Stylizacja heraldyczna czasów napoleońskich
Herby Polaków wyróżnionych przez Napoleona
Copyright 1996 © Polish Museum and Archives in Australia Incorporated
Copyright 1996-1998 © Piotr Pawel Bajer
PLEASE NOTE THIS TEXT WILL BE ILUSTRATED WITH SEVERAL HERALDIC ACHIEVEMENTS REFERRED TO THEREIN. WE WILL ATTEMPT TO PROVIDE THEM IN NOT TOO DISTANT FUTURE.
Rewolucja Francuska 1789 roku spowodowala we Francji nie tylko zniesienie stanu szlacheckiego i monarchii, ale co sie z tym wiazalo, abolicje heraldyki. Kres tej sytuacji polozyl w dziewietnascie lat pózniej Napoléon Bonaparte [1], który w 1808 roku, po 'restytuowaniu' instytucji szlachectwa, wprowadzil nowy, ujednolicony system przedstawien heraldycznych wraz ze zbiorem praw i przepisów regulujacych jego uzywanie [2]. Restytuowana, jesli wogóle mozna to tak okreslic, szlachta napoleonska, miala inny charakter niz, dawna szlachta.
Francois R. Velde w artykule dotyczacym tytulów i heraldyki napoleonskiej [3] pisze ze, zamyslem Napoléona (który notabene sam pochodzil z rodziny szlacheckiej) bylo, wyróznienie osób które w szczególny sposób przysluzyly chwaly Cesarstwu, oraz takze tym, którzy wysluzyli je sobie pelnieniem okreslonej funkcji na posadzie panstwowej. Szlachta napoleonska miala byc nadto, pozbawiona dawnych przywilejów oraz równa przed prawem z innymi stanami spolecznymi [4]. Takie slowa jak 'szlachta', czy 'szlachcic', wogóle nie pojawily sie w tekscie dekretu z 1808 roku.
Francois R. Velde sugeruje, ze slowo 'szlachta', lub bardziej poprawnie 'nowa szlachta', winno byc zatem rozumiane, jako kolekcja tytulów nadanych w czasach Imperium Cesarskiego. W czasach Cesarstwa nadano ogólnie okolo 2200 tytulów. Tytuly te podlegaly hierarchii, a ich porzadek poczynajac od najnizszego, przedstawial sie nastepujaco:
chevalier de l'empire (kawaler),
baron de l'empire (baron),
comte de l'empire (hrabia),
duc de l'empire (ksiaze tytularny),
prince de l'empire (ksiaze krwi).
Nalezy nadmienic, ze Napoléon umozliwil droge do potwierdzenia szlachectwa, uzyskania tytulów cesarstwa i nowego herbu, dawnej szlachcie tzw. ancien regime'u, to jest szlachcie która powrócila z emigracji i opowiedziala sie po jego stronie. Jako element rozpoznawczy w ich herbach, stosowano zlota dwunastopromienna gwiazde kladziona na figurze zaszczytnej koloru niebieskiego [5].
Wracajac do tematu systemu przedstawien heraldycznych, nalezy podkreslic, ze byl on nierozerwalnie zlaczony z wyzej wspomnianymi tytulami. System ten, w swym zamyele mial byc odzwierciedleniem hierarchicznego rozkladu wladzy w Imperium Cesarskim, jednoznacznie okreslal nie tylko ksztalt tarcz, emblematy okreslajace rodzaje tytulów i sprawowane funkcje, ale i liczbe piór czy zwojów utworzonych przez labry; w zaleznosci od rangi danej rodziny szlacheckiej [6].
Inne przedstawienie zostalo zaprojektowane dla nowo-nobilitowanych, inne dla baronów czy hrabiów; jeszcze inny wariant przyslugiwal dygnitarzom lub rodzinom ksiazecym. Porzucono uzywanie takich elementów herbów, jak: helmy, korony, czy klejnoty [7], i zastapiono je systemem czapek, czy biretów (franc. toque). Birety te, w zaleznosci od liczby piór oraz rodzaju podpinki, odpowiadaly danym godnoeciom szlacheckim, tym samym przejmujac jak gdyby funkcje koron rangowych. Zrezygnowano równiez z takich ozdób przedstawienia heraldycznego, jak trzymacze czy wstegi z mottem lub zawolaniem [8].
Heraldyka napoleonska wprowadzila równiez system znaków odpowiadajacych funkcjom sprawowanym przez obdarzona danym tytulem osobe. Funkcje wlasciciela ziemskiego oznaczano - klosem pszenicy; wojskowego - mieczem w slup; oficera medycznego - mieczem na opak w lewo skos; biskupa barona - zlotym krzyzem greckim; burmistrza lub prefekta - srebrnym murem blankowanym, nad którym umieszczano takaz siedmiolistna galazke debowa; mera - srebrnym murem blankowanym; czlonka College Électoral - zlota galazka debowa w skos (fig. 19), itd. Symbole te umieszczano w naroznikach (franc. franc-quartier), w herbach baronowskich z lewej strony tarczy w polu czerwonym, w herbach hrabiowskich ze strony prawej w polu blekitnym. Herby ksiazat suwerennych (franc. prince souverain), ksiazat krwi (franc. prince) oraz ksiazat tytularnych (franc. duc) [9] rozróznial oprócz biretów i labr, system glowic i plaszczy ksiazecych. Dodatkowo i niezaleznie od wyzej wymienionych istnial takze system oznak, które umieszczane byly pod tarcza, tak jak na przyklad: dwie skrzyzowane ze soba laski marszalkowskie oznaczajace urzad marszalka (fig. 20), dwa skrzyzowane ze soba klucze - urzad wielkiego szambelana (fig. 19), etc. Napoleonscy senatorzy mieli prawo do ozdabiania swoich herbów plaszczem (franc. manteau) blekitnym podbitym biela (fig. 17, fig. 19).
Heraldyka napoleonska dopuszczala równiez mozliwosc ozdabiania przedstawien herbowych medalami i odznaczeniami, umieszczanymi na lancuchach lub wstegach pod tarcza herbowa. Dla Dam Cesarstwa, jako udostojnienie herbów, przewidziano tarcze sercowa, zlota dla hrabin, a srebrna dla baronowych. Wdowy po wojskowych, którzy oddali swe zycie na oltarzu ojczyzny, mialy prawo obarczyc tarcze sercowa czarnym mieczem na opak w slup [10].
Róznice w stylu przedstawien heraldycznych doby napoleonskiej sa o tyle interesujace dla miloeników heraldyki polskiej, iz tak wsród wyniesionych do godnoeci szlacheckiej, jak i obdarzonych tytulami baronowskimi czy hrabiowskimi za Napoleona, znalezli sie równiez Polacy. Wizerunki ich herbów mozemy spotkac w róznych publikacjach, takich jak "Ksiega herbowa" Ostrowskiego [11], czy "Tablice" Chrzanskiego [12]. Niestety duza czesc przedstawionych tam rysunków zostala ukazana bez uwzglednienia zalozen stylu wprowadzonego przez Napoleona. Do charakterystycznych bledów przy prezentowaniu przedstawien heraldycznych tamtego okresu w rodzimych publikacjach naleza: fatalne ksztalty tarcz (prawidlowo powinno sie je przedstawiac jako XVIII/XIX-wieczne tarcze francuskie), pomijanie labr, mylne przedstawienia rodzajów futer-podpinek przy biretach, czy wreszcie ukazywanie ponad nimi klejnotów. Warto tez zaznaczyc, iz caly szereg przedstawien herbowych nie pokrywa sie z rysunkami/opisami herbów z orginalnych dyplomów. Waznym wydaje sie wiec zaprezentowanie kompletnych przedstawien herbowych tego stylu dla poszczególnych godnoeci szlacheckich.
CHEVALIER — KAWALER
Tytul chevalier przyslugiwal nowouszlachconym i szlachcie nie utytulowanej, której pochodzenie zostalo zatwierdzone przez I Cesarstwo. Otrzymanie medalu Légion d'Honneur (Legia Honorowa) [13] nie bylo równoznaczne z otrzymaniem tytulu kawalera cesarstwa. Tylko w przpadku, gdy odznaczenie to nadane bylo trzem kolejnym przedstawicielom tej samej rodziny (trzy generacje), najmlodszy przedstawiciel rodu automatycznie zostawal Chevalier de l'Empire.
Wzorcowy herb kawalerów skladal sie z tarczy, na której kladziono jedna z szeregu figur heraldycznych, zaszczytnych; z wykluczeniem jednakze glowicy, przeznaczonej do dekorowania herbów ksiazecych. Mógl to byc: slup (fig. 4), pas (fig. 5), skos, krzyz, krokiew (fig. 3), podstawa (fig. 2, fig. 6), klin na opak, bordiura (fig. 1), tarcza sercowa, róg, prawy bok czy romb. Figure taka przedstawiano zawsze w kolorze czerwonym, umieszczajac na niej maly, srebrny krzyz Legii Honorowej, dla osób uhonorowanych tym odzaczeniem; lub srebrny pierecien dla osób bez tego wyróznienia. Nad tarcza umieszczano czarny, aksamitny biret z zielona podpinka obszyta srebrem, ze srebrna spinka i takaz kita.
Tytul Chevalier de l'Empire zostal nadany kolo 385 osobom [14]. Jesli chodzi o Polaków to tytul ten, wraz z nowymi herbami otrzymali min.:
Ludwik Krukowski, kapitan Legii Nadwielanskiej, ur.15.VIII.1764 w Huszczce, dyplomem z 3.I.1812 (fig. 2);
Wojciech Jerzy Lipowski [15], kapitan 1 pulku L.N., ur. 25.III.1786, zm.13.XII.1859, dyplomem z 3.I.1812 (fig. 4);
Józef Falk Regulski, szef batalionu L.N., ur.7.X.1773, zm.24.VII.1851, dyplomem z 9.X.1812 (fig. 5);
Franciszek Krzysztof Wilhelm Schütz, szef batalionu 3-go pulku L.N., ur. 5.VIII.1778 w Warszawie, zm. 15.I.1840, dyplomem z 5.VIII.1813 (fig. 3);
Stanislaw Smette (de Smette), kapitan 2-go pulku L.N., ur. 8.V.1781 w Rogowie, dyplomem z 9.X.1813 (fig. 6);
Kajetan Wysocki, kapitan 1-go pulku L.N., ur. 16.VIII.1781 w Otwinowie, dyplom 17.IV.1815 [16] (fig. 1).
BARON
Wzorcowy herb, przyslugujacy osobom, które otrzymaly z rak Napoleona tytul baronowski skladal sie z tarczy, na której kladziono lewy, czerwony naroznik wraz z umieszczonym na nim zlotym badz srebrnym znakiem - symbolem odpowiadajacym pelnionej funkcji, wzglednie prezentujacym zaslugi za jakie takowy tytul zostal nadany (wśród wyróznionych Polaków dominowali wojskowi tzw. baron militaire, a wiec w naroznikach naszych rodaków czesto spotykamy miecz w slup). Nad tarcza umieszczano czarna, aksamitna czapke, podbita odwróconymi popielicami (franc. contra-vair) i obszyta zlotem. Baronowski biret zdobiono nadto srebrna spinka i trzema strusimi piórami. Cale przedstawienie dodatkowo dekorowano pojedyncza "woluta" srebrnych labr, umieszczanych z kazdej strony tarczy.
Spośród 1516 tytulów barona cesarstwa [17], siedemnascie zostalo nadanych Polakom. Baronowie napoleonscy z polskim rodowodem to:
Adam Dezydery Chlapowski, general WP, ur.1790, zm.1879, dyplom 1811;
Józef Grzegorz Chlopicki, general WP, ur.1771, zm.1854, dyplom 1811 (fig. 7);
Józef Grzegorz Chlusowicz, ur.1773, zm.1828, dyplom 1813;
Jan Pawel Jerzmanowski, major szwolezerów, ur.1779, zm.1862, dyplom 1813;
Mikolaj Aleksander Kasinowski, pulkownik 1-go pulku L.N., ur.4.XII.1766 w Lopinowie, zm.1812, dyplom 3.VI.1811 (fig. 14);
Stanislaw Klicki, general WP, ur.1775, zm.1847, dyplom 1812 (fig. 16);
Florian Kobylinski, general brygady WP, ur.1777, zm.1843, dyplom 3.VIII.1809;
Michal Kosinski, pulkownik Legii Nadwielanskiej, ur.3.XI.1810 w Krakowie, zm.1835, dyplom 11.XI.1813 (fig. 8);
Jan Leon Hipolit Kozietulski, pulkownik WP, ur.24.VII.1781 w Skierniewicach, zm.1821, dyplom 26.IV.1811 (fig. 10);
Ludwik Kruszewski, kapitan pulku szwolezerów L.N., ur.1789, zm.1813, dyplom 2.IX.1813;
Józef Feliks Lazowski, general dywizji, ur.1759, zm.1812, dyplom 1810;
Tomasz Lubienski, szef kompanii lekkokonnych, general brygady WP, ur.29.XII.1784 w Szczytnikach, zm. 27.VIII.1870 w Warszawie, dyplom 13.II.1811 (fig. 13);
Jan Nikodem Józef Michalowski, major, komendant 2-go pulku L.N., ur.25.IV.1770 w Wilnie, zm.1841, dyplom 14.VIII.1813 (fig. 15);
Andrzej Miloszewicz, general brygady, ur.1.V.1760 we Wloszech, dyplom 14.IV.1810 (fig. 9);
Ambrozy Mikolaj Skarzynski, szef szwadronu gwardzistów cesarskich, ur.1789, zm.1868, dyplom 1814 (fig.12);
Ignacy Ferdynand Stokowski, szef szwadronu szwolezerów, general brygady WP, ur.26.VIII.1779 w Sierpowie, zm.1827, dyplom 20.VI.1811 (fig.11);
Józef Bonawentura Ignacy Zaluski, oficer szwadronu szwolezerow, pulkownik, general brygady WP, ur.17.VII.1787 w Ojcowie, zm.25.IV.1866 w Krakowie, dyplom 16.VIII.1813.
COMTE — HRABIA
Herb przyslugujacy osobom wyróznionym tytulem hrabiowskim skladal sie z tarczy ozdobionej prawym naroznikiem blekitnym, na którym umieszczano zloty lub srebrny znak - symbol. Znak ten odzwierciedlal tak, jak i w przypadku baronów, albo sprawowana funkcje, albo zaslugi, za jakie zostal nadany. Nad tarcza umieszczano czarny aksamitny biret, podbity odwróconymi gronostajami (franc. contra-hermine) i obszyty zlotem. Biret dekorowano zloto-srebrna spinka i piecioma strusimi piórami.
Tarcze herbowa okalaly podwójne labry (dwie "woluty" z kazdej strony tarczy), przy czym "woluty" górne przedstawiano jako zlote; dolne zas jako srebrne.
Tytulem hrabiego Napoleon wyróznil dwóch Polaków:
Wincenty Korwin Krasinski, pulkownik szwolezerów, szambelan cesarski, general dywizji WP, ur.30.I.1783 w Boremblu, zm.24.XI.1858 w Warszawie, dyplom 13.VI.1811 (fig.16);
Aleksander Florian Józef Walewski, ur.4.V.1810 w Walewicach [18], zm.28.IX.1868 w Strasbourgu, dyplom 5.V.1812 (fig.18).
Ogólnie w czasach Cesarstwa nadano 251 tytulów hrabiowskich.[19] Choc nikt z Polaków nie otrzymal zadnego tytulu powyzej godnoeci hrabiowskiej, dla porzadku warto jednak podac jak prezentowaly sie inne wzorce przedstawien herbowych, dla ksiazat tytularnych, ksiazat krwi i dygnitarzy panstwowych, oraz dla ksiazat suwerennych.
DUC — KSIĄŻĘ TYTULARNY
Tarcze herbowa zdobila glowica czerwona usiana (franc. semé) srebrnymi piecioramiennymi gwiazdami (franc. étoile). Nad tarcza kladziono czarny biret podbity gronostajem, obszyty zlotem, ze zlota spinka i siedmioma strusimi piórami. Do ozdób zewnetrznych herbu nalezaly potrójne, zlote labry (po trzy "woluty" z kazdej strony tarczy) i blekitny plaszcz (franc. manteau) podbity popielicami (fig. 20).
PRINCE & GRAND DIGNITAIRES — KSIĄŻĘ KRWI & DOSTOJNICY PAŃSTWOWI
Tarcze ksiazat krwi / dygnitarzy, ozdabiano glowica blekitna usiana pszczolami zlotymi [20]. Nad tarcza lokowano czarny aksamitny biret podbity lasicami, obszyty zlotem, zdobiony zlota spinka i siedmioma piórami strusimi. Po obu stronach tarczy kladziono potrójne zlote labry. Calosc zas umieszczano na plaszczu ksiazecym blekitnym, usianym pszczolami zlotymi, a podbitym gronostajami (fig. 21).
PRINCE SOUVERAIN — KSIĄŻĘ SUWERENNY
Tarcze herbowa ksiazat suwerennych [21] ozdabiano glowica blekitna ze zlotym cesarskim orlem w jej centrum. Tarcze kladziono bezpoerednio na plaszczu ksiazecym blekitnym, podbitym gronostajami i zwienczonym ksiazeca korona typu francuskiego (fig. 22).
INNE ASPEKTY HERALDYKI NAPOLEONSKIEJ
Osobny rozdzial w heraldyce napoleonskiej stanowia herby duchowienstwa oraz heraldyka miejska.
Osoby duchowne, które sprawowaly za czasów Pierwszego Cesarstwa funkcje biskupa lub wyzsza, a nie pochodzily z rodzin szlacheckich, zostawaly nobilitowane. Przyslugiwalo im prawo do wlasnego herbu ozdabianego naroznikiem [22] odpowiadajacym danemu tytulowi szlacheckiemu, oraz mozliwosc przekazania, tak herbu jak i tytulu, na dzieci swojego rodzenstwa [23]. Stylowo heraldyka koecielna byla bardzo blisko zwiazana z oficjalnym trendem w przedstawieniach herbowych i zawierala w sobie wszystkie wczesniej juz przedstawione elementy, takie jak birety, czy przypominajace ksztaltem woluty - labry. Tym co odróznialo herby duchowienstwa od heraldyki swieckiej byly oznaki koecielne umieszczane wokól przedstawienia heraldycznego lub w nie wlaczone, takie jak: kapelusze biskupie, sznury i chwosty, pastoraly, infuly czy podwójne krzyze (patryjarsze).
Heraldyka miejska oparta byla zas na trójklasowym podziale i scisle wiazala sie z uznaniem zaslug danego miasta w okresie wojen. Stworzone przez Napoleona wzorce przedstawien charakteryzowaly sie oplatajacym tarcze wiencem z lieci wawrzynu i debu; kladzionymi bezpoerednio na tarczach koronami, czy wreszcie figurami heraldycznymi umieszczanymi na tarczy, jak glowica, czy naroznik.
Zamykajac temat stylizacji herbów epoki I Cesarstwa, warto zwrócic uwage równiez na same figury heraldyczne, które dostaly sie na tarcze w tym okresie, oraz sposób ich przedstawienia. Charakterystyczna cecha jest to, ze pojawily sie i zaczely dominowac elementy uzbrojenia i architektury militarnej: szable, lufy i kule armatnie, muszkiety, baszty, lub budowle typu fortyfikacyjnego. Wszystkie elementy byly przedstawiane, w przeciwienstwie do heraldyki klasycznej, w manierze zblizonej do realizmu. Na tarczach osób, które odbyly kampanie w Egipcie (1798) czesto pojawialy sie równiez przedmioty orientalne: palmy, piramidy, wielblady itp.
W herbach naszych rodaków natomiast czesto mozna spotkac figury heraldyczne z ich dawnych herbów rodowych. W niektórych przypadkach figury te zmienily swój charakter, jak np : w herbie Mikolaja Kasinowskiego, gdzie srebrna pomlosc z herbu Nalecz zostala zamieniona na zielony wieniec wawrzynu w polu zlotym (fig. 14). Niektóre z herbów zmienily natomiast tylko swe barwy, jak np: herb Tomasza Lubienskiego (fig. 13) orginalnie w polu sercowym srebrnym z obrzezem zlotym czarna zubrza glowa wprost, przeszyta od góry srebrnym mieczem w prawo skos; w polu trzecim zlotym rycerz na bialym koniu, z tarcza czerwona, w której srebrny krzyz podwójny etc. Temat ten wykracza jednak poza ramy tego artykulu, a glebszej analizy moznaby dokonac tylko po wnikliwym zapoznaniu sie ze wszystkimi przedstawieniami herbów nadanych Polakom przez Napoleona.
Kres heraldyce napoleonskiej polozyl upadek I Cesarstwa, kiedy to zrezygnowano z biretów, labr, etc. wprowadzonych przez Napoleona i powrócono do dawnego stylu przedstawien heraldycznych i eksponowania rodów utytulowanych poprzez dekorowanie tarcz odpowiednimi koronami rangowymi w stylu francuskim (dla baronów byla to korona z francuskiego zwana tortil, czyli zlota obrecz opleciona sznurem perel, z których widoczne sa trzy lub cztery peta, wysadzana drogimi kamieniami; dla hrabiów zlota korona z dziewiecioma palkami zakonczonymi perlami i wysadzana drogimi kamieniami). Jedynym dzie eladem po tamtej epoce sa w niektórych herbach narozniki, które z czasem staly sie nierozerwalna czescia przedstawien heraldycznych, ewiadczaca o walecznych losach przodków danego rodu. Takie herby mozna spotkac jeszcze dzie w heraldyce polskiej wsród takich rodów, jak: baronowie Chlapowscy herbu ...
gluslaw32