WSTĘP

   Przemoc i agresja są zjawiskami, którym poświęca się coraz więcej uwagi zarówno w pracach naukowych jak i w środkach masowego przekazu. Dzieje się tak z powodu ich skali i drastyczności. Zjawisko agresji i przemocy jest obecnie jednym z bardziej niepokojących problemów. Zjawisko to pojawia się dziś nie tylko w świecie ludzi dorosłych, lecz coraz częściej także wśród dzieci i młodzieży. Z przyczyn oczywistych budzi to duże zaniepokojenie społeczne.

Powszechnie słyszy się, że młodzi ludzie są coraz bardziej agresywni i sami coraz częściej stają się ofiarami lub świadkami agresji i przemocy. W dzisiejszych czasach przemoc staje się instrumentem osiągania zamierzonych celów. Sprawcy nie postrzegają swoich zachowań jako zła, a ewentualną winą za swoje postępowanie obarczają innych. Najczęściej świadomość istnienia problemu agresji mają ofiary lub osoby zagrożone nią. Przemoc i agresja przeniknęły do codziennego życia. Są obecne w środowisku rodzinnym, zakładach pracy, placówkach opiekuńczo - wychowawczych, a nawet w szkołach. Coraz więcej czynów przestępczych dokonywanych jest na terenie szkoły, a więc w placówkach, które zostały powołane do kształcenia i wychowania. Rejestr zagrożeń ciągle wzrasta, a skala zjawiska przybiera coraz większe rozmiary. Statystyki wykroczeń uczniów w skali globalnej są alarmujące i niepokojące.

Dawniej zjawisko przemocy w szkole występowało sporadycznie. Obecnie przemoc rozprzestrzenia się niebywale szybko i przyjmuje najróżniejsze oblicza. Może być gwałtem, nadużyciem siły wobec słabszych. Może być przejawem brutalności, arogancji lub przyjąć formy presji psychicznej.

Ze względu na  coraz większą skalę tego zjawiska oraz jego liczne negatywne skutki zdecydowałam się na  zbadanie i opisanie w mojej pracy problemu doświadczania przemocy przez młodzież w środowisku szkolnym. W  pierwszym  rozdziale opisane zostaną w sposób ogólny zjawiska przemocy i agresji,  rodzaje  zachowań  jakie wywołują oraz   przyczyny i cele ich występowania.

Drugi  rozdział mojej  pracy  dotyczy  zjawiska mobbingu , jego obecności w szkole oraz  potencjalnych sprawców i ofiar mobbingu wśród uczniów. W kolejnym rozdziale poruszony zostanie problem przemocy w środowisku szkolnym: zachowania agresywne wśród młodzieży,  fobia szkolna, przemoc ze strony nauczycieli, skutki jakie wywołuje przemoc oraz sposoby jej przeciwdziałania. W czwartym rozdziale pracy opisana zostanie metodologia  przeprowadzanych przeze mnie badań.  W ostatnim  rozdziale przedstawiona zostanie analiza  wyników  oraz wnioski  z moich badań.

Skala tego zjawiska wśród dzieci i młodzieży zmusza do zastanowienia się nad przyczynami i mechanizmami przemocy i agresji, oraz podjęcia działania w celu zapobiegania przemocy, zmniejszania agresji a może i wyeliminowania tych zjawisk ze społeczności uczniowskiej. Brak reakcji to przyzwolenie na przemoc, na rozwijanie się zachowań agresywnych. Jeżeli dojdzie do takiej sytuacji – to przemoc i agresja będą jeszcze częstsze, ich formy będą bardziej okrutne. Agresja i przemoc staną się po prostu normalnością w środowisku szkolnym.

1. Przemoc i agresja

Przemoc i agresja, definiowana jako zachowanie człowieka, którego intencją jest sprawienie cierpienia, wyrządzenie szkody, ograniczenie wolności, narzucenie władzy przy wykorzystaniu własnej siły fizycznej i psychicznej, nie są już właściwie tylko sytuacjom ekstremalnym i nie wiążą się wyłącznie za światem przestępczym.

   Obok przemocy przestępczej szerzy się przemoc zwyczajna, codzienna. Akty agresji coraz częściej zaczynają stawać się środkami społecznego reagowania. Agresja i przemoc może być ujmowana jako indywidualne zachowanie się interpersonalne, jak również jako zjawisko społeczne.

„ Agresja czy przemoc interpersonalna to czynności intencjonalnie podejmowane przez ludzi ( np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji), stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości) ” ( A. Frączek, 1996r. , str. 37)

Jako zjawisko społeczne odnoszona jest nie do osobistych skłonności konkretnych jednostek lecz do standardów norm i procesów regulujących zachowanie grupy.

Pojęcia „przemoc” i „agresja” ze względu na ich wieloznaczność są trudne do jednoznacznego zdefiniowania.

Z jednej strony są to terminy pokrewne - dotyczą tych samych stanów i zachowań psychicznych. Z drugiej strony jednak różnią się - biorąc pod uwagę przyczyny, skutki i skalę tych negatywnych zachowań.

(Z.            Brańka, M. Szymański 1998 r., A. Frączek 1996 r.; J. Kuźma 1998 r.; J.Bińczycka, 1997r.)

1.1  Pojęcie przemocy

   „Przemoc - siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne, dokonywane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt”

(„Słownik Języka Polskiego” PWN, 1979, str. 986)

   Zdaniem Ireny Pospiszyl (1998, str. 14) „przemocą są wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji”.

I. Pospiszyl unika w tej definicji zaliczanie do przemocy zachowań nieświadomych, przypadkowych, - będących efektem nieszczęśliwego zbiegu okoliczności oraz zachowań krzywdzących wynikających z ludzkiej bezradności.

Tak rozumiana przemoc w coraz większym stopniu jest obecna w życiu współczesnego człowieka. Pojawia się w rodzinie, grupie rówieśniczej, zakładzie pracy, życiu społeczno - politycznym.

   Pierwotnie za przemoc uważano nadużycie siły. Obecnie przyjmuje się, że przemoc to takie zachowania jednostki lub grupy, w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych. Jest to zachowanie agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób. Różnica między tym co potencjalnie być może, a tym co aktualnie jest - określa siłę negatywnego wpływu jakim jest przemoc.

   Spojrzenie na przemoc od strony jej skutków opisuje Joachim Kondziela (1974, str. 62). Jego zdaniem „przez przemoc będziemy rozumieć takie wywieranie wpływu na ludzi, w wyniku którego ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju”. Jest to spojrzenie z punktu widzenia skutków przemocy, z punktu widzenia ofiary, na którą przemoc jest skierowana. Przemoc może mieć charakter instrumentalny, czyli być środkiem do realizacji określonych celów. Może mieć również charakter bezinteresowny - powodować zadowolenie z faktu znęcania się nad innymi. Często okrucieństwo jest traktowane jako możliwość dobrej zabawy i zaspokojenia potrzeby doznawania przyjemności.

(K.Kmiecik - Baran, 2000r.; Z.Brańka, M.Szymański, 1998r.)

  Klasyfikacja form przemocy

Biorąc pod uwagę stan emocji sprawców przemocy można wyróżnić przemoc spontaniczną (gorącą) i  instrumentalną (chłodną). 

Przemoc gorąca - charakteryzuje się złością, gniewem, furią, agresją oraz różnego rodzaju formami ekspresji: krzyki, rękoczyny, impulsywne zachowanie, gwałtowne zadawanie bólu. U jej podstaw leży furia, która rodzi się z niemocy i frustracji.

Furia jest erupcją skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć gniewu i wściekłości. W jej wyniku dochodzi do utraty kontroli emocjonalnej i kontroli nad zachowaniem. Furia wynikająca z frustracji i niemożności prowadzi w rezultacie do aktów przemocy. Przemoc gorąca jest najłatwiej zauważalna i najbardziej spektakularna. Pojawia się nagle i stosunkowo szybki znika.

Przemoc chłodna - do jej wyzwolenia niepotrzebna jest furia, gniew czy intencja zaszkodzenia komuś. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, który sprawca chce osiągnąć. Chłodna przemoc to realizacja celi (np. dokonanie zemsty); często uważa się ją za usprawiedliwioną. Wyłania się ona z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Bardzo często te działania mają pozytywne cele: przestrzeganie pewnych reguł; realizowanie jakiejś filozofii, wiary, ideologii; czyjeś dobro.

Przemoc symboliczna - prowadzi do uznania kultury istniejącej jako jedynej, odrzuca wzory zachowania wyniesione z domu - odbiegające od panującej kultury. Jest to przekaz wzorów, zachowań, znaków i symboli zesłanej ??? kultury z narzuceniem ich znaczeń i interpretacji.

Przemoc interpersonalna - (inaczej przemoc bezpośrednia)- jest odczuwalna i postrzegana przez podmiot jako czynność użycia przeważającej siły fizycznej, bądź jako opresja psychiczna, czy wreszcie jako stan zależności. Realizacja elementarnych potrzeb i interesów zależy od podporządkowania się innemu podmiotowi. Jest to przemoc dokonująca się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich.

Przemoc strukturalna - (inaczej pośrednia) - jest przeciwieństwem przemocy bezpośredniej; nie musi zawierać fizycznego ataku, zamiaru fizycznej napaści czy psychicznego zranienia.

Przemoc strukturalna jest często odbierana jako coś naturalnego. Znajduje się w strukturach społecznych, politycznych, kulturowych. Jest to rodzaj ukrytej przemocy - z trudem dostrzeganej przez ludzi zanurzonych w tych strukturach.

Przemoc aksamitna - w tym przypadku występuje przedawkowanie miłości, nadopiekuńczości.

(J. Papież, A. Płukis 1998r.; Kmiecik - Baran 2000r.; J. Bińczycka 1997r.).

Przemoc fizyczna i psychiczna

   Przy podziale przemocy na przemoc fizyczną i przemoc psychiczną uwaga skupiona jest na charakterystyce samego czynu, samego wpływu stanowiącego istotę przemocy.

Przemoc fizyczna - oznacza wszystkie celowe formy zachowań, w konsekwencji których ofiara doznała bólu i cierpienia.

Z przemocą fizyczną mamy do czynienia gdy dochodzi do bicia, zadawania bólu, izolowania w ciasnej przestrzeni.

Przemoc emocjonalna, psychiczna - występuje w sytuacjach, gdzie stosunki interpersonalne ulegają patologizacji. Przejawia się brakiem szacunku, któremu towarzyszy poniżanie, ośmieszanie, wyzywanie, straszenie strony podporządkowanej.

(J.             Bińczycka 1997r.)

Objawy przemocy

Objawami fizycznymi są różnego rodzaju obrażenia i uszkodzenia ciała (np. obrzęki, sińce, rany, złamania, blizny na ciele, a nawet trwałe ubytki zdrowia.

Objawami emocjonalnymi są np. wzrost lęku, niepokoju, wzmożona czujność, wzrost napięcia emocjonalnego, zmienność nastroju, niska samoocena, poczucie odrzucenia, depresja, skłonność do izolacji, słaba kontrola emocji, impulsywność.

Objawy emocjonalne często ujawniają się później, długo po ustąpieniu przemocy,

w obliczu stresu sytuacyjnego lub jakiegoś problemu. Mogą się rozwijać stopniowo w postaci bardziej zakamuflowanej (np. fobii, skłonności depresyjnych).

Objawy społeczne - najczęściej spotkanym zachowaniem jednostek doświadczających przemocy jest wzrost agresywności w stosunku do otoczenia. Objawami społecznymi jest np. nieufność wobec innych, niekontrolowane wybuchy złości, nieumiejętność nawiązywania kontaktu, wrogość, wyuczona bezradność, spadek poczucia kompetencji.

(J. Pospiszyl, 1999r. )

1.2   Zjawisko agresji

„Słownik Języka Polskiego” definiuje agresję jako „zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach” (M.Szymkowiak, 1988, s.17)

W „Słowniku Pedagogicznym” agresja zdefiniowana jest jako „działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji”. (W,Okoń, 1984, s.17)

Z punktu widzenia psychologicznego „agresja jest to forma inicjowanego ataku wyrządzającego szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym”.(Z.Skorny). Agresja może być intencjonalna (celowa) lub nieintencjonalna.

1.2.1  Rodzaje zachowań agresywnych

Agresja najczęściej jest skierowana na zewnątrz na inne osoby – mamy wtedy do czynienia z agresją fizyczną bądź słowną.

Agresja fizyczna  może przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Agresja fizyczna wyrażona jest w postaci otwartej napaści na drugą osobę lub zniszczenia cudzej własności.

Agresja słowna może przybierać formę wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniżających. Agresja słowna przejawia się w postaci odrzucenia, groźby, może być wyrażona również poprzez ośmieszanie czy poniżanie danej osoby.

Znacznie rzadziej agresja jest kierowana na własną osobę (do wewnątrz). Taka osoba niszczy sama siebie poprzez samokrytykę, samoponiżenie, samookaleczenie doprowadza do autodestrukcji. (J.Papież, A.Płukis, Z.Brańka, M.Szymański, 1998.)

Rozróżnić można także agresję wrogą (emocjonalną) i instrumentalną.

Agresję wrogą poprzedza gniew, jest wywołana złością, która wymyka się spod kontroli. Jej celem jest zadanie bólu lub zranienie. Zachowania agresywne mogą zostać wzmocnione przez oglądanie pożądanego efektu – bólu i cierpienia ofiary.

Agresja instrumentalna jest działaniem na czyjąś  szkodę zmierzającym do osiągnięcia jakiegoś nieagresywnego celu. Jest to działanie podejmowane z premedytacją. Efektem agresji instrumentalnej może być również ból i zranienie, ale nie stanowi to w tym przypadku celu podjętego działania. (E.Aronson, 1997; R Cialdini, 2002; M.H.Davies, 2001)

Mężczyźni i kobiety różnią się skłonnościami do agresji emocjonalnej i instrumentalnej. U kobiet agresja częściej służy wyładowaniu złości, podczas gdy mężczyźni traktują ją jako narzędzie, za pomocą którego można podporządkować sobie innych

Widać różnicę w rodzaju stosowanej przemocy: kobiety częściej stosują przemoc psychiczną, wyrządzają krzywdę emocjonalną(uczucie zazdrości, wpadanie w złość). Natomiast mężczyźni częściej uciekają się do przemocy fizycznej. (R.B.Cialdini, 2002)

Ekstremalną formą agresji jest okrucieństwo. Jest to działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą istotę, w sposób szczególnie gwałtowny lub wymyślny. Okrucieństwo może pojawiać się jako efekt nienawiści, która ma swoje źródło w poczuciu krzywdy, niesprawiedliwości, poniżeniu. Również akt zemsty jest kategorią okrucieństwa. Może to być działanie pod wpływem nagłego impulsu, jednak bardzo często zemsta jest realizowana przemyślanie. Okrucieństwo występuje także jako wyładowanie nagromadzonej agresji, będące wynikiem wewnętrznych , kumulujących się napięć lub frustracji. Inne odmiany okrucieństwa to okrucieństwo z ciekawości, dla zabawy, lub przyjemności(nazywane sadyzmem). Jeszcze  innym rodzajem okrucieństwa jest chęć panowania nad innymi poprzez wzbudzanie atmosfery grozy, strachu, a zarazem podziwu.

1.2.1      Przyczyny i cele zachowań agresywnych

Przyczyny – istnieje wiele czynników sytuacyjnych, które są odpowiedzialne za występowanie zachowań agresywnych, począwszy od procesów neurologicznych i chemicznych, a skończywszy na uwarunkowaniach społecznych. Agresja bywa również wynikiem prowokacji lub obecności bodźca wywołującego agresję np.przedmiotu kojarzonego potocznie z działaniami agresywnymi.

Jeżeli chodzi o czynniki sytuacyjne, to agresję mogą wywoływać chwilowe nieprzyjemne doznania, takie jak ból czy upał, albo trwałe frustracje, na przykład płynące z trudności materialnych. Na poziomie interakcji odczuwana przykrość lub obecność broni mogą wywołać skojarzenia prowadzące do wzrostu agresywności. Ludzie mający agresywne skłonności sami tworzą nieprzyjemne dla siebie sytuacje, które z kolei wywołują w nich jeszcze większą agresję.

Cele zachowań agresywnych:

Agresja może służyć wielu różnym celom. Jednym z celów agresji jest rozładowanie odczuwalnej przykrości. Agresja powodowana przykrością może być uwarunkowana chwilowymi stanami pobudzenia fizjologicznego lub trwałą skłonnością. Nawet akty bezpośredniej przemocy fizycznej mogą wynikać z wielu rozmaitych motywów. Jedni biją, aby uchronić swój status, drudzy, aby wykorzystać ofiary ku swemu zadowoleniu, jeszcze inni – dla rozładowania nadmiaru frustracji. Wiele agresywnych zachowań ma podłoże autoprezentacyjne. Niektórzy zachowują się agresywnie, aby sprawdzić wrażenie kogoś groźnego i w ten sposób zmusić innych do posłuchu. Agresja może pomóc zachować twarz w razie fizycznego bądź werbalnego ataku. Celem agresji może też być chęć wpływania na ludzi, uzyskania władzy i dominacji. Stworzenia wrażenia, że jest się twardym, zyskania pieniędzy i uznania społecznego lub po prostu rozładowania nieprzyjemnych emocji. Zachowanie agresywne może wynikać także z potrzeby samoobrony lub obrony innych ludzi. Niektórzy badacze, jak Zygmunt Freud, twierdzili, że agresja może być celem samym w sobie.

(R.B.Cialdini, 2002; M.Leary, 2002; E.Aronson, T.Wilson, R.Akert, 1997)

1.2.2      Frustracja  a  agresja

Agresję może spowodować każda nieprzyjemna lub przykra sytuacja, taka jak gniew, cierpienie, nuda itp. Spośród tych przykrych sytuacji głównym czynnikiem wywołującym agresję jest frustracja. Frustracja jest większa, gdy cel jest blisko, a coś lub ktoś przeszkadza w dążeniu do niego. Gdy przeszkoda jest niespodziewana lub gdy wydaje się nieuzasadniona, frustracja wzrasta jeszcze bardziej. Jeśli jednostka dążąca do jakiegoś celu zostanie w tym powstrzymana, to wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. (E.Aronson, 1999r. s.334-335)

Teoria frustracji-agresji:

Teoria, zgodnie z którą przeszkody występujące na drodze do osiągnięcia upragnionego celu zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych. (E.Aronson, T.Wilson, R.Akert 1997, s.505)

Istnieje kilka czynników, które mogą zwiększać doznania frustracji i w efekcie sprzyjać wystąpieniu agresji. Jednym z nich jest dystans dzielący nas od upragnionego celu lub obiektu. Im bliżsi jesteśmy realizacji naszych zamierzeń, tym większa jest nasza frustracja przy napotkaniu przeszkody. I więcej doświadczamy frustracji, tym bardziej jesteśmy skłonni zareagować agresją.

Tendencje agresywne wzrastają także wtedy, gdy frustracja dotyka nas niespodziewanie lub gdy uważamy, że doświadczamy jej niesłusznie. Frustracja nie zawsze prowadzi do agresji. Na ogół wywołuje ona złość  czy irytacje, a zachowania agresywne jedynie w innych sprzyjających im okolicznościach. (E.Aronson, T.Wilson, R.Akert 1997r.)

Hipoteza frustracji – agresji

Psycholog William McDougall i psychoanalityk Zygmunt Freud stali na stanowisku, że agresja jest instynktownym przejawem frustracji, wynikającej z niezaspokojenia pragnień.

Według tej koncepcji celem zachowań agresywnych jest usunięcie przeszkód na drodze do zaspokojenia potrzeb.

Była to wczesna wersja hipotezy frustracji-agresji. Zakładała ona, że agresja jest automatyczną reakcją na przeszkody w dążeniu do celu. Wersję tę następnie rozbudował John Dollard wraz ze współpracownikami. Stwierdzili oni, że „agresja jest zawsze wynikiem frustracji”. Rozumieli przez to dwie rzeczy: (1) kiedy ktoś zachowuje się agresywnie, to znaczy, że przedtem uległ frustracji; (2) jeśli ktoś ulega frustracji to następstwem będzie niewątpliwie jakiś akt agresji. Psychologowie społeczni zgłosili wiele zastrzeżeń do pierwotnej hipotezy frustracji – agresji. Według nich niektóre działania agresywne, zwłaszcza mające charakter instrumentalny, wcale nie muszą wynikać z frustrascji.

Ag...