DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - ZABÓR_ PRUSKI.pdf - Żydzi w Polsce - radar6

Zydzi w Polsce/Dzieje NowoŜytne (zabór pruski)

Page 1 of 3

DZIEJE ś YDÓW W POLSCE - ZABÓR PRUSKI

śydziwPolsce

Średniowiecze(do1500r.)

NowoŜytność

(dorozbiorów1795r.)

zabórpruski(do1918r.)

zabórrosyjski(do1918r.)

zabóraustriacki(do1918r.)

IIRzeczpospolita

(19181939)

Holokaust(19391945)

Dziejenajnowsze(po1945)

Zabór pruski obejmował: Warmię, Pomorze, Wielkopolskę, Mazowsze i Litwę po

Niemen.Razem142tysięcykm2i2miliony580tysięcymieszkańców.

WzaborzepruskimpodejmowanorównieŜdziałaniazmierzającedoproduktywizacji

śydów,poprzezkierowanieichdopracynaroliidorzemiosła.Zniesionowiększość

obowiązujących ich ograniczeń, ułatwiono zamieszkiwanie w miastach i otoczono

specjalnąopiekąosiedlającąsięludnośćŜydowskąnapływającązPrus.Dekretkróla

pruskiegoz1797roku,dotyczący"urządzeniaśydówwprowincjachPruspołudniowych

i wschodnich", poddawał ich ogólnej jurysdykcji, gminom Ŝydowskim odbierał

sądownictwo, a rabinów pozbawiał prawa nadzoru nad szkołami. Zakazano równieŜ

rabinomuŜywaniaklątwyreligijnej(cheremu)jakosankcji.

Jednocześnie na terenach zaboru prowadzono politykę asymilacji śydów z

niemieckim społeczeństwem. W tym celu nakazano śydom przyjęcie niemieckich

nazwisk. Były one przydzielane przez niemieckich urzędników, którzy je wymyślali

stosownie do bogactwa własnej wyobraźni. W ten sposób powstały nazwiska w

rodzaju:Silberstein,Weissmann,Schwartzkopf,Apfelbaum,Rosenblumipodobne.

Naprzestrzenikolejnych lat,liczba śydówŜyjącychw pruskim zaborze,znacznie

zmalała,aduŜajejczęśćznalazłasiępodwpływemniemieckiejHaskali(śydowskiego

Oświecenia),ulegająctymsamymasymilacji.

NapoczątkuXIXwiekudałysięzauwaŜyćnaziemiachpolskichznacznetendencje

asymilacyjnewśródczęściśydów.Wniektórychśrodowiskachmówionoozastąpieniu

językajidyszjęzykiempolskim,costanowiłobypierwszykrokdościślejszejintegracji

śydówz Polakami. Wielu śydówoddawało Ŝycie wpowstaniach polskich,walcząco

sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli

zasymilowanej Ŝydowskiej burŜuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman

Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów

Ŝydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te

próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania

styczniowegow1863roku.

Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch

Oświecenia Ŝydowskiego, który dąŜył do społecznego wyodrębnienia, narodowego

odrodzeniaorazzreformowaniatradycyjnegoŜydostwawewszelkichjegodziedzinach.

W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna śydów, gdyŜ nie byli juŜ

przywiązanidogett,wktórychmieszkaliwmiastach.RodzinyŜydowskiemogłyteraz

swobodnieprzesiedlaćsięnaprzedmieścialubnawieś.

W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona

Bonaparte.NamocypokojuwTylŜy,zawartegopomiędzyFrancjąiRosją,Napoleon

utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i

trzeciego zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (17501827).

Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji

francuskiej. Konstytucja zapewniała śydom pełne swobody obywatelskie, jednak

przepisy te nie weszły w Ŝycie. śydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa.

Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia

swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą śydów, kształcenia

się i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nałoŜono na nich specjalne podatki,

takiejak:koszerny(opłataodubojukoszernego),ślubny(ododbywającegosięślubu),

rekrutowy (opłacany przez wszystkich śydów w zamian za zwolnienie od słuŜby

wojskowej),biletowy(opłatazakaŜdydzieńpobytuwmieście)iwieleinnych.

W1812rokuwPrusachwydanoaktemancypacyjnyzrównującywprawachśydówz

chrześcijanami.Odtejporyniemieccyśydzimogliswobodnienabywaćdobraziemskie,

osiedlać się i wykonywać wszystkie zawody. śydów dopuszczono do profesury

akademickiej, urzędów szkolnych i gminnych w Prusach. Wraz z prawami

obywatelskimi, śydzi wzięli na siebie obowiązek słuŜby wojskowej. JednakŜe śydzi

mieszkający w Wielkopolsce (zabór pruski), musieli czekać na te wszystkie prawa

jeszczedo1833roku.NiemcywychodzilizzałoŜenia,ŜeludnośćŜydowskanaziemiach

polskich musi wpierw zostać "ucywilizowana", a dopiero później będzie moŜna jej

nadaćrówneprawa.

NapoczątkuXIXwiekuwiększośćludnościŜydowskiejnaziemiachpolskichŜyłow

nędzy,mieszkającipracującwzłychwarunkach.ZuboŜałeŜydowskiemieszczaństwo

walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników

powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych

zawodowo śydównaziemiachpolskich,trudniłosię produkcjąisprzedaŜą alkoholu.

Tylko nielicznym śydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.

Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Fraenkel,

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html

2008-04-19

Zydzi w Polsce/Dzieje NowoŜytne (zabór pruski)

Page 2 of 3

Neumark i Bergson czerpali duŜe zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa

Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel (17331833) załoŜył dom handlowy w

WarszawieidzierŜawiłmonopolsolnywokresieKsięstwaWarszawskiego.KarolJan

Chaim równieŜ załoŜył dom handlowy w Warszawie. Był on załoŜycielem rodziny

Ŝydowskichbankierów,Lascy.

W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach

napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono

terazKrólestwoPolskie,pozostającepodpanowaniemcaraRosji.

W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne róŜnice odnośnie

sposobuuregulowania"kwestiiŜydowskiej".KsiąŜeAdamCzartoryski(17701861)był

zwolennikiem asymilacji śydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku

równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić śydom prowadzenia karczm. Katolicki

duchowny, Stanisław Staszic (17551826) określał śydów jako "plagę szarańczy" i

"kupę pasoŜytów", wymyślał im od "włóczęgów i próŜniaków". Szczególnie daleko

posunąłsięw1817rokuKajetanKoźmian,któryoświadczył,Ŝe"śydzizbałamutów

talmudow są zabobonnemi, ciemnemi próŜniakami". Twierdził, Ŝe śydzi nie są

Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zaląŜkiem

rasistowskiegowykluczeniaśydówzespołeczeństwapolskiego.

W 1816 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim Ŝyło około 52 tysiące śydów,

stanowiąc6,3%ogółuludności.

W 1819 roku antyŜydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a

takŜe Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w

rozruchachipogromach,Ŝądaliodebraniaśydomprawobywatelskich,którenadałim

Napoleon.

Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w

rolnictwie, wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą

pogłębiłowprowadzeniew1819rokucełochronnychprzezAnglię.W1823rokuPrusy

takŜepodniosłycłaochronnenaproduktyrolnicze.Eksportrolniczyzpolskichterenów

spadłopołowę.Spadekobrotówdotknąłśydów,którzyjakopierwsipadliofiarawalki

o udział na rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach

karczm i gorzelninie będącychwłasnościąszlachty.Wtensposób szlachtaprzejęła

Ŝydowskie gorzelnie, a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie

zmniejszyła się liczba Ŝydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w

porównaniu do 1813 roku, przy wyszynku pracowało juŜ tylko 12% śydów. Tym

samymzostałazerwanadawnawięźłączącaszlachtępolskązśydami.

W 1827 roku pruski parlament podjął dyskusję zrównania w prawach ludności

Ŝydowskiej zamieszkującej polskie ziemie z pozostałą ludnością Ŝydowską Prus.

RozwaŜaniadotyczyłyjednakwyłącznieplanównaprzyszłość.

W1829rokuŜydowskifinansistaAntoniSamuelFraenkel(17331833)pośredniczył

wudzielaniuprzezbankiberlińskiepoŜyczkirządowiKrólestwaPolskiegowwysokości

42milionówzłotych.

W1833rokuwładzepruskiewydały"TymczasowezarządzenieodnośnieŜydostwaw

WielkimKsięstwiePoznańskim",wktórympodzielonośydówna"naturalizowanych"i

"tolerowanych".śydzi"naturalizowani"otrzymaliprawaobywatelskieiznacznyzakres

swobód, jednakŜe musieli wykazać się znajomością języka niemieckiego oraz

odpowiednimcenzusemmajątkowym.śydami"tolerowanymi"byłapozostałaludność

Ŝydowska,wprzewaŜającejczęściuboga.Trudnewarunkibytowespowodowaływzrost

emigracjiczęści"tolerowanej"ludnościzWielkopolski.Najczęściejudawalisię oniw

podróŜ do Ameryki, gdzie stanowili pierwszą falę polskich śydów. Natomiast śydzi

"naturalizowani" bardzo często wyjeŜdŜali do zachodniej Europy. Warto przy tym

podkreślić,Ŝewzaborzepruskim96,6%śydówŜyłowmiastach.

W1847rokuustawazrównałaśydów"naturalizowanych"zśydamipruskimi.

W1848rokuwPrusachzrównanowprawachwszystkichśydów.

W1850rokuuchwalonawPrusachkonstytucjaformalniezaakceptowałazniesienie

wszelkichpodziałówwspołeczeństwie.

W 1852 roku Ŝydowski lekarz i uczony Juliusz Ferdynand Cohn powstrzymał

epidemięcholery.SwojepracenaukoweprowadziłwBreslau(Wrocław),naDolnym

Śląskupozostającympodniemieckąadministracją.

W 1856 roku w Ełku zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "HaMaggid". Było

wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przewaŜnie śydzi mieszkający w

CesarstwieRosyjskim.

W 1878 roku Abraham Geiger (18101874) został wybrany rabinem Breslau

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html

2008-04-19

Zydzi w Polsce/Dzieje NowoŜytne (zabór pruski)

Page 3 of 3

(Wrocław). Był on ideologiem i jednym z głównych przedstawicieli judaizmu

reformowanego w Niemczech. Ufundował we Wrocławiu Ŝydowskie seminarium

teologiczne, pierwsze reformowane seminarium rabiniczne w Centralnej Europie.

Abraham Geiger był autorem rozprawy "Biblia w przekładzie i oryginale" (niem.

"Urschrift und Uebersetzungen der Bibel", 1857 r.). Inspirował on Ŝydowski ruch

reformreligijnych.

WzaborzepruskimzaistniałozjawiskoasymilacjizwolennikówHaskali.Wtensposób

moŜemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojŜeszowego. W

zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób

moŜemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojŜeszowego.

NiemieccyśydziwłączylisięwogólnynurtŜyciaspołecznego,zaznaczającswójudział

wrozwojunaukiisztuki.Ichzwiązekzziemiamipolskimiwtensposóbcorazbardziej

zanikał.

Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr.

HoweweiZion).StopniowojednoczyłysięonewjedenruchMiłośćSyjonu(hebr.Hibat

Zion). Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do

Palestyny. Jednym z załoŜycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin

SamuelMohileverzRosji.GorącopopierałŜydowskieosadnictwowErecIsrael.Ruch

MiłośnikówSyjonuzyskałrównieŜpoparcierabbinaHermanaZviSchapirazNiemiec.

PopierałonrewolucyjneideeiopowiadałsięzaŜydowskimosadnictwemwPalestynie.

WruchuMiłośćSyjonu(hebr.HibatZion)doszłojednakdowewnętrznychsporów

pomiędzyświeckimiireligijnymiczłonkami.AszerGinzberg(18561927)załoŜyłtzw.

"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego".

Syjonizm kulturowy podkreślał pojęcie "Ŝydowskości" i łączył świadomość własnej

kulturyzakceptacjąinnychkultur.

W 1901 roku w Niemczech powstało Stowarzyszenie Pomocy Niemieckim śydom

(Hilsvereinder Deutschen Juden). Celem działalności była pomoc Ŝydowskim

imigrantomzeWschodniejEuropywimigracjidoNiemiec.

W1912rokuwniemieckimparlamencie(Reichstag)na100posłów12byłośydami.

W 1912 roku w Katowicach na Górnym Śląsku połączyli się przedstawiciele

ortodoksji i kierunków chasydzkich przeciwko syjonizmowi. Powstała w ten sposób

światowa organizacja konserwatywnoreligijna ortodoksyjnych śydów Aqudat Israel

(Zjednoczenie Izraela), w skrócie Aguta. Celem działalności było utrzymanie

Ŝydowskiejodrębnościwśródnarodówiwalkazasymilacją.Programdziałaniaopierał

sięnazasadachTory.UwaŜała,ŜeprzedwczesneutworzenieŜydowskiegopaństwaw

PalestynieprzezświeckiruchsyjonistycznybędziebluźnierstwemwobecBoga.Jednym

zliderówAqudatIsraelbyłrabinHayimOzerGrodzenski(18631940).

1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (19141918). W walkach

wzięłoudział65milionówŜołnierzy,wtym1,5milionabyłośydami.Niemcywystawili

około100tysięcyŜydowskichŜołnierzy,wtym2tysiącebyłooficerami.

Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,

AustroWęgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły moŜliwości walczących państw.

Władze oskarŜyły śydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności

Ŝycia.Uogólnionostereotypprzynoszącegoszkodęśyda,działającegonadodatekpo

stronie wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką antyŜydowską agitacją tworzyły

sobie masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach

Niemiec.

W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I

wojny światowej.Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 Ŝydowskich Ŝołnierzy,z

których 170 tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy śydów otrzymało odznaczenia za

odwagę.

CIĄGDALSZYDZIEJÓW: IIRzeczypospolita(19181939)

Izrael

Kultura

Historia

Turystyka

Pomocduchowa

śydziwPolsce

CzasyiFakty

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html

2008-04-19

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - ZABÓR_ PRUSKI.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: