INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK ALINA WAWRZY�CZYK GOSPODARSTWO CH�OPSKIE W DOBRACH KR�LEWSKICH NA MAZOWSZU w XVI i na pocz�tku XVII w. WARSZAWA 1962 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WST�P Przedmiotem niniejszego opracowania s� gospodarstwa ch�opskie w trzech wojew�dztwach Mazowsza: mazowieckim, rawskim i p�ockim. Okres obj�ty badaniem to � wiek XVI do trzeciego dziesi�ciolecia XVII. Podstawowych informacji dostarczaj� lustracje od 1564/1565 do 1630 r. Bogate uzupe�nienia czerpiemy z licznych dla tego terenu inwentarzy od ko�ca XV do pierwszych dziesi�cioleci XVII w. Ponadto w pracy zosta�y uwzgl�dnione ksi�gi grodzkie i ziemskie odnosz�ce si� do tego terenu i obejmuj�ce badany okres. Mimo �e zosta�y przejrzane materia�y odnosz�ce si� do wszelkich kategorii d�br, bardzo pracoch�onne badania nie wnios�y, poza pewnymi szczeg�ami, nowych istotnych danych do naszej wiedzy o gospodarstwie. Akta s�dowe mazowieckie zawieraj� du�o element�w formalno-prawnych, mog� te� przyczyni� si� do o�wietlenia stanowiska prawnego ch�op�w w tym czasie. Wi�kszo�� ich nie okre�la jednak materialnego przedmiotu spor�w i transakcji, kt�re stanowi� najciekawszy element przy badaniach gospodarczych. Mimo wszystko dane ksi�g s�dowych przyczyni�y si� w pewnym stopniu do og�lnego zorientowania w sytuacji ch�op�w w interesuj�cym nas okresie. Jakkolwiek aktualna praca skupia swe zainteresowania na gospodarstwie ch�opskim, nie mo�na w ca�o�ci pomin�� zagadnie� zwi�zanych z funkcjonowaniem folwarku. Poprzednia praca o plonach w folwarkach mazowieckich stanowi du�e u�atwienie w obecnych badaniach, poniewa� zosta�y w niej om�wione rozmiary i wydajno�� produkcji dworskiej oraz zmiany, jakie w nich zachodzi�y w interesuj�cym nas czasie 1. Nale�a�o jednak uzupe�ni� badania, szczeg�lnie w zakresie poznania element�w wp�ywaj�cych na kszta�towanie si� powierzchni folwark�w utworzonych w ci�gu XVI w., aby wyja�ni� w jakim stopniu dzia�o si� to kosztem interes�w ch�opskich. Wa�na jest tak�e dla nas relacja powierzchni upra- 1 A. Wawrzy�czyk, Problem wysoko�ci plon�w w kr�lewszczyznach mazowieckich w drugiej po�owie XVI i pierwszej �wierci XVII w., Studia z dziej�w gospodarstwa wiejskiego, t. IV. Warszawa 1961. wy ch�opskiej do dworskiej, poniewa� mia�o to bezpo�redni wp�yw na sytuacj� gospodarstw ch�opskich. Nale�a�o te� rozci�gn�� obserwacje na te folwarki mazowieckie, kt�re zosta�y w poprzednich badaniach pomini�te. Przedmiot i zakres zagadnie� om�wionych w ramach naszego tematu w znacznym stopniu okre�lone s� rodzajem zachowanych w �r�d�ach informacji. Dotycz� one g��wnie tej strony gospodarstwa ch�opskiego, kt�ra interesowa�a w�a�cicieli d�br ze wzgl�du na powinno�ci ch�opa wobec dworu. Jest to przede wszystkim rozmiar gospodarstwa rolnego okre�lony w miarach konwencjonalnych i jego obci��enie. Na dalszym planie i w spos�b niewyczerpuj�cy potraktowane zosta�y inne zaj�cia i dochody ch�op�w oraz ich uprawnienia wobec pana. Natomiast produkcja � szeroko uwzgl�dniona w obr�bie gospodarstwa dworskiego � w stosunku do ch�op�w zosta�a ca�kowicie pomini�ta. Musimy j� odtwarza� w oparciu o informacje dotycz�ce gospodarstwa folwarcznego oraz przypadkowe wzmianki wyst�puj�ce w naszych �r�d�ach, g��wnie przy por�wnywaniu produkcji ch�opskiej z pa�sk� celem okre�lenia tej ostatniej. Ca�o�� tematu podzielimy na pi�� g��wnych cz�ci. W pierwszej postaramy si� scharakteryzowa� og�lnie zasi�g terytorialny ch�opskiego stanu posiadania i zmiany, jakie w omawianym czasie zachodzi�y. W tym celu niezb�dne jest poznanie rozmiar�w wsi oraz liczby wchodz�cych w ich sk�ad gospodarstw ch�opskich. Wi��e si� z tym sprawa pustek i ich gospodarczego zastosowania. W dalszym ci�gu postaramy si� okre�li� rozmiary uprawy dworskiej, z uwzgl�dnieniem tych dost�pnych badaniu element�w, kt�re wp�yn�y na ich kszta�towanie w ci�gu XVI w. W drugiej cz�ci pracy interesuje nas wydajno�� produkcji ch�opskiej. W zwi�zku z tym zajmiemy si� rozmiarami pojedynczych gospodarstw ch�opskich, ich wyposa�eniem w role, lasy, ��ki i pastwiska, a tak�e ich uprawnieniami na terenie d�br pa�skich. Dotyczy to gospodarstw kmiecych, ogrodniczych i karczmarskich. W miar� mo�no�ci nale�a�o te� zbada� wyposa�enie ch�opa w �ywy i martwy inwentarz, posiadane jednak przez nas informacje s� w tym zakresie wyj�tkowo szczup�e. Wreszcie centralne zagadnienie stanowi produkcja ro�linna ch�opa i jego zasoby na pokrycie potrzeb ch�opskiej rodziny i inwentarza. Na temat udzia�u ch�opa w rynku brak danych. Trzeci rozdzia� po�wi�cony jest obci��eniu gospodarstw ch�opskich na rzecz pana, ko�cio�a i pa�stwa z uwzgl�dnieniem zmian, jakie zasz�y w te.; dziedzinie w interesuj�cym nas okresie. Czwarty wreszcie dotyczy gospodarstw znajduj�cych si� w posiadaniu os�b osiad�ych na wsi, uprawiaj�cych jednak jaki� dodatkowy zaw�d poza karczmarstwem. Mowa b�dzie tu o w�jtach (g��wnie ch�opskiego pochodzenia), w�odarzach, s�u�bie le�nej, rybakach, bartnikach, m�ynarzach i rzemie�lnikach wiejskich, ich prawach i obowi�zkach wobec' dworu. Temat ten ma jednak dla nas uboczne tylko znaczenie � uzupe�nia obraz �wczesnej wsi. Zosta� te� potraktowany marginesowo. Ostatnia, syntetyczna w pewnym sensie, cz�� pracy zawiera og�ln� ocen� materialnej sytuacji ch�opa, uzupe�nion� marginesowymi uwagami o jego sytuacji prawnej. Zw�aszcza podkre�lone zosta�y te czynniki, kt�re mog� przyczyni� si� do wyja�nienia niekorzystnych zmian wyst�puj�cych wyra�nie na badanym przez nas terenie. Na zako�czenie om�wimy przejawy i cechy charakterystyczne walki klasowej wyst�puj�cej w interesuj�cym nas czasie. Rozdzia� I. ZASI�G TERYTORIALNY WSI KR�LEWSKICH, GOSPODARSTWA CH�OPSKIE, ICH ROZMIAR, ZASIEDLENIE I STOSUNEK DO POWIERZCHNI DWORSKIEJ W XVI I POCZ�TKACH XVII w. 1. LICZBA WSI I PODZIA� NA GRUPY. RODZAJ GLEBY I CZAS POWSTAWANIA Podstawowym �r�d�em do poznania sytuacji kr�- lewszczyzn mazowieckich w XVI w. s� (centralne co do czasu w obr�bie zajmuj�cego nas okresu) lustracje z r. 1564/1565, odnosz�ce si� do wojew�dztwa mazowieckiego, rawskiego i p�ockiego1. Pozosta�e lustracje i inwentarze zawieraj� informacje szcz�tkowe i mog� pos�u�y� jedynie do odtworzenia ewolucji, kt�rym uleg�y oba dzia�y gospodarstwa �� ch�opskie i dworskie od pocz�tku XVI do drugiej �wierci XVII w. Lustracja 1564 r. wykaza�a na terenie wojew�dztwa mazowieckiego 198 wsi z 84 folwarkami, w wojew�dztwie rawskim 43 wsie z 24 folwarkami, i w p�ockim 11 wsi z 9 folwarkami. W sumie daje to 252 wsie ze 117 folwarkami i bardzo niedu�� ilo�ci� w��k pustych oranych do dworu i nie wchodz�cych w sk�ad wymienionych folwark�w. Dobra kr�lewskie rozrzucone na terenie trzech wojew�dztw wyst�powa�y w pewnych wi�kszych skupieniach 2. Dla dok�adniejszego przeprowadzenia bada� i uchwycenia ewentualnej specyfiki terenowej podzielimy je na grupy i podgrupy. Pierwsza grupa, w sk�ad kt�rej wchodzi�y wsie po�o�one na lewym brzegu Wis�y, nadto za� �era�, Br�dno, Z�bki i S�upno rozpada�a si� na 3 ugrupowania: podwarszawskie, piaseczy�skie i b�dkowskie (ze Stromcem) obejmuj�c ��cznie 30 wsi. Liczniejsze by�y kr�lewszczyzny w grupie po�o�onej na wsch�d od Wis�y, do kt�rej zaliczymy wsie osieckie, garwoli�sko-r�bkowskie, latowickie, d�bskie, liw-skie, kamienieckie, stanis�awowskie oraz wie� nursk� Zaszk�w. W sumie da�o to 89 wsi. R�wnie� tereny po�o�one na p�noc od linii Wis�a� Bug rozpada�y si� na 2 wielkie grupy � wschodni� i zachodni�. W zachodniej rozr�niamy ugrupowania zakroczymsko-nowomiejskie, ciechanowskie, przasnyskie i makowsko-r�a�skie. Do tej grupy ze wzgl�du 1 LM 1564, LR 1564, LP 1564, por. wykaz skr�t�w. Jedna wie�, Wi�niew, z powodu brakuj�cej strony (LM 1564 f. 697) nie mog�a by� uwzgl�dniona. Lustracja urywa si� na karcie 711v, przy czym tekst jej nie zosta� zako�czony. Nie wiemy ilu brakuje kart ko�cowych. 2 Por�wnaj za��czon� map�. Uwidoczniono na niej wsie uwzgl�dnione w lustracji 1564/1565. Nazwy miejscowo�ci podano w brzmieniu dzisiejszym. na bliskie po�o�enie, zosta�y w��czone 3 wioski p�ockie Dzierz��nia, K�pa i Mod�a. ��cznie otrzymali�my 49 wsi. Grupa wschodnia, wisko-�om�y�-ska obejmowa�a 33 wioski. O wiele mniej liczne by�y kr�lewszczyzny wojew�dztwa rawskiego i p�ockiego. Podzieli� je mo�emy na 2 grupy: rawsko-sochaczewsk� o 25 i gostyni�sko-p�ock� o 26 wsiach. Z kolei kilka s��w nale�y po�wi�ci� wydajno�ci gleby w interesuj�cych nas kr�lewszczyznach. Na podstawie mapy glebowej mo�emy stwierdzi�, �e s� to w wi�kszo�ci bielice i gleby piaszczyste. Urodzajno�� tego rodzaju ziem zale�y w znacznym stopniu od poziomu kultury rolnej, od ich uprawy i systemu zagospodarownia 3. W zwi�zku z tym zwraca uwag� zaskakuj�co dodatnia opinia pisarzy �wczesnych z XVI i XVII w. jak �wi�cicki lub Werdum4. Zw�aszcza �wi�cicki unosi si� nad �yzno�ci� i wydajno�ci� ziemi mazowieckiej, wskazuje na rozw�j winnic i ogrodnictwa oraz upraw� pszenicy. Je�eli chodzi o kr�lewszczyzny, obfite na ten temat informacje zachowa�y si� w tekstach lustracji i inwentarzy. Tylko do 15 wsi nie mamy danych o jako�ci gleby. Z pozosta�ych 237 wsi przesz�o po�owa, bo 125 mia�a, wed�ug oceny lustrator�w, ziemi� urodzajn�, 64 � �redni� i 48 lich�, co stanowi 20�/o oszacowanych wsi. Najwi�kszy odsetek gleby dobrej by� w wojew�dztwie rawskim, bo na 43 wsie 27 zakwalifikowano do dobrych, a o paru z nich nawet powiedziano, �e grunt jest bardzo dobry, zdatny do uprawy cebuli w polu. Tylko 5 wsi oceniono ujemnie. W wojew�dztwie p�ockim o 2 wsiach na 11 nie podano zakwalifikowania, z pozosta�ych 4 mia�y grunt dobry, 4 � �redni i l wie� � z�y. Ze 198 wsi wojew�dztwa mazowieckiego o 13 nie podano informacji, 94 mia�o gleb� dobr�, 49 � �redni� i 42 � z��. Wioski o ziemi lichej rozsiane by�y we wszystkich grupach. Najwi�cej stosunkowo by�o ich w�r�d wsi zakroczymsko-ciechanowskich, najmniej na terenie garwoli�sko-osieckim i wisko-�om�y�skim. Dla odtworzenia nale�ytego obrazu osadnictwa w kr�lewszczyznach mazowieckich po�yteczn� rzecz� by�oby okre�lenie, cho�by pr...
gluslaw32