Homonimia w języku słoweńskim.doc

Homonimia w języku słoweńskim

Termin ”homonimia” pochodzi od greckich wyrazów: homόs- ‘taki sam, równy’ oraz όnyma, czyli ‘imię’ i oznacza zjawisko występowania jednej formy graficznej, która reprezentuje dwa lub więcej niespokrewnionych ze sobą słów1. Przykładem tego zjawiska w języku polskim może być słowo ‘bal’. W pierwszym znaczeniu oznacza ‘wielką zabawę taneczną’, w drugim natomiast ‘gruby pień drzewa, obrobiony, używany jako budulec’. Homonimia może również obejmować formy wyrazowe należące do różnych jednostek słownikowych, leksemów, np.: wyraz „piła”. Pierwsze znaczenie to: rzeczownik w mianowniku, l. poj., r. żeńskiego oznaczający ‘narzędzie ręczne lub maszynowe do przecinania różnych materiałów’, a drugie to: czasownik w czasie przeszłym, 3 os., l. poj.,
r. żeńskiego od czasownika ‘pić’2. Mówi się także o homonimii jednostek mniejszych niż słowo- morfemów i większych niż słowo- zdań. Leksemy, między którymi zachodzi owo zjawisko, nazywamy homonimami3.
Jednak problem homonimii nie występuje tylko w obrębie jednego języka- zauważamy bowiem to zjawisko zachodzące również między językami. Wówczas może przybrać nazwę bardziej ogólną: aproksymacja (od łac. approximatio, czyli ‘przybliżenie, ujęcie w sposób przybliżony’4) lub cały szereg innych pochodzących z różnych języków5. Określeniem na aproksymat, homonim, które najpełniej oddaje problem jego występowania
w różnych językach, jest: ‘fałszywy przyjaciel tłumacza’, ze względu, oczywiście, na trudności jakie stwarza.
W językach, zwłaszcza genetycznie lub geograficznie bliskich, można zauważyć wiele przykładów owych ‘fałszywych przyjaciół’. I tak też się dzieje w języku polskim
i słoweńskim6.

Aproksymaty w obrębie tych samych jednostek słownikowych.

Przykładami aproksymatów, które są tymi samymi jednostkami słownikowymi, mogą być wyrazy: fant, gospoda, ogon.

fant (rzeczownik)- w języku polskim to: 1. ‘przedmiot do wygrania na loterii’ lub 2. w grach
towarzyskich ‘przedmiot składany do wykupu za
uchybienie któremuś z przepisów gry’ 7
- w języku słoweńskim to: 1. ‘mlada oseba moškega spola’- ‘chłopiec,
chłopak, kawaler’ lub 2. ‘igralna karta z moško
figuro’- ‘walet’ 8

gospoda (rzeczownik)- j. pol.: 1. ‘jadłodajnia, restauracja wiejska; dawniej: karczma, dom
zajezdny’ lub 2. dawniej ‘mieszkanie, stancja, kwatera
przeznaczona na krótki pobyt’
- j. słow.: 1. ‘pripadniki plemiškega ali meščanskega sloja’-
‘arystokracja, państwo’ lub 2. ekspr. ‘ljudje, ki odobno
živijo in jim ni treba delati’- ‘państwo, panowie’


ogon (rzeczownik)- j. pol.: 1. u zwierząt kręgowych ‘tylna część ciała, złożona zwykle z
coraz drobniejszych kręgów; także tylna, zwężona część ciała
wielu bezkręgowców; futro, skóra z takiej części ciała’ lub 2. ‘u
niektórych zwierząt, np. u konia- pęk włosia, u ptaków- pęk piór
wyrastających z tylnej części ciała’ lub 3. ‘końcowa, zwykle
zwężająca się część czegoś, przedłużenie jakiegoś przedmiotu’ lub
4. ‘epizodyczna, nie dająca pola do popisu rola sceniczna’
- j. słow.: ‘del njive med dvema razoroma’- ‘zagon’

Czasem zjawisko aproksymacji może przybrać niebezpieczną formę, np. kiedy leksem będący owym homonimem ma w języku słoweńskim nie tylko trochę inne znaczenie od tego w polskiej wersji, ale wręcz przybiera przeciwne. Przykładami tej sytuacji mogą być leksemy: kujon, zakup.

kujon (rzeczownik)- j. pol.: ’pogardliwie o uczniu (lub uczennicy) uczącym się pilnie, ale
mechanicznie, bez zrozumienia, kującym na pamięć; kowal’
- j. słow.: pog. ‘grdoba, porodnež’- pot. ‘łotr, lump’


zakup (rzeczownik)- j. pol.: ‘nabycie czegoś na własność, czynność kupowania, zakupienia’
- j. słow.: ‘dejanje, s katerim stvar ali pravica, ki prinaša koristi, za plačilo
preide v začasno uporabo koga’- ‘dzierżawa, najem’

Należy wspomnieć także o przypadku, w którym leksem ma kilka znaczeń
i pierwsze z nich jest wspólne dla obu języków, polskiego i słoweńskiego, ale już pozostałe różnią się lub też odwrotnie- pierwsze znaczenie jest odmienne, a takie samo jest np. drugie. Przykładem do pierwszego przypadku jest wyraz kareta, do drugiego- obraz.

kareta (rzeczownik)- j. pol.: 1. ‘dawny powóz czterokołowy na resorach, z nadwoziem w
kształcie zamkniętego pudła z opuszczanymi oknami w
drzwiczkach’ lub 2. ‘całkowicie kryte nadwozie samochodu
osobowego’
- j. słow.: 1. ‘v nekaterih deželah: kočija’- ‘kareta’ lub 2. pog. ‘voz na
dveh kolesih’- pot. ‘taczki’ lub 3. zool. ‘nav. v zvezi prava
kareta morska želva’- zool. ‘gatunek morskiego żółwia’

obraz (rzeczownik)- j. pol.: 1. ‘dzieło plastyczne wykonane na jakiejś płaszczyźnie za
pomocą farb, kredek, ołówka itp., wizerunek kogoś lub czegoś
na płótnie, papierze, desce itp., zwykle oprawiany w ramy,
zawieszany na ścianie’ lub 2. ‘widok kogoś lub czegoś;
krajobraz, scena’ lub 3. ‘całokształt jakichś spraw’ lub 4. ‘krótka
scena, odsłona’ lub 5. pot. ‘film’
- j. słow.: 1. ‘prednja stran glave’- ‘twarz’ lub 2. ekspr. ‘oblika pojavljanja
glede na zunajost, videz’- ekspr. ‘oblicze’ lub 3. lit. ‘kratko
literarno besedilo’- lit. ‘obrazek’; ‘slika’- ‘obraz’

Aproksymaty należące do różnych jednostek słownikowych.

Kolejną grupą aproksymatów są wyrazy należące do różnych jednostek słownikowych. Leksemy przykładowe to: ja, krem, obok.

ja- j. pol.: 1. (zaimek) ‘zaimek osobowy, którym osoba mówiąca oznacza siebie’ lub 2. w
użyciu rzecz. ‘własna osoba, jaźń’
- j. słow.: 1. (przysłówek) pog. ‘izraža pritrjevanje’- pot. ‘tak’ lub 2. pog. ‘izraža
podkrepitev trditve’- pot. ‘aha, no’ 3. pog. ‘poudarja samoumevnost povedanega;
vendar’- pot. ‘przecież’

krem- j. pol.: (rzeczownik) 1. ‘słodka potrawa otrzymywana z żółtek utartych z cukrem,
ubitego białka, żelatyny, ubitej śmietanki z dodatkami; także
dodatek do ciast i tortów’ lub 2. ‘preparat kosmetyczny w postaci
maści do pielęgnowania skóry, wyrabiany z tłuszczów, wonnych
olejków, środków leczniczych itp.’
- j. słow.: (przymiotnik) ‘podoben barvi smetane, rumeno bel’- ‘kremowy’

obok- j. pol.: 1. (przyimek) ‘przyimek łączący się z dopełniaczem, oznaczający a)znajdowanie
się czegoś lub dzianie się w bezpośredniej bliskości, po prawej lub po lewej
stronie tego, co oznacza rzeczownik b)włączenie we wspólny zakres, objęcie
wspólną funkcją; wraz z czymś, na równi z czymś, oprócz czegoś’ lub 2.
(przysłówek) ‘przysłówek wyrażający znajdowanie się czegoś lub dzianie się
czegoś w pobliżu’
- j słow.: (rzeczownik) ‘zbočena nosilna konstrukcija nad prostorem, odprtina v zidu’-
‘sklepienie, łuk’

Zajmując się zjawiskiem homonimii należy wspomnieć także o homografii oraz homofonii.
Homografia to homonimia ograniczona do języka pisanego (grec. homόs ‘taki sam, równy’, grápho ‘piszę’), a formy tego zjawiska, czyli takie o identycznej pisowni,
lecz różniące się brzemieniem (oczywiście także znaczeniem) to homogramy9.
Homofonia to identyczność fonetyczna dwóch lub więcej form językowych,
które mogą różnić się pisownią, etymologią i także znaczeniem (grec. homophōnia ‘jednorodność dźwięku’), a formy reprezentujące to zjawisko nazywamy homofonami10.
Podobnie jak poprzednio, tu także można znaleźć w językach: polskim
i słoweńskim wyrazy-homonimy będące owymi homogramami i homofonami.


Aproksymaty będące homogramami.

Wyrazem należącym do tej grupy jest np.: kurz.

kurz- j. pol.: ‘pył powstały ze sproszkowanych ziarenek piasku, ziemi, z cząsteczek
różnych ciał, unoszący się w powietrzu i osiadający na powierzchni
przedmiotów’
- j. słow.: 1. aer., navt. ‘smer gibanja’- lot., mors. ‘kurs’ lub 2. publ.
‘organizirana dejavnost z določeno tendenco’- publ. ‘kurs’ lub 3.
‘tečaj’- ‘kurs’ lub 4. ‘cena valute; tečaj’- ‘kurs’




Aproksymaty będące homofonami.

Przykłady leksemów z tej grupy to: puszcza/ pušča, ustawa/ ustava,
zapach/ zapah.

puszcza (j. pol.)- ‘las dziewiczy, pierwotny, o dużej powierzchni, nie przeobrażony
działalnością człowieka; czasem także: większy kompleks leśny’
pušča (j. słow.)- 1. ‘pust, neobdelan svet’- ‘pustynia’ lub 2. redko ‘puščoba’- rzadko
‘pustkowie, pustka’

ustawa (j. pol.)- ‘akt prawny o charakterze ogólnym, powszechnie obowiązujący, uchwalony
w szczególnym trybie przez najwyższy organ władzy państwowej’
ustava (j. słow.)- 1.’temeljni zakon države’- ‘konstytucja’ lub 2. redko ‘ustavitev’- rzadko
‘zatrzymanie’

zapach (j. pol.)- 1. ‘odczuwana powonieniem właściwość ciał lotnych (lub substancji
zawierających ciała lotne); woń’ lub 2. pot. ‘pachnący olejek lub proszek
używany do potraw, zwłaszcza ciast, deserów’
zapah (j. słow.)- ‘priprava za zapiranje vrat, oken od znotraj s premikajočim se delom, ki se
navadno v vodoravni smeri potisne v kaj’- ‘zatrzask, zasuwa’

Szczególnym rodzajem homofonów mogą być wyrazy, w których zamiast polskich dwóch liter ‘ni’ w języku słoweńskim występuje bigrafem ‘nj’. Są to np.: bania/ banja, kazanie/ kazanje.

bania (j. pol.)- 1. ‘pękaty, wydęty, kulisty przedmiot, najczęściej szklane naczynie, kopuła’ lub
2. ‘bardzo duże naczynie do przechowywania i przenoszenia płynów; duża
bańka’ lub 3. pot. ‘dynia’
banja (j. słow.)- ‘kopalna kad’- ‘wanna’

kazanie (j. pol.)- 1. ‘rzeczownik od „kazać” ’ lub 2. ‘przemówienie wygłaszane przez
duchownego do wiernych, zwykle w czasie nabożeństwa; tekst pisany
takiego przemówienia’
kazanje (j. słow.)- ‘glagolnik od „kazati” ’- ‘pokazywanie’

W języku polskim i słoweńskim istnieją także aproksymaty, które nie są
ani homogamami, ani homofonami, różnią się bowiem i pisownią i wymową, ale czasem te różnice nie są zbyt duże i użytkownikowi któregoś z języków mogą przywodzić na myśl określony wyraz z owego języka. Zestawienie obu leksemów tworzy z nich homonimy. Takimi parami mogą być: angielski/ angelski, drużyna/ družina, nalegać/ nalegati.

angielski (j. pol.)- 1. ‘dotyczący Anglii, Anglików’ lub 2. w użyciu rzecz. ‘język angielski’
angelski (j. słow.)- ‘nanašajoč se na angele’- ‘anielski’

drużyna (j. pol.)- 1. ‘zespół ludzi powołany do wykonywania wspólnego zadania’ lub 2.
‘najmniejszy pododdział piechoty’ lub 3. przestarz. ‘kompania, gomada’
družina (j. słow.)- 1. ‘zakonski par z otroki ali brez njih’- ‘rodzina’ lub 2. ‘rodbina’- ‘rodzina’
lub 3. ‘skupina ljudi, ki jih druži organizirano, skupno delo’-
‘towarzystwo, związek’ lub 4. ‘raba peša služinčad’- wychodzący z użycia
‘służba’ lub 5. zastar. ‘druščina, družba’- wychodzące z użycia
‘towarzystwo, społeczeństwo’

nalegać (j. pol.)- ‘żądać, domagać się, dopominać się’
nalegati (j. słow.)- 1. knjiž. ‘pojavljati se, razprostirati se na površini’- książk. ‘zalegać,
zapadać (o nocy, o mgle itp.)’ lub 2. teh. ‘biti drug na drugem tako, da se
ena ploskev stika z drugo’- techn. ‘opierać się, stykać się’

Niektórzy językoznawcy nie rozróżniają zjawisk homonimii i polisemii
(tj. posiadania przez wyrażenia językowe kilku znaczeń). Badania nad tym zagadnieniem pokazują bowiem, że różnica między tymi zjawiskami ma charakter genetyczny (różne znaczenia danego leksemu mają swoją przyczynę w odmiennym pochodzeniu i odmiennym ‘prasłowie’), a więc diachroniczny. We współczesne językoznawstwie starannie rozróżnia się spojrzenie synchroniczne od diachronicznego i podkreśla się, że z synchronicznego punktu widzenia odróżnienie homonimii i polisemii jest bezpodstawne11. Obecnie natomiast zjawisko polisemii rozpatrywane jest w odniesieniu do jednego języka, a badaniom konfrontatywnym pozostawia się zagadnienie aproksymatów12.

Przy poruszaniu kwestii homonimii należy także wspomnieć o możliwości zaistnienia tzw. konfliktu homonimicznego. Konflikt homonimiczny to sytuacja, w której dwa homonimy, zazwyczaj rozróżniane pod względem znaczenia dzięki różnicom w kontekście, zaczynają być używane w tych samych kontekstach, a taka sytuacja utrudnia efektywne porozumiewanie się. Do takiego konfliktu najłatwiej może dojść w obrębie tych samych jednostek słownikowych13. Jest to obrazowy argument, który przemawia
za słusznością określenia międzyjęzykowych homonimów ‘fałszywymi przyjaciółmi tłumacza’. Owi fałszywi przyjaciele bowiem nie tylko utrudniają perfekcyjną naukę drugiego języka, stwarzają problemy w translacji, ale także prowadzą do wielu nieporozumień.
Takie sytuacje mają lub mogą mieć miejsce, ponieważ użytkownik przyporządkowuje znaczenie danej jednostki słownikowej w swoim języku do obcego systemu językowego14.

Maria Kamińska
filologia: studia środkowoeuropejskie
ze słoweńskim jako pierwszym językiem kierunkowym, I rok