Zelazny Roger - Roza dla Eklezjastesa.pdf - Opowiadania - bogaty1

Roger Żelazny

Róża dla Eklezjastesa

Four for Tomorrow & The Doors of his Face The Lamps of his Mouth

Przełożyli Bożena Jóźwiak Jarosław Kotarski Zbigniew A. Królicki

Theodore Sturgeon

Przedmowa

W dziedzinie science fiction nie było zjawiska podobnego do Żelaznego od czasu…

Tak zaczynał się pierwszy szkic tej przedmowy i na tym etapie pozostał przez jakieś

czterdzieści osiem godzin, podczas gdy ja biedziłem się nad zakończeniem tego zdania

w sposób precyzyjny i sprawiedliwy Jedynym rozwiązaniem jest tu wyrzucenie

ostatnich dwóch wyrazów, ale nawet wtedy rozminie się ono z prawdą, gdyż

określenie „science fiction” ogranicza stan faktyczny Przecież tak wiele z tego, co

wydawane jest jako science fiction, wcale mą nie jest Z kolei coraz więcej literatury

tego gatunku jest publikowane bez tej etykietki (a cieszy się wielkim powodzeniem np

Ostatni brzeg, Dr Strangelove, Siedem dni w maju, 1984 ltd , ltd , co profesjonalnych

pisarzy science fiction może uczynić ofiarami mann prześladowczej) Wystarczy więc w

tej chwili powiedzieć, ze trudno byłoby znaleźć takiego autora jak Żelazny w

jakimkolwiek gatunku

Zetknęliśmy się już z prawdziwymi poetami prozy, lecz często wytyka się im pewne

braki, gdy mowa o tempie i konstrukcji. Mamy również wielkich gawędziarzy, u

których gmach narracji jest prawidłowo wzniesiony na solidnych podstawach i dobrze

powiązany od początku do końca, lecz niejednokrotnie zbudowany ze

zhomogenizowanej, trzymającej się podstawowych faktów prozy. Jednocześnie

istnieje, niestety, tylko garstka pisarzy, których nazywam „ludzkimi ekspertami”. Mają

oni specjalny dar tworzenia pamiętnych postaci będących czymś więcej niż dobrą

fotografią realnie istniejących pierwowzorów. Ich bohaterowie żyją i jak wszystkie

żywe istoty, zmieniają się nie tylko w trakcie czytania, lecz również w pamięci

czytelnika, w miarę jak on sam rozwija się i wnosi coraz więcej do tego, co dostarczył

mu autor. Lecz ci „ludzcy eksperci” mają tendencję do przeobrażania swojego

rzadkiego daru w rodzaj obsesji (jednocześnie tworzą niewielkie grupki zapaleńców

mających skłonność do tego samego) i nie zwracają szczególnej uwagi na kwestie

konstrukcji i treści. Odpowiednią analogią będzie tu doskonale obsadzona i

skonstruowana sztuka, do której ktoś zapomniał dostarczyć scenariusz.

Jeśli więc ktokolwiek sądzi, iż za chwilę powiem, ze Zelaznemu udaje się sprostać

tym wszystkim wymogom i uniknąć przeoczeń, że znajdujemy u niego pełnię treści i

konstrukcji, środków i celów, faktury, rytmu i tempa, to ma całkowitą rację.

Trzy elementy w twórczości Zelaznego wymagają wyizolowania i dokładniejszego

zbadania, jednak bezlitosne brzmienie tego oświadczenia zmusza mnie do

wprowadzenia poprawki. Niech to będą dwa czynniki i wskazanie palcem,

niezdecydowane i niewyraźne skinienie w kierunku czegoś Tam Daleko (albo W

Górze, albo W Środku), co można przeanalizować mniej więcej tak skutecznie, jak

wpływ wewnętrzny obserwacji zmian koloru na powierzchni bańki mydlanej albo tę

bezgłośną eksplozję gdzieś pod przeponą, będącą jednym z symptomów miłości.

Po pierwsze, opowiadania Żelaznego są bajeczne. Używam tu tego określenia w

specjalnym i całkowicie dosłownym sensie. Ezop nie przedstawił w swojej bajce, i

przedstawić nie zamierzał, rzeczowej relacji na temat poczynań lisa wegeterianina

obdarzonego ludzką mową i ludzkim systemem ocen dotyczących nieosiągalnej kiści

winogron. Przekazywał za jej pośrednictwem coś jeszcze, i to coś ważniejszego niż to,

co powiedział dosłownie. Do mnie z kolei dotarło na przestrzeni lat, ze wielkość

literatury i znaczenie postaci literackich (takich, jak kapitan Ahab, Billy Budd, Hamlet,

Hiob, Unasz Heep) leży w istocie w ich bajkowości. Ktoś może je uczenie nazwać

archetypami Junga, lecz rozpoznaje oraz/lub ich sytuacyjne uwarunkowania w swoich

codziennych kontaktach z gospodarzem, pracodawcą czy najdroższymi osobami.

Bajka mówi więcej niż jej słowa, przekracza swoje własne ramy. Zelazny też zawsze

mówi więcej niż jego słowa, wszystkie opowiadania mają zastosowanie, naświetlają

prawdę, dostarczają czytelnikowi narzędzi (a czasem broni), których nie miał

przedtem, a dla których może znaleźć codzienny użytek poza granicami opowieści.

Po drugie, w miarę jak człowiek czyta coraz więcej utworów tego niezwykłego

pisarza, narasta uczucie podniecenia, stopniowego rozpoznawania czegoś, co (w

każdym razie we mnie) budzi rosnący podziw. Co dziwniejsze, wynika to nie z

licznych zalet jego pisarstwa, lecz z usterek. Bo ma ono słabe punkty, i to sporo.

Czasami odnosi się wrażenie, ze kilka (spieszę dodać, że bardzo nielicznych) z jego

bardziej soczystych sformułowań zyskałoby na spryskaniu „Dulcote” — stosowanym

przez plastyków przezroczystym sprayem, który tłumi jaskrawość i połysk. Nie

dlatego, żeby nie były piękne — gdyż Bóg mi świadkiem, ze większość z nich jest —

lecz dlatego, iż nawet tak zręczny kowal słów jak Zelazny może od czasu do czasu

zapomnieć, ze taki zabieg potrafi powstrzymać czytelnika od pospiesznego

przebiegania wzrokiem stąd dotąd, a także że umeblowanie powinno być umieszczane

poza miejscami, gdzie się chodzi. Jeśli rozbiję sobie goleń o stolik do kawy, to raczej

nie będzie dla mnie istotne, że jest to najpiękniej wykonany okaz od czasów Króla

Słońce, szczególnie jeśli to sam autor sprawił, iż na niego wpadłem. Ponadto jest

jeszcze kwestia egzotycznych wyrażeń — wprowadzania tych niesamowicie

precyzyjnych i przez to całkowicie nieprzetłumaczalnych niemieckich terminów lub

cytatów z klasycznych mitologii. Nie chciałbym tu zostać źle zrozumiany. Naprawdę

dobry pisarz ma prawo, jeśli nie obowiązek, okazywać pewną arogancję i powinien

swobodnie mówić wszystko, na co tylko ma ochotę, w sposób, w jaki zechce. Z

drugiej jednak strony, pisanie, podobnie jak wybory, kopulacja, sonaty czy cios pięścią

w nos, jest rodzajem porozumiewania się, a więc absolutnej konieczności dla

egzystencji istot ludzkich w każdej dziedzinie, czy to konkretnej, czy abstrakcyjnej.

Można ją zdefiniować jako działalność ludzką wywołującą odpowiedź tego samego

rodzaju ze strony innych istot ludzkich. Porozumiewanie się musi być zjawiskiem

dwukierunkowym typu nadajnik–odbiornik albo nie istnieje wcale. Jeżeli wywołuje

reakcję innego typu („a cóż to, do diabła, ma znaczyć?” zamiast „ależ oczywiście!”), to

wprawdzie istnieje, lecz okaleczone. Bardzo delikatna i niewyraźna linia oddziela

metodę polegającą na używaniu egzotycznych wtrętów wraz z ich definicją, co może

być uznane za obraźliwe przez czytelnika, który je rozumie, a rzucaniem go na głęboką

wodę bez ostrzeżenia i wyjaśnień. Zgadzam się, ze czytelnik powinien wykonać część

pracy, a im więcej robi, w tym większym stopniu uczestniczy w dziele. Jednocześnie

stopień jego uczestnictwa świadczy o jakości utworu (i poziomie pisarza). Z drugiej

strony nie powinien być zatrzymywany lub wyrzucany z nurtu, w którym umieścił go

sam autor, przez takie przeszkody nawigacyjne, choćby nie wiadomo jak trafnie

dobrane. Sprowadza się to do uświadomienia sobie, kto jest słuchaczem, do kogo

zaadresowany jest przekaz i na co ten ktoś sobie zasłużył. A zasłużył sobie na bardzo

wiele, gdyż znajduje się na drugim końcu czegoś, co bez niego nie mogłoby istnieć. Ci

odbiorcy (a jest ich wielu), którzy potrzebują rozpieszczania, nie zasługują na nie. Ci z

kolei, którzy potrafią złapać wszystko co naprawdę dobry pisarz im rzuci, są dla mego

prawdziwym darem, lecz stanowią niewielką część tej złożonej istoty — Czytelnika.

Pomysłowy pisarz zawsze znajdzie sposób, by osiągnąć jak największą

komunikatywność bez uszczerbku dla swej arogancji, wystarczy, zęby o tym pomyślał.

Pisarzowi mniej inteligentnemu bez trudu byśmy wybaczyli taki brak zastanowienia,

lecz Zelazny nie może się uciekać do podobnej wymówki. Tu dochodzimy do sedna

tych rozważań. Zelazny jest pisarzem takiej klasy, że osądza się go według wyższych

standardów niż wielu innych, i będzie dźwigał ten krzyż przez cały okres swej

pisarskiej kariery. Na szczęście ramiona, na których będzie on spoczywał, są bardzo

dobrze umięśnione.

Ważniejsza sprawa wynikająca z tych rozważań nad usterkami jest związana z tym,

jakiego rodzaju są to słabości. Niewątpliwie żadna ze spraw, o których wspomniałem

(lub mogłem wspomnieć), nie była skutkiem braku zdolności. Każda jest efektem

rozwoju, ekspansji, prób, słownych walk i zmian. Trudno powiedzieć o pisarzu coś

równie przerażającego (chociaż niektórzy z nich wcale tak me uważają) jak pochwalne

„koniec”. Podziwiamy piękno doskonale oszlifowanego diamentu, a samo jego

istnienie jest świadectwem wielkiej zręczności i ciężkiej pracy, lecz on się już nie

będzie w sposób istotny dalej rozwijał. Wielkie drzewo dociera do swego ostatecznego

„końca”, kiedy zostaje ścięte, może jeszcze przeobrazić się w wykałaczki czy listewki,

lecz jako drzewo jest już martwe. Tylko to, co ulega ciągłym — dzień po dniu,

komórka po komórce — zmianom, jest żywe. I w związku z tym właśnie pojawiło się

we mnie i stale narasta uczucie podziwu dla twórczości Zelaznego, gdyż jest on młody,

a już stał się wielki, posiada nawyk ciężkiej pracy i kształcenia się, a jednocześnie nie

wykazuje najmniejszych oznak zwalniania tempa czy chęci porzucenia swojej pracy.

Nie znam go osobiście, ale gdybym znał, pragnąłbym mu nade wszystko powiedzieć,

ze wzbudził we mnie ten podziw, ze krzywa, którą nakreślił swoimi pierwszymi

utworami może zostać przedłużona do prawdziwej wielkości oraz ze jeżeli będzie

podążał za swoją pisarską gwiazdą, to inne rzeczy przyjdą same. Jeśli kiedykolwiek

coś mu się wyda ważniejsze, to musi sobie uświadomić, ze ważniejsze nie jest. Jeżeli

kiedykolwiek coś go będzie odciągać od pisarstwa, to musi być całkowicie

przekonany, ze jest to coś znacznie mniej istotnego od jego daru. Do tej pory nie

wykazuje najmniejszych oznak tego, by przestał się rozwijać albo miał przestać w

przyszłości.

Czy wiecie, jak rzadko się to zdarza?

Cztery opowiadania z tej książki, uporządkowane poniżej według moich wybitnie

osobistych kryteriów (które komuś mogą się wydać niesłuszne) rosnącej doskonałości,

należą do tego cudownego gatunku, sprawiającego, ze zazdroszczę każdemu, kto

jeszcze ich nie przeczytał i dopiero ma to zrobić.

Bramy jego twarzy, lampy jego ust to sam rozmach i szybkość. Byłoby to dobre

opowiadanie, gdyby relacjonowało samą akcję i intrygę, a także gdyby ograniczyło się

do tego, co dzieje się w głowach i sercach jego bohaterów. Tymczasem jest dobre w

obu tych warstwach.

Furie z kolei to tour de force, gdzie Zelazny z łatwością osiągnął to, co większość

pisarzy uznałaby za niemożliwe, a kilku bardzo dobrych za niezwykle trudne.

Mianowicie, pozornie bez trudu, stworzył milieu i bohaterów oraz wyznaczył sobie cel

tego opowiadania tak daleko, jak każdy ma ochotę dotrzeć. Przekonał nas, byśmy w to

cały czas wierzyli, po czym odszedł, miarowo oddychając, podczas gdy my, ciężko

dysząc, zostaliśmy z bajką w dłoniach.

Cmentarzysko serca należy do tej cudownej kategorii, która jest może największym

darem science fiction dla literatury oraz istot ludzkich — opowieścią z „oddźwiękiem”,

opowieścią z cyklu „co będzie, jeśli…”. Jest to rozwinięcie pewnego aspektu naszej

rzeczywistości przenoszące nas naprzód, do czasów i miejsc, których nigdy sobie nie

wyobrażaliśmy, bo po prostu nie umieliśmy. Kiedy ta historia się kończy, obracamy się

i spoglądamy na rzeczy, które on dla nas rozwinął, znajdujące się tu i teraz,

towarzyszące nam tego właśnie dnia na naszej planecie. Zdajemy sobie wtedy sprawę,

że powiedział nam i podarował coś, czego przedtem nie mieliśmy, i że odtąd już

zawsze będziemy spoglądać na ten aspekt naszego świata innymi oczami.

Róża dla Eklezjastesa jest jednym z najważniejszych utworów, jakie kiedykolwiek

przeczytałem. Może powinienem raczej powiedzieć, iż jest jednym z moich najbardziej

pamiętnych doświadczeń. Tak się zdarzyło (no cóż, od razu wam mówiłem, że jest to

całkowicie osobista ocena), że ta akurat bajka ze swymi zdumiewającymi zwrotami

akcji prowadzącymi aż do bolesnego zakończenia jest dręczącą analogią moich

własnych przeżyć. Być może ten nieprawdopodobny zbieg okoliczności wpłynął na to,

ile to opowiadanie dla mnie znaczy, a dla innych nie będzie ono tak wzruszające.

Starając się jednak, na ile to możliwe, zachować obiektywizm, uważam, iż bezpiecznie

mogę stwierdzić, że jest to jedno z najpiękniej napisanych, najzręczniej

skonstruowanych i najbardziej namiętnych dzieł sztuki, które się kiedykolwiek

pojawiły.

Pragnąłbym jeszcze zwrócić uwagę na dwie powieści Rogera Żelaznego: Ja,

nieśmiertelny i The Dream Master, oraz podsumować to, co tu powiedziałem, jak

również sporo rzeczy, których nie powiedziałem. Chciałbym podsumować wszystkie

myśli i uczucia dotyczące twórczości Rogera Żelaznego, istniejącej i przyszłej;

podsumować to, co uderzyło mnie w punktach kulminacyjnych wszystkich jego fabuł

oraz za każdym razem, jak dotąd, w tym przykrym momencie, kiedy przewracałem

ostatnią stronę każdego z jego opowiadań; chciałbym podsumować to wszystko w

dwóch słowach: Jestem wdzięczny.

Theodore Sturgeon

Sherman Oaks, Kalifornia.

Zelazny Roger - Roza dla Eklezjastesa.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: