PKB_chem(1).doc

PRODUKT GLOBALNY I DOCHÓD NARODOWY

1. WSTĘPNE PROBLEMY MAKROEKONOMII

Analiza funkcjonowania i rozwoju gospodarki narodowej wymaga zapoznania się z podstawowymi kategoriami ekonomicznymi, dotyczącymi produktu społecznego i dochodu narodowego. Są to wielkości stosowane zarówno w analizach teoretycznych, jak i badaniach empirycznych. Obejmują one z jednej strony strumienie dóbr i usług wytwarzane w ciągu roku (są to wielkości realne), z drugiej zaś towarzyszące im strumienie różnego rodzaju dochodów pieniężnych.

W ten sposób przedmiotem analizy ekonomicznej staje się gospodarka narodowa jako całość. Makroekonomia nie traktuje o szczegółach gospodarki - cenie chleba w stosunku do ceny samochodów, zachowaniu się konsumenta lub producenta - lecz o ogólnym jej obrazie. Makroekonomia zajmuje się nie poszczególnymi osobami i fir­mami, lecz gospodarką jako całością. Nie dokonuje analizy tego, co się stanie, gdy jedna osoba wybierze się na zakupy - bada natomiast łączne efekty zakupów do­konywanych przez ogół gospodarstw domowych. Przedmiotem analiz makroekono­micznych są takie zagadnienia, jak na przykład:

-      poziom bezrobocia,

-      stopa inflacji,

-      stopa wzrostu gospodarczego,

-      bilans eksportu i importu,

-      wpływ polityki rządu na działalność podmiotów gospodarczych. Mikroekonomia jest to głównie teoria cen czynników wytwórczych i zachowania

się podmiotów gospodarczych w zależności od kształtowania się tych cen oraz utargów, kosztów produkcji i zysku bądź też cen dóbr konsumpcyjnych, dochodów konsumenta i jego indywidualnych preferencji.

Makroekonomia to głównie teoria tworzenia i podziału dochodu narodowego, z uwzględnieniem polityki pieniężnej banku centralnego i polityki fiskalnej państwa. Zajmuje się ona funkcjonowaniem całej gospodarki i formułowaniem polityki rządowej. W rozważaniach tych nie można uniknąć polityki, dokładnie tak, jak polityka nie może obejść się bez ekonomii.1 Makroekonomia zajmuje się badaniem sposobu działania gospodarki jako całości lub też jej istotnych części. Odnosi się do „ogólnego obrazu", a nie szczegółów działalności gospodarczej; na tym polega zasadnicza różnica między makroekonomią a mikroekonomią.

Makroekonomia, jako wyodrębniona część ekonomii, rozwinęła się dopiero w latach trzydziestych bieżącego stulecia. Do tego czasu nie było istotnych powodów, by gospodarka, jako całość, mogła stać się przedmiotem badań naukowych. Do chwili

M. Nasiłowski: System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Warszawa  2004, s. 141.

wielkiego kryzysu lat trzydziestych wydawało się, że całokształt działania systemu gospodarczego znajduje się poza kontrolą i że należy go zaakceptować tak samo, jak akceptuje się nieunikniony stan pogody lub chorobę. Głęboki spadek produkcji oraz wysokie bezrobocie na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych skłoniły ekono­mistów do zastanowienia się nad przyczynami tych zjawisk.

Podstawy makroekonomii stworzył w latach trzydziestych XX w. angielski eko­nomista John M. Keynes, który nawiązał do teorii niedostatecznego popytu efek­tywnego Tomasza R. Malthusa. W przeciwieństwie do neoklasyków, którzy koncen­trowali się na doskonaleniu narzędzi mikroanalizy, Keynes operował wielkimi agre­gatami, obejmującymi całą gospodarkę narodową. Wyszedł on z realistycznego zało­żenia niepełnego wykorzystania istniejących zdolności wytwórczych oraz istnienia przymusowego bezrobocia. Tych niekorzystnych zjawisk towarzyszących gospodarce rynkowej nie była w stanie wyjaśnić ekonomia neoklasyczna, gdyż nie uwzględniała zjawiska niedostatecznego popytu globalnego. Problem ten natomiast stał się głównym przedmiotem rozważań Keynesa i doprowadził do stworzenia nowej, realistycznej szkoły myślenia makroekonomicznego.

Ekonomia neoklasyczna utrzymywała, w oparciu o analizę podaży i popytu, że sytuacja panująca na rynku jest zawsze najlepsza z możliwych. Jeśli np. bezrobocie staje się problemem, należy sądzić, że płace są zbyt wysokie i trzeba je obniżyć, aby zlikwidować bezrobocie. Nowoczesna makroekonomia wychodzi z założenia, że wy­datki i dochody w skali globalnej muszą być sobie równe. Zawsze, kiedy ktoś wydaje pieniądze, ktoś inny otrzymuje dokładnie tę samą sumę. Całkowita produkcja gospodarki jest sumą wielkości produkcji poszczególnych podmiotów. Wzrost produkcji następuj e_ wtedy, gdy wzrasta liczba ludzi wydających pieniądze - lub gdy wzrastają wydawane kwoty. Założenie, że podaż zależy od poziomu popytu, jest podstawą koncepcji Keynesa.3 Poprzednio uważano, że jest odwrotnie, tzn. że całkowity poziom podaży określa całkowity popyt.

Makroekonomia zajmuje się badaniem gospodarki jako całości za pomocą agre-gatowych wielkości ekonomicznych. Jednym z podstawowych sposobów poznawania i rozwijania teorii makroekonomicznej jest badanie oraz wykorzystywanie modeli teoretycznych. Modele te stanowią uproszczone odbicie rzeczywistości gospodarczej, która umożliwia uchwycenie podstawowych zależności występujących w praktyce gospodarczej. W modelach makroekonomicznych ważną rolę odgrywają zależności między zmiennymi agregatowymi. Podstawowe znaczenie mają zależności o charak­terze funkcyjnym, w których jedna zmienna określa inną zmienną (np. zależność produkcji od zatrudnienia). Istotne są też zależności o charakterze definicyjnym, które określają jedną zmienną w kategoriach innych zmiennych (np. agregatowy dochód obejmuje część wydatkowaną na konsumpcję i część oszczędzaną). Prostsze modele, zawierające niewielką liczbę zależności (równań), można prezentować metodą graficzną. Zmienne agregatowe, występujące w modelach makroekonometrycznych w postaci

2              J. M. Keynes: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Warszawa 1956/ 2003 (I wydanie w roku   1936).

3              Wcześniej podobną myśl sformułował Michał Kalecki. Zob. M. Kalecki: Trzy drogi do pełnego
zatrudnienia, [w:] Dzieła, t. 1, Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie, Warszawa 1979 (po raz pierwszy
drukowane w roku 1933).

zasobów i strumieni, są mierzone w jednostkach pieniężnych lub naturalnych na określony dzień (zasoby) lub w danym okresie (strumienie).

Szczególną rolę odgrywa cena, która nie jest zasobem i nie jest też strumieniem, a jest traktowania jako współczynnik (ratio), określający stosunek między dwoma strumieniami: strumieniem wydatków i strumieniem towarów na rynku.

W analizach makroekonomicznych dokonuje się agregacji wielkości ekono­micznych, która polega na łączeniu danych liczbowych dotyczących szczebla mikro­ekonomicznego, co pozwala uzyskać informację o kształtowaniu się poszczególnych wielkości ekonomicznych na szczeblu makroekonomicznym. Większość zmiennych agregatowych jest mierzona w jednostkach pieniężnych. Pomiar dokonywany jest za pomocą cen stałych, którymi są zwykle ceny obowiązujące w pierwszym roku badanego okresu lub w cenach bieżących. Stosowanie cen stałych ma na celu eliminację zjawisk inflacyjnych występujących w badanym okresie i pokazanie rzeczywistych, fizycznych zmian w rozmiarach produkcji.

2. OKRĘŻNY OBIEG DOCHODÓW

Gospodarka jako całość składa się z milionów podmiotów gospodarczych: gospo­darstw domowych, przedsiębiorstw oraz jednostek aparatu państwa, tak na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącznie całkowite wydatki w gospodarce, całkowity dochód i ogólny poziom produkcji dóbr i usług. Fakt, że wszystkie wydatki jednych osób stają się dochodami innych, można przedstawić jako okrężny obieg dochodów pomiędzy przedsiębiorstwami, gospodarstwami do­mowymi i rządem (rozumianym jako aparat państwowy).

Gospodarstwa domowe otrzymują dochody od pracodawców, od rządu w formie świadczeń socjalnych oraz z inwestycji (np. w papiery wartościowe). Uzyskane dochody gospodarstwa przeznaczają na konsumpcję dóbr i usług, na płatności podatkowe oraz na oszczędności.

Przedsiębiorstwa (firmy) czerpią dochody ze sprzedaży dóbr i usług gospodar­stwom domowym, z inwestycji oraz z subwencji rządowych. Przedsiębiorstwa wydają swoje dochody na płace pracowników, inwestycje, podział zysków i płatności podat­kowe.

Rząd otrzymuje dochody z podatków, z działalności przedsiębiorstw państwo­wych (jeśli osiągają zyski) i z pożyczek. Rządy wydatkują swoje dochody, kupując bezpośrednio dobra i usługi, na pensje pracowników sfery budżetowej, przekazując pieniądze jako subsydia oraz spłacając pożyczki.

Gospodarstwa domowe mają tylko dwie możliwości wykorzystania swojego do­chodu - mogą go wydać na dobra i usługi lub zaoszczędzić. Przedsiębiorstwa na­tomiast muszą go przeznaczyć na cele produkcyjne lub zainwestować. Wszystkie oszczędności, jakie gospodarstwa domowe odkładają z okrężnego obiegu dochodów, są nazywane wypływem, ponieważ nie są bezpośrednio dostępne dla przedsiębiorstw. Inwestycje dokonywane przez przedsiębiorstwa są nazywane dopływem, ponieważ stanowią dodatkowy pieniądz wpływający do obiegu okrężnego. Te dopływy i wypływy możliwe są dzięki systemowi bankowemu. Podobnie - podatki stanowią wypływ, natomiast wydatki rządu są dopływem. Eksport przyczynia się do dopływu, natomiast import do wypływu. Jeżeli dopływy przewyższają wypływy, następuje wzrost, ekspansja

gospodarki. Stanowi to konsekwencję dążenia do równowagi. Jeśli natomiast wypływy są większe od dopływów, dla osiągnięcia równowagi gospodarka „kurczy się" -występuje recesja, która może przerodzić się w kryzys lub depresję.

Jeśli z naszych rozważań wyeliminujemy państwo i transakcje zagraniczne, to otrzymamy wówczas model gospodarki zamkniętej, w której występują tylko za­leżności pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Gospodarstwa domowe dysponują czynnikami produkcji, tj. nakładami (inputs) niezbędnymi w pro­cesie produkcji. Dysponują przede wszystkim własną pracą, którą mogą wynająć (sprzedać) przedsiębiorstwom w zamian za płace. Gospodarstwa domowe oferują więc przedsiębiorstwom podaż usług czynników wytwórczych, przedsiębiorstwa zaś wyko­rzystują te czynniki do produkcji dóbr i usług. Tym usługom odpowiadają określone płatności. Gospodarstwa domowe otrzymują dochody z tytułu świadczonych usług (płace, czynsze, zyski), wypłacane przez przedsiębiorstwa za dostarczone i wykorzy­stane czynniki wytwórcze. Następnie gospodarstwa domowe wydają swoje dochody na zakup od przedsiębiorstw dóbr i usług, dając tym samym przedsiębiorstwom pieniądze potrzebne do zapłacenia za usługi czynników wytwórczych w produkcji.

Ruch okrężny pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, ujętymi jako podstawowe składniki gospodarki narodowej, obrazuje rysunek 7.1. Krąg wewnętrzny oznacza transfery zasobów rzeczowych pomiędzy obydwoma grupami podmiotów, natomiast krąg zewnętrzny odzwierciedla odpowiadające im przepływy pieniężne. Można zatem stwierdzić, że dla funkcjonowania gospodarki niezbędne jest jej zaopatrzenie w czynniki produkcji (praca, kapitał, ziemia), z drugiej zaś strony, towarzyszące tym transakcjom płatności pieniężne umożliwiają alokację nakładów i porównanie efektywności ich wykorzystania. Dla oceny efektywności gospodarowania

Rys. 7.1. Schemat okrężnych przepływów w gospodarce

...