BEHAWIORYZM Przełom XIX i XX wieku był okresem szczególnie szczęśliwym dla nauki. W tym czasie powstała behawiorystyczna koncepcja człowieka zwana w skrócie behawioryzmem. Dzięki odkrywczym eksperymentom jak Thorndike, Tolman i Skinner koncepcja ta rozwinęła się i stała się bardziej dojrzała i klarowna. Badacze ci sformułowali wiele praw rządzących ludzkim zachowaniem. Koncepcja behawiorystyczna nigdy nie spotkała się z powszechnym uznaniem. Zawsze wywoływała kontrowersje. Skinner i inni behawioryści poddali surowej krytyce badania nad człowiekiem. Ich zdaniem większość filozofów, psychologów, pedagogów, historyków i polityków analizuje ludzkie zachowanie w sposób przednaukowy, badacze ci z reguły lekceważą fundamentalną zasadę determinizmu zjawisk. Tworzą oni obraz człowieka autonomicznego, którego reakcje nie tyle zależą od bodźców zewnętrznych co od pewnych stanów wewnętrznych: od świadomości, popędów, cech charakteru postaw, siły, ego. Jeśli psychologia chce poznać zachowanie jednostki, musi ona – zdaniem Skinnera – porzucić mit autonomicznego człowieka i przyjąć zasadę determinizmu, które są akceptowane w naukach bardziej rozwiniętych. Psychologia powinna – podobnie jak fizyka badać zależność zachowanie od środowiska zewnętrznego. Według koncepcji behawiorystycznej zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w uczeniu się i pracy twórczej, jego kontakty interpersonalne i działalność organizacyjna są zależne od wyposażenia genetycznego oraz od środowiska fizycznego i społecznego (system szkolny, sytuacja w rodzinie, środki masowego przekazu – sterują ludzkim zachowaniem). Struktura zachowania człowieka jest w dużym stopniu kopią zachowanie środowiska. Robotnik wytwarzający narzędzia metodą warsztatową inaczej reaguje niż robotnik pracujący na zautomatyzowanej taśmie. Praca przy taśmie radykalnie upraszcza ludzkie reakcje, człowiek zaczyna funkcjonować jak automat. Jednostka ludzka jest całkowicie kontrolowana przez zewnętrzne zdarzenia. Przyjmijmy, że uczeń pewnej szkoły jest bardzo agresywny, niszczy sprzęt, atakuje kolegów. Psychoanalitycy mogą powiedzieć, że uczeń nie kontroluje swego ego że posiada pewne nieświadome kompleksy, przeciwnie behawioryści będą szukać przyczyn takiego zachowania w oddziaływaniu środowiska. Dokładniejsze poznanie sytuacji ucznia wykazało, że rodzice wynagradzali agresywne zachowanie ucznia w szkole a jednocześnie karali wszelkie objawy agresji w domu. W wyniku takiego treningu uczeń w kontaktach z rodzicami był opanowany i spokojny, unikał wszelkich zachowań agresywnych. Najbardziej kontrowersyjną i oryginalną tezą Skinnera jest to, że stany wewnętrzne człowieka a więc, jego świadomość, procesy myślenia, charakter czy postawy nie wpływają na ludzkie reakcje. Podobnie jak kolor samochodu, który jest jego cechą nie wpływa na kierowanie pojazdem. Skinner powiedział „obiekcje w stosunku do stanów wewnętrznych polegają nie na tym, iż negujemy, że one istnieją, lecz na tym, że badanie ich jest potrzebne analizie funkcjonalnej. Trzeba analizować siły działające na ten system z zewnątrz”. I tak na przykład u wielu ludzi dzikie zwierzęta np. węże wywołują reakcje lękowe dlatego uciekają przed nimi. Reakcji ucieczki może towarzyszyć stan lękowy czy uczucie lęku ale zgodnie z poglądami behawiorystów to bodziec zewnętrzny wywołuje ucieczkę, którym w tym przypadku jest widok zwierzęcia. Behawioryści odrzucali koncepcję człowieka aktywnego i samodzielnego, człowieka kierowanego przez wewnętrzne motywy i dążenia. Skoro zachowanie człowieka zależy od środowiska społecznego, to dzięki odpowiednim metodą manipulacji można dowolnie modyfikować reakcje ludzkie. Jeśli chcemy ukształtować „człowieka doskonałego”, który posiadał by nauki organizacyjne i techniczne, który umiałby współpracować z partnerami, musimy najpierw stworzyć „doskonałe środowisko”. Możliwości uczenia się człowieka są olbrzymie. Sterowanie pozytywne: wzmocnienia Pytanie o wpływ środowiska na aktywność jednostki jest trudne. Według Skinnera łatwiej jest wykryć jak człowiek kształtuje warunki życia, niż jak warunki te kształtują człowieka. Jesteśmy bowiem przyzwyczajeni nie tyle do obserwacji aktywności środowiska co do badania aktywności ludzi. Zgodnie z tym mniejszy problem stanowi opisanie zachowania ucznia w szkole a niżeli wpływu szkoły na ucznia. Jednak dzięki rzetelnym metodą badawczym naukowcy wykryli wiele praw naukowych, które wskazują, jak środowisko modeluje ludzkie reakcje. Przyjmijmy, że wpuścimy szczura do klatki, w której znajduje się dzwignia, wykonując chaotyczne ruchy, naciska on tym przypadkowo dzwignię po czym otrzymuje pokarm. Szczur bardzo szybko uczy się tego typu reakcji. Zachowanie takie prowadziło do określonej konsekwencji. Wynika z niego, że działanie ludzi i zwierząt nie jest bezinteresowne, tak więc szczur nigdy nie nauczyłby się naciskać dzwigni gdyby reakcja ta nie dawała mu pokarmu. Jest to zachowanie instrumentalne, czyli sprawcze. Konsekwencje zachowania instrumentalnego, które są ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem nazywamy wzmocnieniem. Wzmocnienia są różnorodne, szczególne znaczenie ma jednak wyróżnienie wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Do pierwszych z nich należą te konsekwencje zachowania, które są pożądane i korzystne, mogą być nim: pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne. Z kolei wzmocnienie negatywne to bodźce awersyjne tj. zagrożenie, porażka, przymus czy biurokratyzm. Są to po prostu szeroko rozumiane kary. Prawdopodobnie najprościej można by było powiedzieć, że rzeczy dobre dla człowieka są wzmocnieniem pozytywnym a złe negatywnym. Indywidualna biografia człowieka decyduje jakie rzeczy są dla niego dobre a jakie złe, co jest nagrodą a co karą. Wprowadzenie pojęcia wzmocnienia pozwala lepiej zrozumieć koncepcję behawiorystyczną. Wynika z niej, że główną rolę w sterowaniu zachowaniem odgrywają wzmocnienia negatywne i pozytywne. Sterowanie pozytywne, polega ono na pobudzeniu, utrwaleniu i modyfikacji za pomocą wzmocnień pozytywnych, tj. bodźce konsumpcyjne, uznanie w grupie, czy uczucie przyjaźni i miłości. Z licznych badań psychologicznych wynika, że jest to najbardziej skuteczna metoda kierowania ludźmi. We współczesnej cywilizacji naukowo – technicznej nagrody nie są głównym regulatorem w zachowaniu, głównym regulatorem w zachowaniu są często kary. Aby skutecznie sterować zachowaniem, należy najpierw odpowiedzieć na pytanie jakie wzmocnienia są odpowiednie w danych okolicznościach, jakie nagrody wpłyną na to, że uczniowie będą rozwiązywać problem, że politycy zaczną troszczyć się o interes narodowy, czy należy zastosować bodźce materialne czy też moralne. Dobór odpowiednich wzmocnień pozytywnych jest sprawą bardziej skomplikowaną. Okazuje się bowiem, że ten sam bodziec zewnętrzny może być wysoką nagrodą dla niektórych ludzi i srogą karą dla innych. Np. w pewnej rodzinie urodziły się dziewczynki – bliźniaczki, zgodnie z tradycją matka starała ubierać je identycznie. Jednak już w wieku czterech lat dziewczynki zaczęły protestować przeciwko temu. Był to protest przeciwko standaryzacji. Duże znaczenie posiada również procedura stosowania nagród. Procedura ta jest systemem reguł, które decydują o tym, jak często, kiedy i za jakie zachowania badacz wzmacnia reakcje człowieka. Skienner skonstruował wiele tego rodzaju procedur. Pierwszą z nich jest procedura stałych odstępów czasowych, zgodnie z nią zachowanie człowieka jest regularnie nagradzane po upływie określonego czasu, tak np. dziecko, które poprawnie rozwiązuje zadanie, co pięć minut otrzymuje cukierka lub wyraz uznania. Drugą metodą wzmacniania jest procedura stałych proporcji. Zgodnie z nią człowiek otrzymuje bodźce materialne lub moralne po wykonaniu określonej pracy. Tak np. uczeń, który rozwiązał pewną ilość zadań otrzymuje w nagrodę dobrą ocenę lub uznanie. Po trzecie istnieje procedura zmiennych odstępów czasowych. Czas jaki upływa pomiędzy reakcją a nagrodą zmienia się losowo. Przyjmijmy, że w trakcie eksperymentu psychologicznego osoba rozwiązuje jakieś zadanie logiczne lub uczy się nowego tekstu. Stosując procedurę zmiennych odstępów czasowych, badacz nagradza człowieka po 10, 20, 30, 40, 50 lub 60 sekundach. Chociaż przeciętny czas wzmocnienia wynosi 35 sekund. Procedura zmiennych odstępów czasowych jest bardziej skuteczna od procedury regularnego wzmacniania reakcji. Wreszcie czwartą metodą wzmacniania jest procedura zmiennych proporcji. W pewnej grze hazardowej przeciętnie co dziesiąty los wygrywa ale jej uczestnik może otrzymać nagrodę już po wyciągnięciu pierwszego losu lub dopiero po zakupieniu losu ostatniego. Behawioryści odkryli, że rozkład o zmiennych proporcjach jest z reguły najbardziej efektywny. Ludzie pracujący rytmicznie i na wysokich obrotach. Żyją oni nadzieja, iż ich wysiłek prędzej czy później zostanie wynagrodzony. W procesie sterowania ważną rolę odgrywają metody konstruowania reakcji człowieka. Wśród nich szczególne znaczenie posiada metoda kolejnych przybliżeń. W początkowym etapie uczenia się nauczyciel nagradza zachowani, które są w prawdzie bardzo odległe od pożądanych, ale które zostały już opanowane przez człowieka. Stopniowo kryteria wzmacniania stają się coraz bardziej surowe. W kolejnych etapach nauczyciel nagradza jedynie bardziej złożone reakcje, które są zbliżone do reakcji zaplanowanych. W schemacie bodziec – reakcja – wzmocnienie pozytywne lub negatywne uczeni starali się opisywać nie tylko proste działania typu „mieć” takie jak kupno samochodu, ale także, najbardziej złożone czynności typu być, które w życiu potocznym nazywamy duchowymi. Jednym z nich jest religia. Ludzie chodzą do kościoła, modlą się, wykonują dobre uczynki, ponieważ instytucje religijne są źródłem wzmocnień. Według Skinnera religia wzmacnia zachowania sprawcze człowieka, rozdziela nagrody i kary. Aby skutecznie sterować zachowaniem sprawczym należy odpowiedzieć na trzy pytania: jakie wzmocnienia pozytywne są odpowiednie; jaka procedura rozkładu wzmocnień daje najlepsze wyniki; wreszcie, jakie metody pozwalają skonstruować nowe reakcje człowieka. Sterowanie negatywne Drugą metodą inicjowania, utrwalania i modyfikacja zachowania sprawczego jest sterowanie negatywne, zwane również sterowaniem awersyjnym. Polega ono na stosowaniu wzmocnień ujemnych, takich jak deprywacja pokarmowa, kary pieniężne, przymus, represje, złe stopnie w szkole, odrzucenie przez grupę społeczną, przesunięcie na niższe stanowisko w hierarchii władzy. Tego rodzaju bodźce nazywa się w psychologii karami. Kara jest niepożądanym, awersyjnym skutkiem działania, który został celowo wprowadzony przez ludzi po to, aby wyeliminować zachowania dewiacyjne i aspołeczne. System kar z czasem staję się coraz bardziej wyrafinowany i subtelne, co więcej , często ą niewidoczne dla postronnego obserwatora. Na przykład we średniowieczu stosowano chłostę, obcinanie ręki, kamieniowanie, wbijanie na pal. W obecnych czasach takie drastyczne środki są prawie wyeliminowane w zachodniej cywilizacji. Zastąpiono je bardziej wyrafinowanymi karami, jak grzywny pieniężne, ograniczenie wolności osobistej. Badania psychologiczne wykazały, że skuteczność sterowania negatywnego jest znacznie mniejsza niż efektywność sterowania pozytywnego. Łatwiej jest modyfikować zachowania za pomocą nagrody niż kary. Uznanie społeczne, podziw czy wreszcie miłość wywiera większy wpływ na reakcje ludzkie niż nagana, przymus czy nienawiść. Wzmocnienie negatywne, czyli szeroko rozumiana kara, z reguły nie eliminuje zachowań aspołecznych, tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres. Według behawiorystów kara może spełniać swoje zadanie wtedy i tylko wtedy, gdy włączona zostanie w całościowy program modyfikacja zachowania. Jak ukształtować u człowieka nowe reakcje, które zastąpią reakcje niepożądane i które będą akceptowane społecznie. Chłopcy, którzy kąpią się w niedozwolonych miejscach, są z reguły karani przez rodziców lub władze administracyjne, jednak kara ta będzie skuteczna tylko wtedy, gdy stworzymy im możliwości, korzystania z atrakcyjnej plaży strzeżonej i gdy nauczymy ich nowych wzorów zachowań. Stosowanie wzmocnień negatywnych z reguły wiąże się z dużym ryzykiem. Bardzo często kary fizyczne i społeczne wywołują „uboczne skutki”, które są społecznie niepożądane. Jeśli stosujemy kary, to musimy zdawać sobie sprawę z negatywnych konsekwencji takiego zabiegu. Pierwszym zjawiskiem wywołanym przez wzmocnienie negatywne jest generalizacja hamowania, polega ona na tym, że kara tłumi nie tylko reakcje niepożądane lecz również wiele zachowań o dużej doniosłości społecznej. Jeśli nauczyciel napiętnuje ucznia za jego agresywny stosunek do rówieśników, to fakt ten może spowodować zmniejszenie aktywności ucznia na lekcji i obniżenie jego wyników nauczania. Po drugie wzmocnienia negatywne mogą wywołać zaburzenia emocjonalne. Często człowiek zaczyna reagować emocjonalnie na zupełnie neutralne bodźce. Trzecim zjawiskiem wywołanym przez wzmocnienie negatywne jest unikanie źródła karania. Jest rzeczą naturalną, że ludzie omijają tych osób i instytucji, które wymierzają im karę. Po czwarte system karania dostarcza negatywnych wzorców zachowania. Przyjmijmy, że rodzice biją swoje dziecko za jego agresywne zachowanie się w szkole. Taka kara fizyczna nie tylko tłumi agresję ale również uczy dziecko jak wymierzać karę. Poza wolnością i godnością: Koncepcja wolności – zgodnie z nią wolność zależy od tego, czy w otoczeniu człowieka znajdują się awersyjne i niepożądane bodźce zewnętrzne. Są one dwojakiego rodzaju. Pierwszym z nich są bodźce naturalne, tj. epidemie, powodzie, wysokie i niskie temperatury czy zagrożenia fizyczne. Drugim rodzajem są bodźce celowo zaprogramowane przez ludzi po to, aby wyeliminować aspołeczne zachowanie. Nazywamy je wzmocnieniami negatywnymi. Można by powiedzieć, że wolność wiąże się przede wszystkim z brakiem w otoczeniu wzmocnień negatywnych. Szkolną rolę w koncepcji Skinnera odgrywa pojęcie godności. Wiąże się ona z istnieniem w środowisku zewnętrznym pewnej kategorii wzmocnień pozytywnych, które można nazwać bodźcami moralnymi, chodzi tu przede wszystkim o takie bodźce jak uznanie i szacunek. Behawioryści sformułowali kilka praw dotyczących godności. Jedno z nich głosi, że wielkość uznanie społecznego, które potwierdza godność jest odwrotnie proporcjonalna do znajomości rzeczywistych przyczyn zachowania. Im mniej wiemy dlaczego człowiek działa tym wyższą wartość przypisujemy jego aktywności. Przyjmijmy, że nauczyciel z dużym wysiłkiem wprowadza nowe metody dydaktyczne. Jeśli orientujemy się, że wykonuje on tę pracę, po to aby poprawić swoją sytuację materialną albo uzyskać awans to jego działalność cenimy niżej. Inżynieria społeczna. Sinner stworzył inżynierię behawiorystyczną zwaną również technologią zachowania. Celem tej inżynierii nie jest zmiana stanów wewnętrznych, takich jak poczucie winy, lęk czy siła woli, lecz modyfikacja reakcji człowieka, które są obserwowalne i mierzalne. Behawioryści nie tylko formułowali jasne cele, ponadto opracowali metody i strategię, za pomocą których można je osiągnąć. Dzięki poznaniu praw uczenia się i warunkowania, dzięki wykryciu roli wzmocnień negatywnych i pozytywnych w ludzkim zachowaniu, udało im się skonstruować wiele algorytmów modyfikacji zachowania. Kontrola urodzeń i zachowanie młodzieży, poprawa stosunków interpersonalnych i rozwój pozytywnych reakcji emocjonalnych, zmniejszenie agresji i konfliktów między ludźmi, nauczenia ich korzystania z kultury i sztuki – to tylko pewne problemy, których rozwiązanie – zdaniem Skiennera – jest możliwe dzięki wykorzystaniu osiągnięć behawiorystycznej inżynierii. Terapia behawiorystyczna, która stanowi gałąź inżynierii i której celem jest odczucie reakcji patologicznej i dewiacji. Metoda odczulenia opiera się na przekonaniu, że skoro niepożądane reakcje powstały w wyniku uczenia się, to nic nie stoi na przeszkodzie aby ich oduczyć i wyeliminować. Ideałem jest ułożenie hierarchicznej listy bodźców. Przyjmijmy, że człowiek panicznie boi się węży, w tym przypadku lista taka może wyglądać następująco: 1. rozmowa o wężach 2. obrazki, na których znajdują się węże 3. oglądanie węża w TV 4. obserwacja prawdziwego węża w zoo 5. zabawa z wężem Na drugim etapie badacz poszukuje określonych sytuacji, które mają wartość nagradzającą i które mogą zneutralizować reakcję lękową – jest to sytuacja neutralizacji. W wielu najprostszych warunkach konstruuje się sytuację relaksacyjna. Na trzecim etapie psycholog lub pedagog zestawiają bodźce lękotwórcze z sytuacjami neutralizującymi. W przykładzie z unikaniem wężów może nim być słowo wąż. Sytuacje odwrotne. W pewnych okolicznościach bodźce szkodliwe dla zdrowia, niebezpieczne lub nieakceptowane społecznie, są bardzo silnymi wzmocnieniami pozytywnymi dla człowieka. Dla wielu ludzi alkohol i narkotyki, przestępstwa, czynności biurokratyczne posiadają wysoką wartość wynagradzającą. Według behawiorystów człowiek staje się alkoholikiem w procesie uczenia się społecznego. Pod wpływem niekorzystnej sytuacji rodzinnej, nacisku kolegów czy warunków pracy zawodowej alkohol może stać się wzmocnieniem pozytywnym. Szczególną rolę w ukształtowaniu nawyku picia alkoholu posiada środowisko, w sytuacji stresowej, w której brak jest stymulacji pozytywnej, rola alkoholu wyraźnie wzrasta, ponieważ redukuje on napięcia psychiczne i pobudza do działania. Jedną z metod oduczenia picia alkoholu jest tzw. terapia awersyjna. Polega ona na jednoczesnym podawaniu wzmocnienia pozytywnego (alkoholu) i wzmocnienia negatywnego jakimi są pewne środki farmakologiczne, które wywołują reakcję wymiotną i mdłości. Po 10, 15 próbach wytwarza się nowy odruch warunkowy, polega on na tym, że człowiek po spożyciu alkoholu odczuwa mdłości lub wymiotuje. Portret jednowymiarowy. Behawioryzm przestał być jedynie koncepcją akademicką; wywarł on znaczny wpływ na wyobrażenia człowieka o własnym sobie. Wielu współczesnych menadżerów, polityków i nauczycieli akceptuje portret behawiorystyczne. Widzą oni człowieka jako układ cybernetyczny, który charakteryzuje się określonym repertuarem reakcji, dzięki umiejętnemu sterowaniu środowiskiem społecznym, a więc instytucjami, komunikacją czy środkami przekazu można ukształtować dowolne wzory zachowań. Jednocześnie lidzie Ci nie interesują się osobowością człowieka, jego aspiracjami, oczekiwaniami czy stylem myślenia. Fundamentalne osiągnięcia behawiorystów. Największą ich zasługą jest poznanie jak środowisko fizyczne i społeczne oddziałuje na człowieka. Behawioryści w przekonujący sposób udowodnili, że ludzkie zachowanie jest sterowane przez wzmocnienia pozytywne i negatywne, które są pożądanymi lub awersyjnymi bodźcami znajdującymi się w otoczeniu. Według behawiorystów jedną z najważniejszych właściwości człowieka jest jego poziom aspiracji, można to określić jako punkt na skali osiągnięć, który jednostka zamierza zdobyć i który daje jej satysfakcję. Marzenia o wyższych studiach, rozwiązanie problemu naukowego, awans w pracy – to przykłady ludzkich aspiracji. Aby zaspokoić swoje aspiracje, aby osiągnąć planowane cele, człowiek musi poznać otaczający świat i musi zdobyć o nim informacje. Spostrzeganie świata zależy w dużym stopniu od systemy oczekiwań. Ludzkie zachowanie zależy nie tylko od poziomu aspiracji, systemu oczekiwań, postawy czy stylu myślenia lecz również od pewnych poczuć, które występują w określonych okolicznościach. Jednym z nich jest poczucie kontroli. Podsumowując – behawiorystyczni uczeni posługują się obiektywnym i oryginalnym repertuarem metod, stworzyli koncepcję człowieka zewnątrz-sterowanego, reagującego na bodźce znajdujące się w środowisku naturalnym i społecznym. Prawa odkryte przez tych badaczy pozwalają opisać, przewidzieć i czasem wyjaśnić proste reakcje jednostki tj. nawyki jazdy samochodem jak działania konsumpcyjne, jak elementarne współżycie z ludźmi, np. w szkole. Jednocześnie przy pomocy tych praw można często zrozumieć dlaczego człowiek unika pewnych zachowań aspołecznych. Dlaczego ucieka przed zagrożeniami ekologicznymi tj. zatrute powietrze czy skażenie radioaktywne. Podsumowanie. Behawioryzm zwolenników znalazł głównie wśród zoopsychologów, neurofizjologów, psychofizjologów. W trakcie rozwoju behawioryzm był poddawany wielokrotnej krytyce, która wskazywała na jego mechanicyzm i redukcjonizm. Mimo swych istotnych braków przyczynił się do pewnych pozytywnych przemian metodologicznych w psychologii i socjologii współczesnej przede wszystkim przez krytykę introspekcji i innych „subiektywnych” metod badań oraz przez położenie nacisku na obiektywne metody badań psychologicznych i socjologicznych. Tendencje behawiorystyczne w psychologii i socjologii zaważyły też na próbach stworzenia tzw. nauki o zachowaniu (behavioral sciences) i ogólnej teorii – zachowania. We współczesnej psychologii klasycznej behawioryzm należy do przeszłości, można jedynie mówić o jego kontynuacji o jego koncepcji neobehawiorystycznych (neobehawioryzm), interpretujących zachowanie człowieka w terminach uczenia się.
cyganeczka1