Podstawowe pojęcia ekonomiczne

Ekonomia - to nauka zajmująca się zachowaniem podmiotów gospodarczych w dziedzinie wykorzystania ograniczonych środków, które mogą być w rozmaity sposób zastosowane w sferze produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji.

Jednym z podstawowych pojęć ekonomii jest rzadkość. Już dzieci odkrywają pewnego dnia, że nie można mieć wszystkiego równocześnie. Wszyscy przez całe życie muszą dokonywać różnych wyborów. Każda firma musi także selekcjonować wydatki, ponieważ, nie może posiadać wszystkiego. Konieczność wyboru dotyczy również rządu; nie może on bowiem osiągnąć jednocześnie wszystkich celów gospodarczych. Żaden człowiek (ani też żadne społeczeństwo) nie może posiadać wszystkich rzeczy, które chciałby mieć, po prostu dlatego że nie wystarczyłoby wszystkiego dla wszystkich. Wynika to z ograniczoności (rzadkości) zasobów, to znaczy rzeczy potrzebnych do wytwarzania dóbr i usług niezbędnych do zaspokojenia tych pragnień. Kiedy wszystkie zasoby są w pełni wykorzystane, to nic więcej nie da się wyprodukować. Innymi słowy, jeśli zasoby danego kraju (siła robocza, fabryki, gospodarstwa rolne itd.) zostaną w pełni wykorzystane, jedynym sposobem, aby kraj ten mógł zwiększyć produkcję jakiegoś wyrobu będzie zmniejszenie produkcji czegoś innego. Dotyczy to każdego kraju, nawet tych bardzo bogatych.

Niemal wszystko jest rzadkie: żadna ilość dóbr nie jest w stanie całkowicie usatysfakcjonować społeczeństwa, bez względu na stopień zamożności każdy chce mieć więcej. Ekonomia nazywa ten stan nieograniczonością potrzeb ludzkich. Przedmiot zainteresowania ekonomii częściowo pokrywa się z zagadnieniami badanymi w ramach innych nauk społecznych, ale ekonomia zajmuje się głównie relacjami zachodzącymi między kupującym, a sprzedającym oraz analizą rynku.

Ekonomia jest jedyną nauką, która bada związki i współzależności zachodzące w całej gospodarce narodowej w celu ustalenia warunków racjonalnej alokacji środków i maksymalizowania korzyści podmiotów gospodarczych.

Ponieważ wszystkiego nie starczyłoby dla wszystkich, wszyscy - każdy człowiek, przedsiębiorstwo lub rząd - muszą dokonywać wyborów spośród tego, co chcieliby posiadać. Tak więc powinniśmy starać się postępować gospodarnie, aby uzyskać jak najwięcej z tego, czym dysponujemy. Pole wyboru ograniczone jest przez nasz dochód, majątek oraz możliwość pożyczania pieniędzy. Dochody osobiste, oszczędności oraz możliwości pożyczania ograniczają zarówno pojedynczych ludzi, jak i rodziny. Przedsiębiorstwa ograniczone są wielkością swoich zysków, oszczędnościami oraz zdolnościami zaciągania kredytu, a rządy - możliwościami nakładania podatków i uzyskiwania pożyczek.

Tradycyjnie ekonomię dzieli się na mikroekonomię (microeconomics), która zajmuje się zachowaniem indywidualnego konsumenta, przedsiębiorcy, handlowca, rolnika oraz makroekonomię (macroeconomics), która skupia swoją uwagę na badaniu takich wielkości jak całkowity dochód gospodarki, odsetek osób zatrudnionych, przepływ kapitału.

Pod pojęciem ekonomii pozytywnej rozumie się stwierdzenia będące naukowym i obiektywnym wyjaśnieniem funkcjonowania gospodarki (na przykład do ekonomii pozytywnej należy stwierdzenie "Dwukrotne zwiększenie opodatkowania wyrobów tytoniowych spowoduje spadek ich konsumpcji"), natomiast sądy ekonomiczne oparte na subiektywnym systemie wartościowania określane są mianem ekonomii normatywnej (przykładowo "Rząd polski powinien prowadzić politykę mającą na celu obniżenie poziomu konsumpcji wyrobów tytoniowych").

Czym zajmuje się ekonomia?

Nowoczesna ekonomia jako odrębna nauka powstała w XVIII wieku. Wtedy właśnie ekonomiści opracowali metody badania oraz sposoby wyjaśniania, jak ludzie, firmy oraz narody wykorzystują dostępne im zasoby. Wielkie firmy zatrudniają ekonomistów analizujących prowadzoną przez nie działalność gospodarczą. Każdy rząd również zatrudnia ekonomistów do badania problemów związanych z całą gospodarką oraz jej poszczególnymi działami.

Dzisiaj ekonomiści, uwzględniając oddziaływanie handlu zagranicznego i wzajemne powiązania gospodarcze na świecie, wyróżniają również dodatkowo, jako działy ekonomii, międzynarodowe stosunki gospodarcze (international economics) - zajmujące się uwzględnieniem wpływu międzynarodowej wymiany handlowej na gospodarkę państwa oraz gospodarkę światową (global economics) - dział ekonomii zajmujący się gospodarką całego świata jako jednego organizmu.

Modelem ekonomicznym nazywamy każde uproszczone twierdzenie, diagram lub wzór, którym posługujemy się, aby zrozumieć zdarzenia ekonomiczne.

W wielu wypadkach przy rozwiązywaniu problemów ekonomicznych trzeba wyjść poza model, szczególnie, gdy dotyczą one kwestii społecznych. Rozwiązanie takich problemów wymaga bowiem uwzględnienia opinii różnych środowisk, pewnych opcji politycznych oraz wartości etycznych.

Proces gospodarowania

Proces gospodarowania przebiega w czterech etapach:

1.       Wytwarzanie (produkcja) odbywa się w przedsiębiorstwie. Celem jest wyprodukowanie dobra ekonomicznego. Mówi się, że ten etap jest najważniejszy.

2.       Wymiana (handel) odbywa się na rynku. Składniki wymiany:

o        towar

o        usługa

o        praca

o        kapitał

3.       Podział - w przeciwieństwie dom wytwarzania, wymiany i spożycia, najtrudniejsze do zanalizowania. Trzy główne miejsca lub rodzaje podziału:

o        pierwotny - w przedsiębiorstwie, podział wytworzonego dobra ekonomicznego na:

§         płacę należną pracownikom

§         wartość dla pracodawcy

o        wtórny - drugie miejsce podziału poprzez budżet do wspólnej kasy (podatki)

o        ostateczny - dzieli wartość na spożycie w gospodarstwie domowym i na inwestycje w przedsiębiorstwie

4.       Spożycie (konsumpcja) - odbywa się w gospodarstwie domowym. Jest to wykorzystanie wcześniej wytworzonego dobra ekonomicznego.

Założenia modelu gospodarki rynkowej

·         Na rynku działają tylko dwa podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe czyli konsumenci i przedsiębiorcy) występujące w roli sprzedawców i nabywców.

·         Podmioty gospodarcze spotykają się na rynku dóbr i usług oraz na rynku czynników produkcji

·         Podmioty gospodarcze działają na rynku w warunkach konkurencji doskonałej tzn. że na rynku działa wielu konsumentów oraz wielu producentów wykonujących jednorodne dobro.

·         Poszczególni uczestnicy rynku nie mają wpływu na poziom i zmianę ceny danego dobra, która jest kształtowana przez mechanizm rynkowy.

·         Wszyscy uczestnicy rynku mają jednakowy dostęp do informacji.

·         Każdy sprzedawca i nabywca ma swobodę wyboru kontrahenta

Mechanizm rynkowy to proces regulowania decyzji konsumentów i producentów, który dokonuje się poprzez rynek niezależnie od woli poszczególnych podmiotów gospodarczych w celu osiągnięcia równowagi rynkowej.

Rynek to ogół transakcji kupna - sprzedaży towarów dokonujących się w sposób dobrowolny i ciągły, w wyniku, których zostają określone cechy nominalne oraz ilości nabywczych i sprzedawanych towarów.

Rynek i wolna przedsiębiorczość oznacza gospodarkę, w której decyzje podejmowane są niezależnie przez wielu kupujących oraz sprzedających. Oprócz sprzedających i kupujących innym ważnym elementem systemu rynkowego jest prywatna własność. Pod pojęciem "własność prywatna" rozumiemy prawo osób prywatnych oraz firm do posiadania środków produkcji. W gospodarce rynkowej środki produkcji są własnością osób prywatnych. Własność prywatna daje ludziom motywację do wykorzystywania tego, co posiadają w celu produkowania tych wyrobów, które korzystnie mogą sprzedać i dzięki temu osiągnąćzyski. Pragnienie osiągania zysków jest kolejnym elementem gospodarki rynkowej. Czynnik ten, nazywany często motywem zysku, stanowi jakby motor napędowy działań ludzkich, i sprawia, że produkują oni rzeczy, których pragną kupujący. Motyw zysku dostarcza również sprzedającym pobudek do utrzymywania kosztów produkcji na jak najniższym poziomie. Niższe koszty umożliwiają im bowiem zwiększenie zysku, czyli różnicy pomiędzy kosztami i ceną sprzedaży, lub zredukowanie ceny tak, aby sprzedawać taniej od konkurencji, lub osiągnięcie tych dwóch celów jednocześnie.

Rola państwa w gospodarce rynkowej

Rząd w tym modelu odgrywa rolę drugorzędną. Obecnie na świecie nie ma "czystej" gospodarki rynkowej. I chociaż sam rynek steruje większością decyzji ekonomicznych, państwo często ingeruje w wolną grę rynkową, aby osiągnąć cele, których samoistna realizacja na wolnym rynku byłaby niemożliwa bądź bardzo kosztowna czy długotrwała.

Funkcje ceny w gospodarce rynkowej

Ceny pełnią dwie istotne funkcje gospodarcze: wskazują właściwe kierunki alokacji (rozdziału) rzadkich zasobów między różne zastosowania oraz stanowią czynnik motywujący do podejmowania działalności gospodarczej. Ogólnie rzecz biorąc, im trudniej dane dobro jest osiągalne, tym wyższa będzie jego cena i tym mniej ludzi będzie chciało i mogło je nabyć. Ekonomiści określają to zjawisko mianem "efektu racjonowania", wywoływanym przez ceny. Innymi słowy, ponieważ nie ma wystarczającej ilości dóbr dla wszystkich, w systemie rynkowym o tym, kto otrzyma dobra i usługi decyduje cena.

Podwyżki oraz obniżki cen stanowią informację dla aktualnych i potencjalnych dostawców wyrobów i usług. Wzrost ceny przyciąga nowych producentów, ich spadek zaś zniechęca do wytwarzania tych dóbr. W ten sposób ceny stymulują firmy do zwiększenia lub zmniejszenia poziomu produkcji. Ekonomiści mówią o motywującej produkcję funkcji cen.

Popyt. Prawo popytu

Popyt to takie zapotrzebowanie na dane dobro, za które nabywca gotowy jest zapłacić ustaloną na rynku cenę, dysponując do tego odpowiednią sumą pieniędzy. Innymi słowy - to poparta odpowiednimi zasobami chęć klienta do nabycia dóbr i usług w danym momencie i w danym miejscu.

Prawo popytu określa stosunek pomiędzy cenami a ilością dóbr i usług, które zostałyby kupione przy danych cenach. Mówi ono, że gdy wszystkie inne czynniki pozostaną na dotychczasowym poziomie, więcej można będzie sprzedać po niższej niż po wyższej cenie.

Popyt na dany towar zależy od:

·         Poziomu ceny danego dobra

·         Wysokości realnych dochodów

·         Poziomu cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych

·         Oczekiwań zmian cen i dochodów

·         Indywidualnych preferencji konsumenta

·         Liczby konsumentów itp.

Popyt efektywny - zgłaszany i możliwy do zrealizowania.
Popyt potencjalny - zgłaszany, ale nie możliwy w danej chwili do zrealizowania.

Malejąca użyteczność krańcowa oznacza sytuację, gdy spożycie następnej jednostki danego dobra przynosi mniejsze zadowolenie niż spożycie poprzedniej jednostki tego samego dobra. Zmniejszająca się użyteczność krańcowa tłumaczy, dlaczego są potrzebne niższe ceny, aby zwiększyć poziom popytu.

Kształt i nachylenie krzywych popytu na różne wyroby bywa odmienne. Elastyczność określa, w jakim stopniu zmiana ceny wpływa na poziom popytu. Elastyczność oblicza się, dzieląc procentowe zmiany popytu przez procentowe zmiany ceny. W ten sposób elastyczność informuje nas o wpływie wahań ceny na zmiany popytu na dane dobro. Kiedy popyt na dane dobro jest nieelastyczny, zmiana ceny będzie miała stosunkowo niewielki wpływ na poziom popytu. Kiedy popyt na daną rzecz jest elastyczny, wtedy mała zmiana ceny wywoła stosunkowo dużą zmianę popytu.

Elastyczność może być również mierzona za pomocą tzw. "testu utargu". Całkowity utarg jest równy cenie pomnożonej przez liczbę sprzedanych sztuk. Jeśli po podniesieniu ceny całkowity utarg spadnie, popyt określa się jako elastyczny. Natomiast jeśli po podniesieniu ceny, całkowity utarg wzrośnie, wtedy popyt określimy jako nieelastyczny. Podobnie, jeśli po obniżeniu ceny całkowity utarg wzrósłby, popyt jest elastyczny. Natomiast jeśli obniżka cen doprowadzi do spadku całkowitego przychodu (utargu), wtedy popyt na dane dobro uznamy za nieelastyczny.

Podaż. Prawo podaży

Podaż to ilość danego towaru, którą sprzedający zaoferują do sprzedaży w danym momencie i miejscu w zależności od poziomu cen.

Ilość dostarczanego dobra ulega zmianie, jeśli jego cena wzrośnie lub spadnie. Dzieje się tak dlatego, że producenci dostarczają swoje produkty w celu osiągnięcia zysku. Im wyższa jest cena, tym większą stanowi zachętę do produkcji i sprzedaży danego dobra. Opieramy się tutaj na założeniu, że wszystkie inne niż cena czynniki (dochody, ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych, moda itp.) utrzymujemy na pewnym stałym, określonym poziomie. Można to zilustrować krzywą podaży. Tak jak to ma miejsce w przypadku popytu, krzywe podaży nie muszą być prostymi liniami. Typowa krzywa podaży, w odróżnieniu od krzywej popytu, jest rosnąca.

Przyczyny zmian w podaży:

·         Zmiany w kosztach produkcji. Jeśli koszty produkcji danego wyrobu ulegną obniżeniu, sprzedający będą w stanie zaoferować większą jego ilość na sprzedaż. Wzrost kosztów produkcji będzie miał odwrotny wpływ - podaż zmaleje.

·         Zmiany cen innych dóbr, szczególnie gdy łatwo jest zmienić profil produkcji. Większość producentów często wytwarza więcej niż jeden produkt. Zmiana relacji cen między wyrobami może spowodować wzrost produkcji pewnych wyrobów i jednoczesny spadek produkcji innych.

·         Oczekiwania. Jeśli producenci spodziewają się podwyżek cen, mogą zdecydować się na zwiększenie produkcji w chwili obecnej, aby czerpać zyski w przyszłości. Natomiast jeśli oczekuje się, że ceny w przyszłości spadną, przedsiębiorstwa zmniejszą produkcję i wtedy podaż spadnie.

Państwo i gospodarka

W miarę rozwoju gospodarki rynkowej zmieniała się rola i znaczenie państwa w gospodarce. Na początku XXI wieku w krajach wysoko rozwiniętych państwo odgrywa w niej ważną rolę. Mimo tego nie ma powszechnej zgody co do jego optymalnego wpływu na gospodarkę.

Adam Smith opisał świat, w którym gospodarka praktycznie sterowała sama sobą. Państwo odgrywało jedynie niewielką rolę. Smith podał przykład francuskiego urzędnika, który spytał przedsiębiorcę, co rząd mógłby uczynić, aby mu pomóc. Laissez nous faire ("zostawcie nas w spokoju"), padła odpowiedź. Do dzisiaj określenie laissez faire odnosi się do polityki ograniczania wpływu administracji państwowej na działalność gospodarczą.

Zwolennicy państwa "minimum" - liberałowie - głoszą pogląd, wedle którego państwo powinno zapewniać społeczeństwu swobodne możliwości działania. Powinno więc ono pełnić rolę "nocnego stróża" i dbać o stanowienie i przestrzeganie prawa, nie mieszając się w żaden sposób w gospodarkę. Samoczynnie działający mechanizm rynkowy w sposób najlepszy rozwiązuje bowiem wszelkie problemy gospodarcze i nie może być od niego sprawniejszy nawet najlepszy urzędnik.

Wielki kryzys lat trzydziestych pokazał, że mechanizm rynkowy nie funkcjonuje w sposób doskonały. Zamiast bezczynnie czekać, aż kryzys sam minie, państwo ingerowało w gospodarkę, a efekty takiej interwencji okazały się pozytywne. W konsekwencji, począwszy od lat trzydziestych do końca lat siedemdziesiątych, zwolennicy leseferyzmu byli w defensywie.

Przeciwne w stosunku do liberałów stanowisko zajmują etatyści. Państwo według nich powinno aktywnie uczestniczyć w życiu gospodarczym, dbać o równomierny rozwój i sprawiedliwy podział dochodu narodowego. Może tego dokonywać, korygując mechanizm rynkowy w mniejszym lub większym zakresie. Nie musi to jednak oznaczać rezygnacji z gospodarki rynkowej i przejścia do gospodarki planowej - socjalizmu. Te mniej rynkowe metody wiążą się z upaństwawianiem (nacjonalizacją) przedsiębiorstw tak, że państwo staje się poważnym (czasem głównym) dostawcą dóbr i usług. Zasięg nacjonalizacji jest odmienny w różnych krajach, lecz dotyczy on przede wszystkim przemysłu ciężkiego, wydobywczego, energetyki, transportu itp. Państwowe (całkowicie lub częściowo) są często także ochrona zdrowia i szkolnictwo. Państwo staje się pracodawcą dla wielu milionów pracowników, w swoich decyzjach nie może kierować się więc wyłącznie kryterium maksymalizacji zysku.

Przedsiębiorstwa państwowe czują się bezpieczniej i raczej nie boją się przyszłości, bo zawsze (ostatnimi czasy jednak nie zawsze) mogą liczyć na pomoc państwa.

Prowadzi to do przerostów zatrudnienia, podnosi koszty, a tym samym osłabia konkurencyjność i tempo wzrostu dochodu narodowego. Do monstrualnych rozmiarów rozrasta się biurokracja, której najważniejszym celem jest udowodnienie zasadności jej istnienia (np. przed laty w Wielkiej Brytanii wymiana żarówki w państwowej placówce służby zdrowia wymagała zaangażowania 6 urzędników i podjęcia 17 decyzji, a czynności papierkowe z tym związane trwały 20 minut). Mnożone są więc zakazy, nakazy i tysiące bzdurnych norm i wytycznych, które mają coraz mniejszy związek z rzeczywistością. Bastionem biurokracji są wielkie instytucje międzynarodowe, np. ONZ czy Unia Europejska. Urzędnicy tej ostatniej, tzw. eurokraci, zakwalifikowali marchew do owoców tylko dlatego, że daje się z niej zrobić konfiturę. Wszechwładni biurokraci w imię troski o dobro obywateli zabraniają na przykład w wielu krajach Europy Zachodniej handlu w sobotnie popołudnia oraz niedziele.

Decyzję co do roli państwa w gospodarce podejmują głosujący w czasie wyborów parlamentarnych. Nie jest to decyzja łatwa, każde bowiem z rozwiązań ma swoje wady i zalety. Małe zaangażowanie państwa w gospodarkę (np. w USA) sprawia, że państwa te są bogatsze, rozwijają się szybciej, ale występuje w nich wielkie zróżnicowanie w podziale dochodu, istnieją znaczne sfery nędzy i ubóstwa, utrudniony jest dostęp do opieki medycznej i szkolnictwa, poważnym problemem jest przestępczość. Z drugiej strony w państwach opiekuńczych (np. w Skandynawii) dochód jest dzielony bardziej równomiernie (bogaci płacą wysokie podatki) i każdy człowiek ma pewność, że nigdy nie znajdzie się bez środków do życia, co z kolei sprawia, że niektórzy nigdy nie pójdą do pracy i żyją z zasiłków socjalnych.

Społeczeństwa mogą więc dokonać wyboru: albo równiej, sprawiedliwiej, bezpieczniej (co jak wiadomo z doświadczeń Polski socjalistycznej zazwyczaj oznacza zupełnie co innego), ale z wysokimi podatkami, albo "każdy jest kowalem własnego losu" i powinien samodzielnie zapewniać środki do życia dla siebie i rodziny. Z pewnością gdy się jest młodym, zdrowym i zarabia dużo pieniędzy, to atrakcyjniejsze wydaje się państwo liberalne, na starość jednak lub w chorobie tęskni się do państwa opiekuńczego. Z tego też względu osoby w starszym wieku, oraz osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych częściej głosują na partie polityczne opowiadające się za interwencjonizmem. Natomiast osoby młode i w średnim wieku, z dobrymi perspektywami zawodowymi opowiadają się, na ogół, za ograniczoną ingerencją państwa w gospodarkę. Tego ostatniego stwierdzenia nie można jednak traktować zbyt dosłownie, gdyż o sympatiach politycznych ludzi decyduje wiele czynników pozaekonomicznych.

Gospodarcze cele państwa

Sposób, w jaki dane osoby podchodzą do kwestii ekonomicznych, zależy w dużej mierze od ich własnych osobistych celów. Społeczeństwo również posiada cele, które próbuje osiągnąć poprzez politykę społeczną. Pomimo pewnych kontrowersji większość Polaków prawdopodobnie zgodzi się z faktem, że lista celów ekonomicznych społeczeństwa powinna zawierać niżej wymienione punkty.

·         Rozwój gospodarczy. Zwiększenie poziomu produkcji wyrobów i usług. Gdy ilość i jakość dostępnych wyrobów i usług będzie większa, wtedy standard życia każdego człowieka najprawdopodobniej się podniesie.

·         Pełne zatrudnienie. W miarę możliwości miejsce pracy powinno być zapewnione każdemu, kto chce i może pracować.

·         Stabilność cen. Gwałtowne zmiany cen są niekorzystne zarówno dla producentów, jak i konsumentów. Toteż jednym z zadań państwa jest walka z inflacją.

·         Wolność gospodarcza. Wszyscy powinniśmy mieć wolność wyboru co do sposobu, w jaki zarabiamy na życie i wydajemy pieniądze.

·         Bezpieczeństwo socjalne. Znajdują się wśród nas ludzie, którzy z różnych powodów (upośledzenia, choroby, wieku) nie są w stanie zarobić na swoje utrzymanie. Bezpieczeństwo socjalne oznacza, że tym osobom, które nie są w stanie w pełni o siebie zadbać, zostanie udzielone wsparcie.

·         Równość szans. Oznacza, że wszyscy obywatele powinni mieć takie same szanse zrealizowania swoich ambicji. Zasada ta nie oznacza, że każdemu należy się tyle samo, ale jedynie, że w punkcie startu szansę powinny być wyrównane. Równości szans sprzyja na przykład bezpłatne szkolnictwo podstawowe czy zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, pochodzenie lub wyznanie.

·         Wydajność. Wydajność jest miernikiem efektywności wykorzystania zasobów. Wzrost wydajności w skali całego kraju oznacza lepsze wykorzystanie ograniczonych zasobów.

Zakres ingerencji państwa w gospodarkę

Stanowienie i egzekwowanie prawa. Rynek nie jest w stanie ustanawiać, a w szczególności egzekwować, niezbędnych "zasad funkcjonowania". Chodzi tu szczególnie o zdefiniowanie i egzekwowanie prawa własności prywatnej. Gdyby nie było gwarancji własności prywatnej, to ludzie cały czas martwiliby się o swój majątek. Bodźce do inwestowania i pomnażania bogactwa byłyby bardzo słabe. Jeśli nie byłoby można egzekwować zawieranych umów, to nikt by ich nie zawierał. Cała działalność gospodarcza opierałaby się więc albo tylko na sile, za pomocą której można by ochronić swoją własność lub wyegzekwować umowy, albo na wzajemnym zaufaniu, co jednak znacznie ograniczałoby skalę prowadzonej działalności. Innymi słowy, prawo, w tym szczególnie prawo własności, jest kluczowym elementem funkcjonowania i rozwoju gospodarki rynkowej.

Ochrona konkurencji rynkowej. W świecie, który opisał Adam Smith, wiele małych firm konkurowało ze sobą o każdy grosz, którym dysponuje klient. Konkurencja zmuszała sprzedających do produkowania wyrobów zgodnie z zapotrzebowaniem klientów po możliwie najniższych cenach. Sprzedający, których wyroby nie spełniały warunków cenowych i jakościowych, tracili klientów i musieli się liczyć z możliwością niepowodzenia. Jednocześnie wysiłki podejmowane w celu zmniejszania kosztów i podnoszenia jakości prowadziły do bardziej wydajnego wykorzystywania ograniczonych zasobów ekonomicznych. Zupełnie inna sytuacja ma miejsce, gdy konkurencja jest ograniczona lub wręcz jej nie ma. Konsumenci nie mają możliwości wyboru i muszą dokonywać zakupów u monopolisty. Ten zaś, z kolei, nie ma bodźców do zmniejszania kosztów, ulepszania wyrobu i różnicowania swojej oferty. Ceny w takich okolicznościach są określane przez producentów, a nie przez rynek. Z tych też powodów brak konkurencji może doprowadzić do wyższych cen, marnowania zasobów i niższego standardu życia, ponieważ społeczeństwo będzie stać na kupno mniejszej ilości wyrobów.

Należy chronić system rynkowy przed monopolami, to znaczy firmami, które posiadają tak dużą kontrolę nad rynkiem, że mogą ustalać cenę, po jakiej będą sprzedawane ich wyroby. Sejm wprowadził ustawy, które mają promować rozwój konkurencji i ograniczać praktyki monopolistyczne.

Zapewnienie produkcji dóbr i usług użyteczności publicznej. Gospodarka rynkowa nie jest w stanie zapewnić wszystkich dóbr i usług, które są potrzebne społeczeństwu. Jest to związane z występowaniem dwóch typów dóbr: dóbr (i usług) prywatnych i dóbr (i usług) publicznych.

Do dóbr prywatnych należy większość tych dóbr, które spożywamy. Oto jest np. do sprzedania pączek. Jeśli go kupimy, to ktoś inny nie będzie już mógł go zjeść, a więc nasza konsumpcja wyklucza konsumpcję innych osób. Jeśli nie będziemy chcieli za niego zapłacić, to go nie dostaniemy. Tak więc, jeśli chcemy go zjeść, to musimy go kupić, co zapewnia zysk jego producentom i dlatego też nie trzeba nikogo namawiać ani zachęcać do produkcji pączków.

Dobrem publicznym jest np. obrona narodowa. Jeśli "konsumujemy" to dobro, żyjąc w pokoju, to nasza "konsumpcja" tego dobra nie zmniejsza konsumpcji innych obywateli. Ponadto nie ma możliwości pozbawienia "gapowiczów" - obywateli, którzy nie płacą podatków na obronę narodową - korzystania z dobrodziejstw obrony narodowej. Państwo zapewnia odpowiedni poziom obrony narodowej, w systemie wolnej konkurencji jej podaż mogłaby być niedostateczna z powodu "gapowiczów".

Sposoby oddziaływania państwa. Państwo może przeciwdziałać szkodliwym efektom zewnętrznym i promować dodatnie za pomocą przepisów, podatków, dotacji i wywierania presji. Przepisy bezpośrednio ingerują w gospodarkę i np. zabraniają pewnych działań lub je nakazują. Podatki mogą służyć do internalizacji, czyli do włączania, uwzględniania kosztów, które nie są brane pod uwagę bezpośrednio. Podatki mogą być także wykorzystywane do promowania dodatnich efektów zewnętrznych, przykładem tego są niższe podatki na książki, prasę itd. Dotacje to rządowe wypłaty dla osób prywatnych i firm. Stosuje się je po to, by zachęcić do działań gospodarczych przynoszących korzystne efekty zewnętrzne. Perswazja jest często stosowana w celu powstrzymania ludzi od zachowywania się w sposób zagrażający innym.

Udzielanie pomocy potrzebującym. Kiedy rynek zajmuje się dystrybucją, czyli rozdziałem dochodu narodowego, to kieruje się on wydajnością jednostek. Ci, którzy dysponują wydajnymi zasobami, z reguły dostają więcej od tych, których posiadane zasoby są mało wydajne. W rezultacie znikome dochody trafiają do ludzi, którzy nie są w stanie przyczyniać się do pomnażania dochodu narodowego. Ludzie ci muszą korzystać z pomocy państwa. Współczesne państwa realizują programy, mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego wybranym grupom społecznym. Z programów tych korzyści czerpać mają ludzie biedni, chorzy, upośledzeni itd.

Stabilizacja gospodarki polega na podejmowaniu pewnych działań, których celem jest minimalizacja wahań dochodów społeczeństwa i minimalizowanie bezrobocia.

Struktura podmiotowa rynku

Z punktu widzenia struktury podmiotowej rynku, rodzaje rynku powstają w oparciu o porównywanie cech ekonomicznych, sklasyfikowanych w odpowiedni sposób grup pro-ducentów. Pod uwagę bierzemy tu ilość i rozmiary producentów, ich udziały w rynku, charakterystykę ekonomiczną produkowanego przez nich towaru (jednorodny czy zróżni-cowany), bariery wejścia i wyjścia z rynku ( łatwość konsekwencje wejścia do danej branży lub też jej opuszczenia), możliwość kształtowania cen rynkowych. Na tej podstawie ekonomia analizuje zachowanie się podmiotów gospodarczych w takich warunkach rynkowych jak np. monopol, oligopol, konkurencja doskonała itp. Ich właściwości przedstawia poniższa tabela.