A. Pawłowski, Psychologiczny teatr Witolda Gombrowicza.pdf

Andrzej Pawłowski

„Sztuka powinna wydobyć to tylko, co

zawiera się już potencjalnie w aktorach, jako

ludziach żywych, mających własną skalę możliwości”

Witold Gombrowicz ”Pornografia”

Psychologiczny teatr Witolda (Gombrowicza)

Napisał Gombrowicz trzy i pół teatralnej sztuki i cztery powieści, a jakby wszystko, co pisał

było zawsze wielkim teatrem. Paradoksalnie więcej teatru jest nawet w jego powieściach niż

w dramatach, a każdym razie jest to teatr głębiej sięgający spraw ostatecznych.

Powieści „Pornografia” i „Kosmos” opisują inscenizacje teatralne reżyserowane przez

protagonistę tych utworów – Witolda lub jego alterego, odpowiednio, Fryderyka i Leona.

Rzecz odbywa się w teatralnych dekoracjach udających naturę- przyrodę, których zadaniem

jest uwypuklić obecność ludzi- aktorów przy świadomym użyciu efektów inscenizacyjnych –

światło. A co najważniejsze – proces tworzenia i odgrywania spektaklu, który ma zmienić

jego uczestników, widzów i sposób funkcjonowania świata społecznego, poddany jest ścisłym

regułom technik psychomanipulacji.

Ale, co to właściwie jest teatr, dobra stara sztuka tworzenia iluzji w celu wzbudzania w

widzach emocji i refleksji ? Jak mawiał Arystoteles celem teatru jest wzbudzenie w widzu

stanu katharsis – oczyszczenia ( odnowienia, poprzez intensywne przeżycie, spojrzenia na

świat) poprzez wzbudzenie w nim emocji litości i trwogi. Widz miałby się litować nad losem

i sytuacją bohatera, a trwożyć powinien się tym, aby jemu-widzowi, nie przypadł los podobny

losowi protagonisty. Te odczucia umożliwić ma przebieg spektaklu, naśladujący życie,

uogólniający losy bohaterów i pokazujący ich podobieństwo do widzów, czy też ogółu ludzi.

To bardzo dobra definicja teatru, celu przekazu teatralnego oraz treści (także emocji)

spektaklu – powrócimy jeszcze do takiego ujęcia teatru i jego zadań.

Można też zdefiniować teatr poprzez jego cechy formalne, odróżniające go od innych sztuk

lub wydarzeń rzeczywistych. I tak oto teatr jest umiejętnością konstruowania zdarzeń

zachodzących pomiędzy ludźmi, o metaforycznej treści i o wizualno-werbalnej formie;

zdarzenia te ułożone w zamknięty ciąg (początek i koniec) muszą być zaprezentowane

widzom, tak, aby wzbudzić w nich ukierunkowaną i założoną przez konstrukcję zdarzeń

refleksję poznawczą i reakcję emocjonalną. Innymi słowy mówiąc, teatr to sztuczna, celowa

konstrukcja bocznymi drzwiami wdzierająca się w naturalny bieg zdarzeń rzeczywistych i

czas faktyczny, a wywołująca prawdziwe procesy emocjonalne i poznawcze zarówno

wykonawców-aktorów, jak i uczestników-widzów. A praktycznie robienie teatru polega na

procesie konstruowania zachowań aktorów w znaczące i uporządkowane czasowo i logicznie

sytuacje fizyczne (np. wyciągnięcie ręki, palca i wskazanie nim czegoś komuś) oraz

adekwatne, interakcyjne budowanie konstrukcji czynności psychologicznych porządkujących

relacje między postaciami kreowanymi przez aktorów, ze szczególnym uwzględnieniem

możliwości pokazania obserwatorom tych zachowań. Reżyser (osoba inicjująca i kontrolująca

tworzenie tej konstrukcji „z zewnątrz”) i aktorzy („główne elementy” konstrukcji, osoby,

które przestają być sobą, a stają się kim innym „na bazie” osobistych doświadczeń)

konstruują działania wyobrażonych ludzi, starając się uprawdopodobnić ich realność w sensie

psychologicznym, budując intencje ( celowe, zamierzone czynności), motywacje ( przyczyny

czynności) i okoliczności ( sposób wykonywania czynności) postaci scenicznych. Im bardziej

dokładne i szczegółowe oraz podobne - do rzeczywistych (prawdziwych) czynności

psychologicznych ludzi w podobnych sytuacjach realnych – są owe teatralne konstrukty, tym

teatr jest lepszy ! (przy tym nie chodzi tu o stylistykę teatralną – naturalizm, realizm itd.,

bowiem są to cechy, wobec istoty teatru, czyli czynności psychologicznych, zaledwie

drugorzędne i odnoszące się do sposobów wizualnego przedstawiania fabuł). W rezultacie tej

konstrukcyjnej działalności powstaje spektakl, czyli coś, co można pokazywać w sposób

powtarzalny widzom, w którego to spektaklu ramach aktorzy odgrywają, stwarzając się jako

postaci spektaklu, kogoś kim nie są naprawdę, po to aby wzbudzić w widzu założone emocje i

refleksje. Zwróćmy zatem uwagę na 3 najważniejsze cechy spektaklu teatralnego: 1.

odgrywanie, granie, stwarzanie się – czyli celowe, sztuczne zachowanie; 2. pokazywanie,

prezentowanie, demonstrowanie, odgrywanie – czyli wydobywanie z niebytu, mroku tak aby

stało się widoczne dla innych; 3. przekaz, interakcja poznawcza i emocjonalna między

aktorem a widzem – czyli kierunkowanie uwagi widza i wywoływanie w nim

pożądanych(założonych) reakcji.. Tak opisane zjawisko, nazywamy oto teatrem, narzędziem

poznania i doznania, nie tego kto go wykonuje, ale tego, kto go ogląda (w Arystotelesowskim

ideale oglądając tam „samego siebie”).

Powróćmy do Gombrowicza i jego twórczości, do teatru, który on konstruuje.

Teatru, bo Gombrowicz w swej literaturze zawsze i tylko zajmuje się ludźmi ( a to pierwszy i

podstawowy warunek zaistnienia teatru – opowieść o losach ludzi ), jeśli opisuje przyrodę, to

tylko po to, aby uwypuklić zachowania ludzi, jeśli zaś (bardzo rzadko) zajmuje się

abstraktami, to w taki sposób, aby ich wyrazicielami byli konkretni ludzie. Oto „Ślub” –

utwór ściśle teatralny – udramatyzowany wykład Gombrowicza na temat jego teorii „Formy

międzyludzkiej”, czyli wzajemnego deformującego psychologicznie oddziaływania ludzi na

siebie poprzez kolejne interakcyjne procesy odgrywania i pokazywania sobie wzajem sposobu

i aktualnej pozycji „bycia społecznego”; bycia ojcem, królem, synem, dziwką, dziewicą,

oblubienicą, „pijakiem”, towarzyszem, spiskowcem, nauczycielem, zdrajcą, ambasadorem itd.

To są formy – sposoby bycia – role społeczne i psychologiczne, w które względu na charakter

sytuacji, w której się znajdują, wchodzą Henryk, Władzio, Maria-Mańka, Ignacy (Ojciec),

Matka, Pijak, po to aby wpłynąć na innych uczestników sytuacji – interakcji. Oni nie są po

prostu, ale odgrywają jkąś postać, formę, sposób bycia, stwarzają się, aby lepiej przekazać

innym czym są i lepiej wpływać na zachowanie innych wobec nich, tak aby innych

zdominować i osiągnąć swój główny cel psychologiczny „bycia tak-jak-mi dobrze”.

Niezwykłymi przykładami teatru Gombrowicza w „Ślubie” są sceny kluczowe dla

zrozumienia istoty tego utworu: scena z kwiatem i scena propozycji zabicia się przez

Władzia. W obu tych scenach Gombrowicz tworzy małe teatralne spektakle w toku

teatralnego spektaklu „Ślubu”, w sztucznej sytuacji konstruowany jest teatr poprzez

budowanie czynności i zachowań uczestników – aktorów, po to, aby zobaczyli to inni –

widzowie i doświadczyli założonych przez konstruktora emocji i refleksji ( a to z kolei

czynione jest po to, aby odpowiednio wpłynąć – zdominować partnera relacji).

W scenie z kwiatem Pijak prosi Henryka w otoczeniu innych ludzi to, aby Władzio

potrzymał niewinnie kwiat nad głową Mańki, trochę niżej i jeszcze niżej, aż Pijak kwiat

wyjmuje z ręki Władzia i oto widzowie tak celowo konstruowanego spektaklu widzą, że

Władzio niedwuznacznie Mańkę obejmuje, a to ma za cel pokazanie, że Mańka zdradza

Henryka z Władziem, ośmieszyć Henryka, wzbudzić w nim zazdrość i osłabić jego pozycję

społeczną. Pijak- reżyser udziela dokładnych instrukcji, jak mają zachowywać się aktorzy w

celu pokazania widzom (Henryk i inni) sensu swoich czynności (i cóż z tego, że aktorzy są

celu tego nieświadomi – ważne jest to, co zostanie zobaczone i zrozumiane, a nie to co jest

naprawdę !!). Bo to jest teatr, niby wiadomo, że nie naprawdę-to się dzieje, a przecież dzieje

się naprawdę, a może bardziej jeszcze, bo wydobywa z mroku i pokazuje to, co skryte i

niewidoczne. Tak jak w teatrze w tej scenie, jeśli widzimy to znaczy, że jest!, a jeśli jest to ma

znaczenie i budzi emocje i refleksje. A manipulacja Pijaka polega tu na zastosowaniu techniki

ingracjacji wobec Henryka, ukryciu prawdziwych intencji i powołaniu się na widoczny fakt

(będący w istocie artefaktem) wedle zasady faktów dokonanych ,bo jeśli potem kogoś

zapytamy, czy widział Władzia erotycznie obejmującego Mańkę, to każdy powie, że tak,

widział. Widział, znaczy jest !

W scenie namawiania Władzia reżyserem jest Henryk, Władzio aktorem, który mówi tu „ja

nie jestem aktor!”. Henryk buduje zachowanie powtarzania przez Władzia usłyszanych słów:

„zabiję się nożem tym, bardzo chętnie”. Aktor Władzio wykonuje tę czynność, nauczył się

roli, robi spektakl, odgrywa te słowa przed widzem-Henrykiem i sam staje się widzem

spektaklu Henryka –„bardzo dobrze”. Władzio nie wymyślił tych słów, one nie są jego, ale

odgrywa je prawdopodobnie, nadając im tylko odpowiednią intencję (przekonania widza-

Henryka, że chętnie się zabije) ale to wystarcza, aby słowa wypowiedziane i usłyszane stały

się rzeczywistością i faktycznie … w wyniku tego spektaklu Władzio później zabija się

„nożem tym”, bo fakt jest faktem- powiedział przecież, a uczciwy człowiek nie może inaczej

postąpić. ( Także w innej scenie „Ślubu” jest zastosowany identyczny mechanizm

wypowiedzenia-usłyszenia słów- nadaniu im znaczenia i przyjęcia tego znaczenia jako faktu

rzeczywistego : Ojciec zostaje prześmiewczo nazwany „niedotykalnym”, all ale któż jest

„niedotykalny”, król jest niedotykalny, to znaczy że niedotykalny Ojciec jest królem (bo

ojciec jest przecież dotykalny!) i królem zostaje nazwany, a jeśli nazwany jest Królem, to jest

królem, bo jakże by inaczej i Ojciec staje się Królem.) To, co odegrane, pokazane i zobaczone

jest i wywołuje skutki w rzeczywistości, mimo iż było tylko spektaklem. Henryk manipuluje,

stosując tu metodę autodeprecjacji ( „mówię takie śmieszne, nieważne rzeczy”) oraz

przedefiniowania i deprecjacji znaczenia sytuacji (to tylko „teatr”), mając na celu powołanie

się na wypowiedziane i usłyszane słowa. Oto prawdziwa potęga teatru, stworzone sztucznie

jest ważniejsze od tego, co dzieje się realnie, bo teatr jeszcze jedną ma cechę - jako synteza,

kondensacja rzeczywistości, jest od niej w wyrazie, w znaczeniu prawdziwszy, „mniej

rozłażący się na boki” - jak to często rzeczywistości się zdarza.

Te sceny ze „Ślubu” to wspaniały przykład korzystania przez Gombrowicza z wiedzy o

teatrze, jego mechanizmach i skutkach jego stosowania. Obnażone i pokazane w nawet lekko

przesadnej formie ( ale po to by je dokładnie opisać) mechanizmy teatralności życia

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: