawnych, w tym z powodu dysfunkcji narządu słuchu. Co do zasady, co najmniej 10% kwartalnego czasu nadawania programu, z wyłączeniem reklam i telesprzedaży, powinno mieć wprowadzone odpowiednie udogodnienia w formie audiodeskrypcji, napisów oraz tłumaczeń na język migowy.
3. Konieczność ustanowienia nowej regulacji.
3.1. Przedstawiona powyżej analiza stanu prawnego pozwala stwierdzić, iż brak jest kompleksowych regulacji zapewniających osobom uprawnionych wsparcie w pokonaniu istniejących barier w komunikowaniu się z osobami słyszącymi.
Osoby mające problem w komunikowaniu się doznają ograniczeń w kontaktach z instytucjami publicznymi, służbami ratowniczo-interwencyjnymi oraz zakładami opieki zdrowotnej, gdzie obecnie nie mają możliwości skorzystania z pomocy osoby przybranej przez siebie czy korzystania z innych rozwiązań, które ułatwiłyby im komunikowanie się, a w rezultacie możliwość załatwienia szeregu znaczących spraw. W związku z powyższym niezbędne jest pilne uregulowanie przede wszystkim tych obszarów.
Niezbędne jest wprowadzenie odrębnej regulacji, zmieniającej ten stan rzeczy i ułatwiającej funkcjonowanie osób uprawnionych, w rozumieniu ustawy, w wybranych obszarach. Przyjęte rozwiązania pozwolą również na dalszą analizę sytuacji osób uprawnionych i wypracowywaniu rozwiązań, które będą mogły służyć podjęciu działań zmierzających do ułatwienia funkcjonowania tych osób w społeczeństwie, które w większości składa się z osób słyszących.
3.2. Konieczna jest ustawowa regulacja dotycząca uprawnień wszystkich osób wymagających wspierania w komunikowaniu się, bez względu na to, jaki sposób komunikowania się uznają one za najbardziej im odpowiadający.
Oznacza to konieczność zapewnienia realnej możliwości egzekwowania swoich praw przez osoby uprawnione, posługujące...
pbz