Podwójne cierpienie Jeżeli ofiary przemocy nie mogą liczyć na zrozumienie i pomoc najbliższego otoczenia, jeśli są upokarzane i ignorowane przez instytucje, które powinny im pomagać – dochodzi do wtórnej wiktymizacji. Piętrzące się przed nimi problemy jeszcze bardziej je obezwładniają i ranią. Agnieszka Michałowska Kobiety, które decydują się opuścić agresywnego męża, bardzo często charakteryzują się niestabilnością emocjonalną. Ciągłe wahanie w stosunku do podjętych decyzji jest efektem stosowania wobec nich przemocy psychicznej i fizycznej. Ofiary przemocy, podejmując próbę zerwania relacji z agresorem, czynią to najczęściej z powodu poważnego zagrożenia zdrowia czy życia nie tylko ich, ale także ich dzieci. W tym okresie najważniejsza dla poszko- dowanych członków rodziny jest skuteczna ochrona prawna i wsparcie emocjonalne oraz zapewnienie im poczucia bezpieczeństwa. Ustawodawca uznał znęcanie się nad rodziną za przestępstwo, jednocześnie nie zapewnił skutecznej ochrony dla ofiar przemocy ani efektywnych środków, które zmniejszyłyby poczucie bezkarności wśród sprawców przemocy. Luki prawne i nieskuteczność organów ścigania powodują, że wiele kobiet nie decyduje się na zgłoszenie przestępstwa, wiele też wycofuje złożone przez siebie skargi. Niewielka liczba spraw karnych za znęcanie się i wyroków skazujących w stosunku do liczby pokrzywdzonych kobiet świadczy o tym, jak wielu agresorów pozostaje bezkarnych w swoich działaniach. Bardzo wiele aktów przemocy ma miejsce w rodzinach, ale nie są one nigdzie zgłaszane. Powodem lęków i obaw maltretowanych kobiet, które nie ujawniają swoich życiowych problemów, jest również wtórna wiktymizacja, będąca następstwem bezskutecznego poszukiwania możliwości rozwiązania swojej sytuacji w powołanych do tego instytucjach i najbliższym otoczeniu społecznym. Ofiary przemocy nie mówią o agresywnym zachowaniu mężów, ponieważ obawiają się braku wsparcia, zrozumienia, posądzenia ich o prowokacyjne zachowania, a przede wszystkim utraty nadziei, że ktoś może im pomóc. Policja i prokuratura Kobiety, które cierpią z powodu przemocy domowej, najczęściej szukają pomocy w instytucjach, które ustawodawca uznał odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo obywateli. O zjawisku przemocy w danej rodzinie najczęściej powiadamiana jest policja. Jedną z prób poprawy efektywności działań policji w sprawach rodzinnych jest procedura „Niebieskich Kart”. Została wprowadzona w 1998 roku i miała pomóc m.in. w przepływie informacji pomiędzy instytucami pomagającymi ofiarom przemocy domowej. Okazała się jednak nie do końca skuteczna. W Polsce nadal policja bardzo niechętnie interweniuje w sprawy dotyczące przemocy wewnątrzmałżeńskiej. Jest to także efekt braku szkoleń związanych z działaniami prewencyjnymi mającymi na celu efektywną pomoc kobietom-ofiarom przemocy. Działania, które obecnie podejmują funkcjonariusze policji interweniujący w sprawach przemocy domowej, rzadko mają charakter zatrzymania agresora na 48 godzin – następuje to tylko w przypadkach, gdy jego zachowanie zagraża poważnie życiu czy zdrowiu pozostałych domowników oraz umieszczenia agresywnych mężczyzn, którzy są pod wpływem alkoholu w izbie wytrzeźwień (ten środek zaradczy jest o wiele mniej skuteczny niż tymczasowy areszt). Najczęściej działania policji ograniczają się do udzielania pouczeń agresywnym mężczyznom. Stosowanie innych środków zapobiegawczych, takich jak np. dozór policyjny, jest rzadkością. Brakuje w Polsce środków zaradczych, które wykonywane są natychmiast, jak np. zakaz zbliżania się do pokrzywdzonej. Zadaniem prokuratury jest wszczęcie postępowania przygotowawczego wówczas, gdy zachodzi podejrzenie popełnienia przestępstwa. Dowody w sprawie o znęcanie się nad rodziną są gromadzone przez organa ścigania. Zadaniem policji, pod nadzorem prokuratora, jest zbieranie i zabezpieczanie materiału dowodowego. Zwykle pomimo swojej trudnej sytuacji, wszystkie dowody ma przedstawić i zgromadzić ofiara przemocy. Wymaga się od niej znajomości zawiłych procedur karnych, wielokrotnie przesłuchuje, żąda podania konkretnych faktów. Pomimo rozchwiania emocjonalnego i wstydu, jaki najczęściej towarzyszy maltretowanym kobietom, wielokrotnie muszą opowiadać o przemocy w małżeństwie. W większości przypadków prokuratura odmawia wszczęcia postępowania, gdyż nie zostało ono odpowiednio przez ofiarę udokumentowane. Należy zaznaczyć, iż w Polsce samo postępowanie przygotowawcze trwa minimum 3 miesiące. W tym okresie sprawca przemocy najczęściej w żaden sposób nie jest ograniczany w eskalacji swojej agresji względem członków rodziny. Czas trwania dochodzenia w sprawach o znęcanie się, skomplikowane procedury, wielokrotne przesłuchania i spisywanie zeznań, do których będzie mieć dostęp także sprawca przemocy, to główne powody niechęci świadków do uczestniczenia w sprawach karnych. Dochodzi do tego także lęk o własne zdrowie i rodzinę, ponieważ pomimo składanych przez nich obciążających sprawcę zeznań, nikt nie zagwarantuje im bezpieczeństwa, a agresor do zakończenia sprawy karnej najczęściej nie zostanie zatrzymany. Prokuratorzy niechętnie zajmują się sprawami dotyczącymi przemocy domowej, rezygnują z ich prowadzenia, powołując się na art. 17 kpk. Umorzenie spraw argumentują brakiem danych uzasadniających podejrzenie popełnienia przestępstwa lub tym, że czyn nie posiada znamion czynu zabronionego, a jego społeczna szkodliwość jest znikoma. Negują fakt złamania prawa przez sprawcę przemocy, zostawiają ofiarę bez wsparcia, a agresora w poczuciu bezkarności. Wciąż trwają dyskusje na temat zwiększenia aktywności pro- kuratury w działaniach mających za- pewnić bezpieczeństwo najsłabszym członkom rodziny, na przykład zwiększenie uprawnień dotyczących wnioskowania o areszt tymczasowy wobec sprawców przemocy lub zastosowania środków zaradczych w postaci umieszczenia sprawcy przemocy w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym. Dla zapewnienia efektywnej po- mocy maltretowanym kobietom niezbędne jest także wprowadzenie przepisów, które zwiększałyby odpowiedzialność prawną organów ścigania za zaniechanie działań na rzecz ochrony ofiar przemocy domowej, oraz wprowadzenie zasady etycznej dotyczącej godnego traktowania poszkodowanych kobiet przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości. Sądowa rzeczywistość Ofiary przemocy małżeńskiej, decydując się na odejście od agresywnego męża, napotykają na kolejne przeszkody w ustawodawstwie polskim dotyczące długiego okresu trwania rozpraw sądowych. Najczęściej kobiety korzystają z prawa do rozwodu. Sądy rozwodowe mogą rozpatrywać także kwestie alimentacyjne i sposoby korzystania ze wspólnego mieszkania. Należy zaznaczyć, że sprawy alimentacyjne trwają przeciętnie kilka miesięcy – przez ten okres kobiety wraz z dziećmi najczęściej nie korzystają ze wspólnego mieszkania, a do tego nie otrzymują od współmałżonka żadnych środków finansowych. Sprawy rozwodowe i karne mogą trwać po kilka lat, w tym czasie kobiety muszą przekonać sąd, że nie były odpowiedzialne za agresję męża. Rzadkością są także decyzje sędziów przyznające kobietom adwokatów z urzędu. Ofiary przemocy pozostają same w walce o lepszą przyszłość swoją i swoich dzieci. Sądy w Polsce nie wydają wyroków, które byłyby dopasowane do indywidualnych potrzeb rodzin. Sprawy karne w sprawach o znęcanie się w niektórych przypadkach wymagają indywidualnego rozpatrzenia przez sędziego sytuacji rodziny, na przykład problem rodzin, w których agresor jest jedynym żywicielem – ukaranie go więzieniem równałoby się utracie środków na utrzymanie przez rodzinę. W sądownictwie polskim w takich sytuacjach najczęściej umarza się sprawy o znęcanie się i nie interweniuje się więcej w życie poszkodowanej rodziny. Z doświadczeń innych państw, np. Stanów Zjednoczonych, wynika, że wyroki w sprawach rodzinnych powinny uwzględniać bieżącą sytuację danej rodziny, ale przede wszyst- kim zapewnić jej bezpieczeństwo. Dobrą praktyką sądów w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych jest również kierowanie mężczyzn na terapię. Systematyczne spotkania z terapeutą, nie tylko mężczyzn, ale także ich żon, nie pozwalają na izolację rodziny i pozostawienie jej bez wsparcia . Liczne przykłady z orzecznictwa sądowego w Polsce wskazują na jeszcze jeden element sprzyjający wtórnej wiktymizacji kobiet. Sądy mają tendencję do prób usprawiedliwiania działań sprawców przemocy domowej. To ofiary przemocy muszą przekonać sąd, że były katowane, a nie agresorzy, że ich działania nie będą miały więcej miejsca. Uważa się, że kara powinna zostać złagodzona, jeżeli mężczyzna, który stosuje przemoc, w ocenie sędziów miał „dobre zamiary”, a wielokrotne znęcanie się nad żoną miało na celu przywołanie jej „do porządku”. Jeżeli agresor w ten sposób chce „ocalić rodzinę” i „poprawić jej funkcjonowanie”, sądy uznają działania sprawcy za stan wyższej konieczności. Wiele spraw o znęcanie się jest umarzanych lub dochodzi do wydania wyroku uniewinniającego. Mimo to lista skazanych za przemoc w rodzinie wzrasta, w 1993 roku było ich 10.415, a w 1999 roku 14.375. Nadal utrzymuje się wysoki procent wyroków orzekających karę pozbawienia wolności w zawieszeniu. Szacuje się je na 90%. Wyroki te zwiększają poczucie bezradności wśród kobiet, ponieważ mężowie wracają do domów i z jeszcze większą agresją atakują ofiary, które miały odwagę przełamać tabu milczenia i oskarżyć ich o znęcanie się. Pomoc organizacji Kolejną przeszkodą na drodze do wyzwolenia się spod wpływu agresywnego współmałżonka jest ograniczona liczba miejsc w schroniskach, w których kobiety z dziećmi mogą liczyć na wszechstronną pomoc. Do schronisk trafiają najczęściej osoby, które ze względu na ewidentne zagrożenie ze strony agresora, musiały szybko opuścić miejsce wspólnego zamieszkania. Jest to miejsce, które nie tylko ma pomóc kobiecie się usamodzielnić, ale daje jej też wsparcie psychiczne: poczucie bezpieczeństwa, możliwość otwartej rozmowy o przemocy, jakiej doznała. Ze względu na wiele niezrozumiałych dla ofiar przemocy kwestii prawnych, z którymi przyjdzie im się spotkać w walce przeciwko domowym agresorom, niezbędne jest zapewnienie im pomocy prawnej. Jest ona tym bardziej niezbędna, że sądy w Polsce rzadko przyznają adwokatów z urzędu na sprawy rozwodowe czy alimentacyjne. Pomoc prawną ofiary przemocy mogą uzyskać w większości organizacji pozarzą-dowych zajmujących się problematyką przemocy domowej. Najczęściej informacji z zakresu prawa udzielają pracownicy socjalni, absolwenci prawa odbywający staż lub osoby, które ukończyły specjalistyczne kursy z zakresu tej problematyki. Porady prawne są darmowe, dotyczą najczęściej pomocy w napisaniu dokumentów, pozwów rozwodowych, wniosków. Obecność adwokatów, którzy udzielaliby porad prawnych w tych organizacjach, jest rzadkością, wiąże się to przede wszystkim z brakiem środków przeznaczanych na tę formę pomocy. Obecność doświadczonych adwokatów na rozprawach sądowych mogłaby dać nie tylko duże wsparcie emocjonalne bitym kobietom, ale także odciążyć je od problemów związanych z prowadzeniem procesu. Dzięki nim kobiety mogłyby liczyć na bardziej efektywne działanie sądów i pozytywne dla nich rozwiązanie oraz uzyskanie surowszych kar dla agresorów, którzy najczęściej z powodu lepszej sytuacji materialnej dysponują środkami na wynajęcie adwokatów. W Polsce pomimo istnienia wielu instytucji wspierających ofiary przemocy domowej, wciąż brakuje ich zorganizowanej i skoordynowanej pracy, aby zapewnić szybką i efektywną pomoc w najtrudniejszych sytuacjach. Ofiary, korzystając z pomocy kilku instytucji, muszą w każdej z nich od początku przedstawiać swoją sytuację, wielokrotnie wracać do bolesnych wspomnień i ponownie przeżywać związane z nimi negatywne emocje. Brakuje skutecznych metod wymiany informacji pomiędzy zainteresowanymi instytucjami na temat sytuacji danej rodziny. Priorytetową sprawą jest, aby w sytuacjach kryzysowych następowała pełna współpraca pomiędzy instytucjami zajmującymi się ofiarami przemocy domowej. Niejasności co do zakresu pełnionych obowiązków i kompetencji, brak dobrej komunikacji, utrudniony przepływ sprawdzonych i pełnych wiadomości mogą zatrzymać każdą interwencję. W Polsce nadal brakuje wspólnego konstruowania działań i strategii przez różne instytucje, dlatego coraz częściej, postuluje się stworzenie lokalnego systemu wsparcia dla ofiar przemocy domowej i lokalnych koalicji. Wpływ otoczenia społecznego Reakcje najbliższego otoczenia ofiar przemocy mają nieraz decydujący wpływ na ich decyzję dotyczącą opuszczenia agresywnego męża. Kobiety, które nie mogą liczyć na pomoc rodziny, przyjaciół, sąsiadów, najczęściej pozostają w związkach opartych na przemocy. Wsparcie, jakiego mogłyby udzielić osoby z najbliższego otoczenia, wzmocniłoby ich wiarę w możliwość zbudowania niezależnego życia. Doceniając istotną rolę środowiska społecznego, instytucje rządowe i organizacje pozarządowe organizują kampanie społeczne, które mają spowodować podniesienie świadomości społeczne w tym zakresie. Niechęć osób postronnych do ingerencji w sprawy związane z przemocą domową jest związana nie tylko z obawą przed wielokrotnym uczestnictwem w sprawach sądowych, ale także jest efektem stereotypów i mitów, które usprawiedliwiają działania agresorów. Sąsiedzi nie chcą wiedzieć, co dzieje się za ścianą, a otoczenie toleruje lub nie reaguje na działania agresywnych mężów. Nadal dominują kulturowo uwarunkowane przekonania, że przemoc w rodzinie to prywatna sprawa małżonków i osoby obce nie powinny w nią ingerować. Otoczenie społeczne ma tendencje do uniewinniania sprawcy i szukania winy u ofiary. Te działania zwiększają wstyd, lęki i niskie poczucie wartości u ofiar przemocy domowej oraz sprzyjają ich izolowaniu się. Opinia społeczna karze kobietę za to, że jest ofiarą przemocy małżeńskiej. Osoby, dla których problem prze- mocy domowej jest niezrozumiały, często wydają nieuprawnione sądy dotyczące ofiar. Zapomina się, że nikt nie ma prawa naruszać godności drugiego człowieka, że ofiara jest stroną pokrzywdzoną, której należy okazać wsparcie i zrozumienie. Obwinia się także kobiety o prowokowanie przemocy. Te utrwalone w społeczeństwie schematy myślenia przekonują sprawcę o jego pozornym prawie do nieograniczonej dominacji w rodzinie, zaś izolacja podtrzymuje uczucie osamotnienia u ofiary przemocy. Opinia społeczna Badania dotyczące poglądów społeczeństwa na temat niektórych obiegowych przekonań dotyczących przemocy w rodzinie przeprowadził CBOS w 2002 roku. 79% respondentów stwierdziło, że nic nie usprawiedliwia przemocy i złego traktowania, zaś 16% uważało, że można wytłumaczyć agresję domową. Ze stwierdzeniem, że agresja domowa to sprawa prywatna małżonków i nie powinno się w ich problemy wtrącać, zgadzała się 1/5 badanych. Wśród nich dominowały osoby powyżej 65. roku życia, mieszkające na wsi, z wykształceniem podstawowym. Oni również częściej udzielali odpowiedzi, że zjawisko przemocy domowej to zjawisko marginalne. Nie ma przemocy bez przyczyny, ofiara musiała ją spowodować swoim zachowaniem – tak uważało 18% badanych. Częściej udzielali takiej odpowiedzi mężczyźni oraz osoby z wykształceniem podstawowym – 27% i mieszkańcy wsi – 25%. Byli to najczęściej ci sami respondenci, którzy uważali przemoc za zjawisko marginalne i niewymagające interwencji osób obcych. Wśród respondentów badań „Polacy o przemocy w rodzinie”, przeprowadzonych przez OBOP w listopadzie 1999 roku, dominowało przekonanie, że pomaganie ofiarom przemocy w rodzinie jest moralnym obowiązkiem każdego człowieka (87%). Pomimo tej powszechnej deklaracji, prawie 50% badanych nie interweniowałoby w takiej sytuacji. Niechęć badanych do wtrącania się w sprawy dotyczące przemocy domowej była spowodowana obawą przed kłopo- tami, jakie z tego powodu mogłyby ich spotkać – 55%, wątpliwościami, która ze stron ma rację – 50%, oraz obawą o pogorszenie sytuacji ofiary – 46%. Co 7 Polak uważał jednak, że przemoc małżeńska to rzadkość, a prawie tyle samo respondentów (13%) stwierdziło, że zjawisko to nie jest groźne. Z odpowiedzi respondentów wynikało, że woleliby nie ingerować w sprawy małżeńskie, nawet jeżeli występowałaby w nich przemoc wobec słabszych jej członków. Oddziały- wanie kampanii społecznych i zainteresowanie mediów tą tematyką miało duży wpływ na dzisiejszą postawę społeczeństwa wobec zjawiska przemocy domowej. Świadomość społeczna w wielu kwestiach się zwiększyła, ale nadal można się spotkać z obwinianiem ofiar za akty przemocy i z niechęcią do mieszania się w rodzinne sprawy innych. Skutki wtórnej wiktymizacji Wtórna wiktymizacja to skutek braku zrozumienia, wsparcia dla ofiar przemocy zarówno ze strony instytucji, jak i ich najbliższego otoczenia. Nie mogąc liczyć na niczyją pomoc, upokarzane i niezrozumiane, kobiety muszą wrócić do domów, w których przemoc będzie ulegać nasileniu. Pozostają same ze swoimi problemami, a złe doświadczenia jeszcze bardziej upewniają je w przekonaniu, że nie są w stanie zmienić swojej sytuacji. Trudności, z jakimi ofiary przemocy muszą sobie radzić w sądach i prokuraturze, problemy związane z zebraniem dowodów, które przekonałyby sąd i niechęć najbliższych osób do niesienia im wsparcia, a także obciążenie wysokimi kosztami samotnego utrzymania rodziny, doprowadza je do utraty nadziei na lepszą przyszłość i rezygnacji z szukania rozwiązania. Jeśli ofiary przemocy domowej nie otrzymają żadnej pomocy, mają poczucie jeszcze większego odosobnienia i rozpaczy. Najbardziej niebezpieczne dla ich równowagi emocjonalnej są działania otoczenia społecznego i organizacji, które starają się racjonalizować i uzasadniać działania agresorów. Kobiety ulegają przekonaniu, iż nikt nie jest w stanie im pomóc, rezygnują więc z wszelkich działań, które mogłyby odmienić ich sytuację. Nasilają się u nich stany apatii, depresji, lęku. Na tym etapie ofiary charakteryzuje bierność, rezygnacja z prób odzyskania kontroli nad swoim życiem, pogłębiają się negatywne skutki związane z syndromem wyuczonej bezradności. Wtórna wiktymizacja może doprowadzić do wielu regresywnych zmian w psychice ofiary: całkowite podporządkowanie się sprawcy, rezygnacja z własnych przekonań, łatwe uleganie manipulacjom, przeżywanie silnego poczucia winy i wstydu. Ofiara już nie szuka możliwości rozwiązania swoich problemów, jest bierna i przygnębiona. Powracają do niej wszystkie negatywne emocje związane z wiktymizacją pierwotną. Wtórna wiktymizacja w wielu przypadkach niesie za sobą o wiele większe rozgoryczenie i rozczarowanie niż wiktymizacja pierwotna. Uświadamia ona bowiem ofiarom przemocy, że ich sytuacja nie może ulec zmianie, wpędza w silne poczucie winy za sytuację w ich małżeństwie, utwierdza w poczuciu bezradności i niesprawiedliwości. Ale przede wszystkim odbiera nadzieję i pozbawia złudzeń, że ich życie może się zmienić. Kobiety czują się osaczone i bezradne, a ich mężowie zostają utwierdzeni w przekonaniu o bezkarności ich działań oraz cichym przyzwoleniu społecznym i prawnym na ich czyny. Kobietom pozostaje już tylko jedna droga wyjścia – trwać w niebezpiecznym związku i każdego dnia walczyć o przeżycie, aby pewnego dnia sięgnąć po ostateczne rozwiązania. Broniąc się przed kolejnym atakiem, zabijają swoich małżonków. Dla wielu z nich więzienie stanowi o wiele mniejsze zło niż własny dom, przynajmniej są tam bezpieczne i nie muszą się ciągle bać. Niektóre z ofiar przemocy cierpią na pogłębiającą się depresję, która czasami prowadzi do samobójstwa. Wiele kobiet umiera w wyniku nasilających się ataków ze strony agresora. Z danych zebranych przez Ministerstwo Sprawiedliwości wynika, że co roku 50 bitych kobiet usiłuje popełnić samobójstwo i prowadzonych jest około 200 procesów o morderstwo związanych z przemocą w rodzinie. Zapobiec wtórnej wiktymizacji Kobiety, które chcą przerwać zmowę milczenia i odejść od agresywnych mężów, wymagają szczególnego traktowania przez instytucje, które mają za zadanie je wspierać. Aby zapobiec wtórnej wiktymizacji ofiar przemocy domowej, powinny zostać zrealizowane następujące postulaty: 1. Skuteczne działania policji i prokuratury, które zapewnią im bezpieczeństwo i spokój, aby mogły odzyskać stabilność emocjonalną. 2. Zapewnienie tymczasowego mieszkania i innego zabezpieczenia dla kobiet i dzieci, które nie mogą liczyć na wsparcie rodziny ani przyjaciół. 3. Zapewnienie fachowej pomocy psychologicznej, która pomoże kobietom odzyskać kontrolę nad ich życiem, zwiększy ich poziom akceptacji własnej osoby, zapewni emocjonalne wsparcie i zrozumienie. 4. Fachowa pomoc prawna przy pisaniu różnego rodzaju pism oraz podczas rozpraw sądowych. 5. Wzmocnienie efektywnych działań sądów, które przy wydawaniu wyroków uwzględniać będą indywidualną sytuację danej rodziny i będą mieć na celu przede wszystkim dobro najsłabszych jej członków. 6. Pomoc w odzyskaniu samodzielności finansowej, znalezieniu pracy. 7. Zorganizowanie lokalnego wsparcia dla poszkodowanej rodziny, która może zostać ponownie zaatakowana przez agresora. 8. Udzielenie wsparcia emocjonalnego, okazanie współczucia i zrozumienia oraz poszanowanie godności ofiary przemocy przez pracowników instytucji mających na celu ochronę osób poszkodowanych.
prosze