HISTORIA SZTUKI t2.pdf

SZTUKI

Michał W. Ałpatow

Średniowiecze

Wydawnictwo Arkady

Warszawa

HISTORIA

Tytuł wydania oryginału:

M. B. AJinaTOB, Bceo6maH HCTOPHH jiCKyccTB,

M3«. McKyccTBO, MocKBa—JletiHHrpaA 1948

Tłumaczenie wykonano wg autoryzowanego wydania niemieckiego:

M. W. Ałpatow, Geschichte der Kunst,

VEB Verlag der Kunst, Drezno 1961

SPIS TREŚCI

I. Sztuka bizantyjska

II. Sztuka islamu

III. Sztuka Indii

IV. Sztuka Azji Wschodniej

V. Sztuka wczesnego średniowiecza w Europie

VI. Sztuka gotycka

117

ISBN 83-213-3192-0 całość

ISBN 83-213-3194-7 tom 2

VII. Sztuka ruska w okresie średniowiecza

143

Spis ilustracji

162

I. SZTUKA BIZANTYJSKA

ludzkim umysłem nie ogarnione; jak gdyby renesans starodawnej magii, pozornie

już przed wiekami przezwyciężonej w Grecji.

Oczywiście wiele najwybitniejszych umysłów tej epoki, między nimi Augustyn,

przy całym swym zaangażowaniu w nowo głoszone prawdy, zachowało dawne

myślowe nawyki. Niemniej, moralna świadomość ludzi zmieniła się gruntownie.

Jeżeli dawni stoicy, jak Cicero, uważali zbożne życie za wysoką wartość samą dla

siebie, to Augustyn nawoływał ludzi do cnoty w imię ich zbawienia.

Łatwo pojąć, iż twórczość artystyczną tego przejściowego okresu, którą nazywamy

chrześcijańską starożytnością lub sztuką wczesnochrześcijańską, znamionują

dwojakie cechy charakterystyczne. Wpływy jej ogarniały całe imperium rzymskie,

na wschodzie sięgały az do Mezopotamii, na południu do Egiptu, na zachodzie

najważniejszym jej ośrodkiem były Włochy.

Juz w tym okresie zarysowują się w sztuce dwa zasadnicze wątki treściowe, które

szczególnie wyraźnie dają się prześledzić w architekturze. Z jednej strony chodzi

tu o chwałę chrześcijańskiego ideału bohatera, z drugiej — o zaspokojenie potrzeb

chrześcijańskiej gminy. Obydwa zadania znalazły rozwiązanie w dwóch w owym

czasie dominujących typach budowli sakralnej — centralnej i podłużnej.

Kościoły na planie koła, czyli rotundy, wznoszono przeważnie nad grobami mę-

czenników, którzy ponieśli śmierć za wyznawanie zasad nowej wiary, lub wład-

ców, którzy występowali w jej obronie. Mauzoleum Santa Costanza jest właśnie

budowlą tego typu. W czasach późniejszych w rotundach odbywały się ceremonie

chrztu. W centralnym punkcie kolistego kościoła równie dobrze postawić można

było grobowiec, kryjący szczątki bojownika o nową wiarę, jak i okrągłą chrzciel-

nicę, w której zanurzano ciało nowego wyznawcy. Zgodność zewnętrznej osłony

architektonicznej z istotną treścią wnętrza świadczyła o przestrzeganiu dawnych

sepulkralnych tradycji mauzoleów, a po części także dawnych świątyń peripteral-

nych. Do tych najstarszych kościołów-grobowców przeniesiono wiele elementów

architektury antycznej: sprawiają one wrażenie spokoju i harmonii, kopuła wznosi

się łagodnie nad częścią środkową, otoczoną ze wszystkich stron kolumnadą.

Służąc zmarłemu za miejsce ostatniego spoczynku, rotundy te spełniały równo-

cześnie ideał cnoty antycznej. Co prawda, w jasno oświetlonej przestrzeni pod

kopułą roztapiały się formy — bryła ustępowała przed świetlistością atmosfery.

Człowiek-bohater utracił konkret swej postaci, przekształcając się w odcieleśnio-

nego, chrześcijańskiego męczennika.

W podobnym kręgu artystycznych pojęć wykonywano tez najstarsze sarkofagi,

różniące się całkowicie od greckiej steli, płyty, której jedynym zadaniem było za-

chowanie wśród żyjących pamięci o zmarłym. Chrześcijanie nie przywiązywali

wagi do nieprzemijalności ciała, jak dawni Egipcjanie — trwałość doczesnych

szczątków była wyłącznym przywilejem świętych. Lecz kamienna skrzynia sarko-

fagu przechowywać miała śmiertelne szczątki człowieka aż do chwili Sądu Osta-

tecznego. Te starochrześcijańskie, marmurowe sarkofagi mówią jeszcze wyraźnie

o zamiłowaniu starożytnych do wspaniałości i przepychu, którego nawet postulat

ascezy nie zdołał zbyt szybko wykorzenić. Były one bogato zdobione płaskorzeź-

bami, a spokój zmarłego naruszały bitewne obrazy (sarkofag św. Heleny w Waty-

kanie). Później zewnętrzne ściany sarkofagów zaczęto ozdabiać scenami z życia

Chrystusa.

Niech juz niczego między nami nie sta-

nie: krzyw mi nawet na tobie ten lekko

tkany welon — jest to mur Semir amidy.

Paweł Silentiarius

I wówczas postanowił mnich spełnić boha-

terski czyn: nie pić nic przez dni czter-

dzieści. A gdy nastał upal, wypłukał swój

kubek i zawiesił go przed sobą napełniony

wodą, a na zapytanie braci, po co to czyni,

odpowiedział: by tym większe cierpieć pra-

gnienie i tym większą otrzymać nagrodę

od Boga

Grecki Paterikon

Nowa religia w IV wieku zapanowała w całym rzymskim imperium. W przeciwień-

stwie do dawnych wierzeń uczyła ona, iż Bóg stał się człowiekiem i człowiek

musiał się tym poczuć wywyższony; lecz religia nieustannie przypominała mu,

jak nietrwałe jest jego śmiertelne ciało, i uczyła go gardzić ziemskimi sprawami.

Kaznodzieje głosili, ze Bóg zdobył wieczną chwałę, poniósłszy cierpienie dla lu-

dzi — to także sprzeczne było z religią antyku i całym jego sposobem myślenia.

Widocznie dawne poglądy były jednak mocno zakorzenione w ludzkiej świado-

mości, gdyż w IV wieku, niedługo po odniesionym zwycięstwie, nowa wiara jęła

ulegać silnym wpływom pogańskim. Swobodne dążenie do racjonalistycznego

motywowania trudno zrozumiałych dogmatów, do wyjaśniania pogańskich

mitów na równi z chrześcijańskimi alegoriami, wywodziło się z ducha antyku.

Filozof Tertulian dochodził wprawdzie az do odrzucania rozumu, lecz potrzeba

rozważań filozoficznych nie od razu zanikła. „Człowiek posiada wolną wolę" —

głosili z dumą jedni. „Tak — odpowiadali drudzy — lecz losem jego rządzi

Opatrzność". „Człowiek nie jest częścią natury, lecz ostatecznym celem stworze-

nia" — oświadczali obrońcy człowieka, a ich przeciwnicy wskazywali, iż przecież

właśnie przez naturę został on obdarzony skłonnością do grzechu i popędami

namiętności.

Przedstawiciele antycznego humanizmu musieli w tego rodzaju dyskusjach re-

zygnować ze wszystkich swych pozycji po kolei: racjonalistyczne pojmowanie

bóstwa i filozoficzne wyjaśnianie oraz uzasadnianie objawienia ustępowały

świętej ekstazie, w której wierny odnajdywał znak boskiej tajemnicy. Pierwiastki

duchowe wypierały stopniowo cielesne, a ponieważ wzrastało przekonanie,

że świat jest jedynie emanacją bóstwa, jego samoistne znaczenie powoli zanikało.

Zamiast jasnego światopoglądu dawnych myślicieli pojawia się ślepa wiara w siły

Obok kościołów centralnych bardzo rozpowszechniony byt typ podłużny, tak

zwana bazylika. Stanowiła ona przede wszystkim miejsce zebrań licznej gminy

chrześcijańskiej. W starożytności taki typ świątyni był niemal całkowicie nie znany.

Świątynia egipska była wprawdzie przeznaczona na uroczyste procesje, lecz miej-

sce najświętsze pozostawało w niej ukryte przed oczami niewtajemniczonych.

Świątynie greckie i rzymskie były miejscami przebywania bogów: ofiary składano

oczywiście na otwartym placu przed świątynią. W nowej religii znaczenie zgro-

madzenia wiernych niepomiernie wzrasta. W potocznym ówczesnym określeniu

gmina symbolizowała cały Kościół, a miejsca zebrań jej członków, czyli budynki

kościelne, były wyrazem jej jedności. Tam tez, w obecności wiernych, dokonywał

się największy akt kultu religijnego.

Zresztą i we wczesnochrześcijańskich bazylikach, podzielonych rzędami kolumn,

wnętrze nie było całkowicie wydzielone (wiązania dachu były przeważnie od dołu

otwarte). Pierwowzór bazyliki można znaleźć w starorzymskiej architekturze,

lecz w budowli chrześcijańskiej wszystko zdąża ku półokrągło zakończonej części

wschodniej. Tu spełniała się najświętsza ofiara, tu skierowane były spojrzenia

modlących się wiernych i tu docierały przez okna, podczas porannego nabożeń-

stwa, promienie wschodzącego słońca. Tego rodzaju cechy, jak zorientowanie

kościoła na wschód, zaokrąglenia ramion nawy poprzecznej i wejścia umiesz-

czone z boków podłużnych, odróżniają wczesnochrześcijańskie bazyliki od ich

dawnych rzymskich wzorów. W bazylikach starochrześcijańskich architektura

po raz pierwszy wykorzystuje ruch dla wyrażenia duchowych przeżyć, w dostojnej

powadze greckiej architektury peripteralnej taki problem nie istniał.

Myśli architektonicznej odpowiadał w bazylikach starochrześcijańskich układ

malowideł ściennych. Punktem centralnym było tu koliste prezbiterium wraz

z triumfalnym łukiem tęczy. Tam tez, nad ołtarzem, widniała zazwyczaj ogromna

postać świętej głowy Kościoła, w otoczeniu uczniów lub wyznawców.

Sam wizerunek bóstwa ulegał w ciągu kilku dziesiątków lat znamiennym prze-

mianom. Pierwotnie nie przedstawiano go wcale, gdyż sama taka myśl wydawała

się niedopuszczalna: mniemano, iz w przeciwieństwie do bóstw pogańskich,

Bóg chrześcijan nie może zostać wyrażony za pomocą środków artystycznych.

Z czasem przyjął się sposób przedstawiania go pod alegorią młodego i pięknego

pasterza, podobnego niekiedy do Apollina, lecz w końcu zwyciężył orientalny

typ dojrzałego wiekiem męża o obliczu okolonym zarostem, surowym spojrzeniu,

z ręką podniesioną w uroczystym geście nauczyciela, siedzącego zwykle na ka-

tedrze lub tronie, wśród uczniów ze czcią zasłuchanych w jego słowa (kościół

Santa Pudenziana w Rzymie). Nauczyciel stał się głową Kościoła i przybrał rysy

świeckiego władcy. Rzymskie władze dały wprawdzie Kościołowi wolność,

postulowały jednak, by Kościół i sztuka kościelna służyły idei państwa.

Boczne ściany bazylik ozdabiane były często scenami z historii świętej, można

by je porównać do metop ze świątyń starogreckich. Na obrazach tych jednak

uwieczniano Boga nie tylko zwycięstwa, lecz również i cierpienia, ukazując

całe ziemskie życie Chrystusa. Na ścianach bazyliki San Apollinare Nuovo przed-

stawiono uroczysty orszak świętych dziewic z gałęziami palmowymi w rękach,

zbliżających się z wolna do miejsca objawienia. Kolumny i łuki powtarzają niejako

miarowy rytm pochodu. W porównaniu z procesją antyczną postaci te, co prawda,

wydają się nieomal nieruchome i tylko skierowanym w stronę ołtarza spojrzeniem

wyrażają swe duchowe dążenie.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa nieustannie podejmowane są na Zachodzie

próby pogodzenia ze sobą różnorodnych tradycji i kierunków artystycznych.

Spotykamy dzieła ze zdumiewającą świeżością zachowujące elementy antyczne

obok takich, które juz zapowiadają dalszy rozwój. Do Europy Zachodniej docierały

dalekie wpływy Azji Mniejszej, Syrii i Mezopotamii — na podobnym podłożu,

we wschodniej części imperium, Bizancjum tworzyło wówczas własną wielką

sztukę, własny artystyczny kierunek.

Kultura bizantyjska w ciągu niemal tysiąca lat swego trwania przeszła wiele za-

sadniczych przeobrażeń, lecz w VI wieku ukształtowała się ostatecznie i odtąd

przez wiele stuleci zachowywać będzie swoje elementy. Państwo bizantyjskie

było jedyną częścią rzymskiego imperium nie tkniętą przez najazd barbarzyńców

na Europę. Złożyły się na to w pierwszym rzędzie warunki naturalne: stołeczny

Konstantynopol leżał nad Bosforem, niedostępnym od strony lądu stałego.

W Bizancjum istniały jeszcze antyczne formy gospodarki, które na Zachodzie po-

padały juz w tym czasie w zapomnienie. Co prawda i tu docierały wpływy barba-

rzyńskiego otoczenia. Cesarze, przyjmując barbarzyńców na służbę, pozostawiali

im ich obyczaje, żądając jedynie, by wyparli się swego plemienia. Mieszkańcy

Bizancjum nazywali siebie wprawdzie Rzymianami, lecz pochodzenie ich było

na pół barbarzyńskie. Całą strukturę państwa bizyntyjskiego w znacznym stopniu

uwarunkowało orientalne i barbarzyńskie otoczenie.

Państwo bizantyjskie zachowało mimo wszystko własny sposób życia. Jego pod-

stawą gospodarczą był handel, do rozwoju którego przyczyniało się nader ko-

rzystne położenie geograficzne stolicy. Handlowano z krajami zarówno Wschodu,

jak i Zachodu, podobnie jak Rzymianie handlowali ze swymi koloniami. Rzemiosło,

zwłaszcza wytwarzanie przedmiotów zbytku, i produkcja niewolnicza, która jeszcze

przetrwała w Bizancjum — w ogóle cała działalność ekonomiczna podlegała

surowej kontroli państwowej. Właściciele wielkich dóbr ziemskich byli całkowicie

uzależnieni od cesarza, najwyższego przedstawiciela władzy.

Cesarze bizantyjscy uważali się za następców rzymskich Augustów. Zachowali

wiele rzymskich obyczajów, odbywali na przykład triumfy. Powszechnie wierzono,

iz cesarz został wybrany przez lud, choć naturalnie była to czysta fikcja. Monarchia

bizantyjska przypominała najbardziej dawne tyranie orientalne: pod wielu wzglę-

dami za wzór cesarzom bizantyjskim służył Iran. Panowanie cesarza nie było

niczym ograniczone, wolno mu było absolutnie wszystko. Żądza władzy przy

nieustannym lęku o jej utratę skłaniała go do okrucieństwa, które wyrafinowaniem

swym przewyższało nawet czyny dawnych orientalnych despotów. Każde uka-

zanie się cesarza przed narodem obchodzone było jak prawdziwe święto. Podczas

audiencji obowiązywała jak najsurowsza etykieta: cesarz siedział na wysokim,

złotym tronie, po obu jego stronach tłoczyła się świta dworzan w bogatych, zło-

cistych szatach, zwykli zaś śmiertelnicy padali przed nim na twarze. Bizantyjczycy

Przypisywali etykiecie ogromne znaczenie, widząc w niej środek umacniania

władzy państwowej. Cesarz Konstantyn Porfirogeneta opisał uroczyste dworskie

audiencje w osobnym dziele „0 ceremoniach".

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: