Kiedy badacz jest tajnym agentem - podk w również.pdf - Resocjalizacja - pedagog107

QSR – Edycja Polska

Przegl ą ąd Socjologii Jako ś ściowej

Tom III, Numer 2 – Lipiec 2007

Kamil Miszewski

Uniwersytet Warszawski, Polska

Kiedy badacz jest tajnym agentem.

O postrzeganiu niejawnej obserwacji uczestniczącej jako etycznie

problematycznej, metodach badań ilościowych, zakulisowych wymiarach życia

społecznego i ich związku ze wszystkim tym, o czym przed chwilą i

Abstrakt

Artykuł dotyka drażliwej etycznie kwestii, jaką jest stosowanie

niejawnej obserwacji uczestniczącej. Czy zawsze musimy informować

ludzi, że stali się obiektem badania, czy też w pewnych przypadkach lepiej

będzie, gdy tego nie zrobimy? Badani, wiedząc o badaniach, mogą

podświadomie i świadomie wpływać na ich wyniki. Czasem ten wpływ jest

tak wielki, że całkowicie fałszuje rzeczywisty obraz badanej rzeczywistości.

Czy nawet wówczas nie wolno nam badać niejawnie w obawie o

naruszenie norm etycznych? I czy na pewno możemy powiedzieć, że sam

fakt takiego niejawnego badania jest już naruszeniem norm etycznych?

Czy bardziej zależy to od tego, co zdecydujemy się z tak

przeprowadzonych badań przedstawić światu? Ale i tu pojawia się problem:

jeśli za nieetyczne uznać np. zdradzanie pikantnych szczegółów z życia

prywatnego, w posiadanie których weszło się mimowolnie, które nie mają

nic wspólnego z tematem badań, to czy na pewno za takowe można uznać

przedstawienie urzędnika jako najzwyklejszą “czarną owcę”, co wyniki

badań dobitnie pokazały, choć być może ich publikacja poważnie mu

zaszkodzi?

Socjologia polska omija pola badawcze, które wymagałyby stawania

twarzą w twarz z takimi dylematami, stąd, zdaniem niektórych (nielicznych)

socjologów, zatraciła umiejętność rzetelnej oceny dzisiejszej,

(po)transformacyjnej rzeczywistości, w której niejawność wydaje się

podstawowym sposobem działania, a do badania której standardowe

metody badawcze nie za bardzo przystają.

Słowa kluczowe

etyka badań społecznych, niejawna obserwacja uczestnicząca, zakulisowa

rzeczywistość społeczna, adekwatność metod badawczych do rodzaju

badanej rzeczywistości, rzetelność wyników badań

www . qualitativesociologyreview . org

Socjolog [...] jest to osoba intensywnie, stale, bezczelnie

zainteresowana poczynaniami ludzi.

Można by to samo rzec bardziej obcesowo. Moglibyśmy

powiedzieć, że socjolog to człowiek, który [...] musi wbrew sobie

wysłuchiwać plotek, który jest skłonny do zaglądania przez dziurki

od klucza, czytania listów innych ludzi, otwierania zamkniętych

sekretarzyków.

Socjolog będzie się zajmował sprawami, które inni uważają za zbyt

uświęcone bądź też wstrętne, by poddać je obiektywnemu

badaniu.

Peter L. Berger, Zaproszenie do socjologii

Między skrajnościami

Zdania na temat etycznych i moralnych stron obserwacji niejawnej (w tym

uczestniczącej) są mocno podzielone. Na jednym krańcu kontinuum znajduje się

Edward Shils, negujący całkowicie wszelkie formy obserwacji ukrytej. Shils

sprzeciwia się jakiejkolwiek technicznie wykonalnej obserwacji zachowań prywatnych

bez wiedzy i wyraźnej zgody osób obserwowanych. Jest zdania, że cel badań nigdy

nie powinien być tajemnicą, a więc technika obserwacji uczestniczącej jest “moralnie

naganną manipulacją”, jeśli obserwator zaraz na wstępie nie wyłoży uczestnikom

badań swoich pytań badawczych (1956; za: Patton, 1997: 170-71).

Przeciwne stanowisko reprezentuje Jack Douglas. Proponuje on podejście

nazwane “śledztwem społecznym” ( investigative social research ). Douglas dowodzi,

że tradycyjne metody antropologicznych badań terenowych opierają się na

jednomyślnym założeniu, że ludzie są z gruntu gotowi do współpracy i niesienia

pomocy, że pragną, by ich punkt widzenia był rozumiany i podzielany przez innych.

W przeciwieństwie do tego modelu opartego na konsensie społecznym, Douglas

proponuje paradygmat wychodzący od konfliktu społecznego. Paradygmat śledczy

Douglasa opiera się na założeniu, że życie społeczne przenika głęboki konflikt

interesów, wartości, uczuć i działań.

Trzeba przyjąć jako coś oczywistego, że wiele osób – być może w

mniejszym lub większym stopniu wszyscy – ma coś do ukrycia przed

innymi, a nawet oszukuje się nawzajem. Zamiast wierzyć innym i

oczekiwać, że oni nam uwierzą, mamy wiele powodów, aby być podejrzliwi

wobec innych ludzi, tak jak inni mogą być podejrzliwi wobec nas. Konflikt

jest rzeczywistością naszego życia, podejrzliwość zaś jego wiodącą

zasadą. […] Jest to wojna wszystkich przeciwko wszystkim i nikt nie daje

nikomu niczego za darmo, a przede wszystkim – prawdy (1976: 55; za:

Patton, ibidem: 171).

Paradygmat ten pozwala Douglasowi wierzyć, że wszystkie niejawne metody

badawcze, które zbliżają badacza do prawdy, powinny być uznane i zaakceptowane

jako dopuszczalne (Patton, ibidem).

Tak zaczyna się ta opowieść i tak, w sumie, mogłaby się zakończyć. Dodałbym

tylko, że prawda – jak zazwyczaj – leży gdzieś pośrodku. “Wredna” rzeczywistość

jednak, również zazwyczaj, nie lubi prostych rozwiązań i tego środka nie pozwala

www . qualitativesociologyreview . org

znaleźć za pomocą geometrii. Do napisania tego artykułu skłoniła mnie konstatacja,

iż zagadnienia etyczne empirycznych badań socjologicznych są w polskiej literaturze

przedmiotu traktowane “po macoszemu”. Będąca w tej pracy głównym obiektem

mojego zainteresowania kwestia etyczności niejawnej obserwacji uczestniczącej,

sprowadzana jest zazwyczaj do następującej formułki: “Badani zostali poinformowani

o prowadzeniu nad nimi badań, ponieważ niepoinformowanie ich o tym fakcie uznać

należy za nieetyczne”. Czy aby na pewno? Wydaje się, że problem ten jest nieco

bardziej złożony. Tymczasem w taki właśnie sposób przedstawiany jest zarówno w

raportach z badań, jak i w podręcznikach. Podobnie rzecz ma się z pozostałymi

problemami etycznymi badań empirycznych.

Niejawna obserwacja uczestnicząca stosowana jest często (choć nie tylko,

oczywiście) do badania obszarów rzeczywistości określanych jako zakulisowe. Jest

to rzeczywistość trudna i wymagająca, stąd zapewne wynika nikłe nią

zainteresowanie ii , nawet kiedy pozwala się badać metodami jawnymi (co wcale nie

oznacza, że dociera wówczas do mniej znaczących danych). Słabe “wzięcie”

rzeczywistości zakulisowej bierze się m.in. także stąd, iż dominującymi w socjologii

polskiej jawnymi metodami badań są ilościowe iii , a te nie za bardzo do jej badania

przystają.

Celem tego artykułu jest więc także naszkicowanie wzajemnych relacji między

powyższymi zagadnieniami.

Problem ukrytych i “brudnych” danych, działań zakulisowych

Gary T. Marx:

To, co rozumiem przez brudne i ukryte dane, możemy ukazać (…) w formie

typologii przez połączenie dwóch zmiennych. Pierwsza zmienna obejmuje

informacje publicznie dostępne, niechronione i jawne jako jeden koniec

kontinuum, a informacje tajne, prywatne, niedostępne czy chronione to

drugi koniec. Jeśli zestawimy tę zmienną z drugą zmienną, która stanowi

kontinuum od informacji niekompromitujących do informacji wysoce

kompromitujących, otrzymamy następującą typologię:

A.Jawne i niekompromitujące dane:

rutynowo dostępne informacje

B.Tajne i niekompromitujące dane:

strategiczne i stowarzyszeniowe tajemnice, sfera prywatna

C. Jawne i kompromitujące dane:

a) dane jako skutek usankcjonowanej nietykalności;

b) dane jako skutek niezgody normatywnej;

c) dane jako skutek częściowego ujawnienia;

d) wysyłane ostrzeżenie uwiarygodniające kogoś;

e) wykryte brudne dane.

D. Tajne i kompromitujące dane:

ukryte i brudne dane.

Ukryte i brudne dane to typ D – informacje, które są ukrywane i których

odkrycie byłoby dyskredytujące lub kosztowne dla kogoś w kategoriach

różnego rodzaju sankcji negatywnych (2003: 8-9).

Jak pisze Marx, informacja może kompromitować w różny sposób, lecz we

wszystkich przypadkach mamy do czynienia z informacjami o zachowaniach

stojących w sprzeczności z szeroko – jeśli nie uniwersalnie – podzielanymi

standardami i wyobrażeniami dotyczącymi pożądanego obrazu danej osoby czy

www . qualitativesociologyreview . org

grupy. Wszyscy ludzie i organizacje posiadają pewne mankamenty i wykazują

rozbieżności pomiędzy idealnymi standardami, publiczną działalnością a prywatną

rzeczywistością. Poprzez brudne dane Marx rozumie jednak coś groźniejszego niż

drugorzędne rozbieżności:

Włączenie różnych kwestii związanych z ukrytymi i brudnymi danymi do

repertuaru badań socjologicznych możliwe jest wtedy, gdy studia nad

problemami społecznymi napotykają zachowania, które są nielegalne,

odkrywają brak odpowiedzialności instytucjonalnej bądź konkretnych

jednostek, zatajenia pewnych spraw przed opinią publiczną czy użycie

nielegalnych lub niemoralnych środków działania (Marx, ibidem: 9-10).

Kompromitujące lub brudne dane i tajność zwykle występują razem. Mogą być

także niezależne od siebie, a nawet przeciwstawne sobie. Tajność jest

podstawowym czynnikiem społecznym przyczyniającym się do podtrzymywania

granic grupowych (Simmel, 1950; Tefft, 1980; za: Marx, ibidem). Przyzwolenie na

stosowanie tajności łatwo prowadzi jednak do jej niezamierzonej ekspansji. W

wymiarze prywatnym tajność reprezentuje ważną wartość społeczną (Shils, 1966;

Warren, Laslett 1980; za: Marx, ibidem). Jak twierdzi Marx, organizacje chronią tak

brudne, jak i zwykłe dane. Jak wskazuje typ B, taka ochrona nie musi służyć złym

celom. Co więcej, nie wszystko to, co brudne, jest utrzymywane w tajemnicy, jak

dzieje się to w przypadkach należących do typu C, gdzie nie podejmuje się prób

ochrony dyskredytujących informacji. iv

Sojak i Wicenty, wychodząc od założenia, że w rzeczywistości społecznej

można wyróżnić dwie ogólne klasy działań: jawne i niejawne, twierdzą, iż

konstytutywną cechą działań niejawnych jest intencjonalne dążenie do ukrycia ich

bądź ich skutków przed częścią przynajmniej osób postronnych. Kluczowa jest w tym

miejscu kwestia intencjonalności ukrycia. Oznacza to, że tajność działania musi być

jednym z jego zamierzonych celów. Chirurdzy nie wpuszczą osób postronnych na

salę operacyjną jednak nie chodzi tu o ukrycie czegoś szczególnego (na przykład

faktu opowiadania sobie nad stołem operacyjnym mało delikatnych dowcipów) lecz o

higienę i komfort pracy. To samo dotyczy przepisów zabraniających pchania się na

plac budowy czy hale produkcyjne (por. 2005: 35-6). Autorzy przedstawiają

klasyfikację działań niejawnych, proponując pięć par kategorialnych, z których każda,

konstytuuje swego rodzaju kontinuum, którego bieguny mają charakter zbliżony do

typów idealnych.

Pierwsza dystynkcja różnicuje działania niejawne w zależności od tego czy

tajność jest ich elementem konstytutywnym, czy też ma charakter akcydentalny,

wynikający z kontekstu. Są bowiem takie działania, które ex definitione wymagają

ukrycia, nie da się jawnie kraść, szantażować, oszukiwać itp. Tego typu działania ze

swej natury muszą zostać ukryte. Z kolei nie ma nic zdrożnego w kupieniu

mercedesa, paleniu papierosów (choć to niezdrowe) lub sprzedaży alkoholu. Jeśli

jednak mercedesa kupuje urzędnik, który kilka miesięcy wcześniej wydał

kontrowersyjną decyzję w przetargu publicznym, ochotę na papierosa ma uczeń na

dużej przerwie, a alkohol sprzedaje barman w lokalu nie posiadającym koncesji, to te

skądinąd dość prozaiczne czynności wymagają ukrycia.

Działania niejawne można również podzielić na takie, których kamuflaż na być

jedynie czasowy oraz działania skrywane permanentnie. Rodzice ukrywający przed

dziećmi prezenty, firmy konstruujące oferty przetargowe lub prospekty emisyjne,

partie piszące programy polityczne czy wreszcie dziennikarze zbierający materiały

liczą się z tym, że efekt ich działań, a częściowo także ich przebieg, zostaną w końcu

www . qualitativesociologyreview . org

ujawnione. Takiej ewentualności nie przewidują służby specjalne ani sztaby armii.

Nie przewidują jej również producenci broni, podatnicy ukrywający dochody,

przestępcy mający powiązania z administracją państwową czy żony zdradzające

swych małżonków.

Trzecie rozróżnienie generuje podział na działania niejawne będące celem

samym w sobie oraz takie, które pozostają środkiem do osiągnięcia jawnych celów.

Do pierwszej kategorii będą należeć wysiłki profesora starającego się ukryć przed

swymi kolegami i rodziną uwielbienie dla muzyki disco-polo, męża i ojca rodziny

odwiedzającego dom publiczny czy gwiazdy filmowej chcącej spędzić spokojne

wakacje ze swymi dziećmi z trzech ostatnich małżeństw. Celem w tym przypadku jest

samo ukrycie działania, które nie musi pociągać za sobą dalszych jawnych skutków o

tajnej proweniencji. Jeśli jednak wręczamy łapówkę, ściągamy na egzaminie,

umawiamy się z konkurencją na windowanie cen lub wykradamy dane techniczne

szczególnie energooszczędnego silnika to spodziewamy się przełożenia naszych

działań na bardzo konkretne, często całkowicie jawne, skutki.

Wreszcie działania niejawne można podzielić na takie, w wyniku których aktorzy

uzyskują przewagę lub nawet władzę nad innymi aktorami oraz pozbawione tego

efektu. Student ściągający na egzaminie wprawdzie osiąga pewien zamierzony

jawny cel, nie uzyskuje jednak żadnej bezpośredniej przewagi nad prowadzącym.

Podobnie grupa znajomych przygotowująca imprezę niespodziankową oraz pospolity

przestępca kradnący samochodowe radio lub nawet cały samochód (pod warunkiem,

że później nie zdecyduje się odsprzedać owego samochodu właścicielowi). Inaczej

sytuacja wygląda na przykład w układzie korupcyjnym – tu obie strony uzyskują

narzędzie władzy, jakim jest groźba ujawnienia i płynąca stąd możliwość szantażu.

W sieci wzajemnych zależności, układu gróźb i przewag wikła natychmiast

przestępczość zorganizowana, gry wywiadów oraz niejawne elementy gry

politycznej.

Ostatnia para kategorii różnicująca działania niejawne pozwala podzielić je na

zacne i niecne – to znaczy takie, które w założeniach nie mają zaszkodzić osobom

trzecim oraz takie, w które wkalkulowana bądź wręcz zaplanowana jest taka

ewentualność. Kapitan statku polecający załodze uruchomienie sekwencji działań

niejawnych pozwalających utrzymać kontrolę nad pasażerami w sytuacji zagrożenia

czyni to w zbożnym celu. Podobnie rzecz się ma z wszelkimi sztabami

antykryzysowymi opracowującymi tajne plany na wypadek różnego rodzaju klęsk

żywiołowych i nie tylko oraz po części przynajmniej ze sztabami głównymi

opracowującymi strategiczne plany obronne. Na drugim biegunie stają ponownie

oszuści, szantażyści, zorganizowane grupy przestępcze czy skorumpowani

urzędnicy, a także służby specjalne, które nie zawsze przecież werbują

współpracowników przy pomocy zacnych metod. W przypadku działań o niecnym

charakterze istotne jest to, że ich ujawnienie może skompromitować aktora (por.

Sojak, Wicenty, ibidem: 37-8). Te ostatnie właśnie działania są desygnatem tego, co

Marx określa mianem ukrytych i brudnych danych.

Cała powyższa klasyfikacja ma służyć jako podbudowa do wprowadzenia przez

autorów pojęcia “działania zakulisowe”. Uznają za nie takie działania, które

jednocześnie spełniają następujące cztery kryteria: w zamierzeniach mają

pozostawać niejawne permanentnie, służą do osiągania jawnych celów, dają

aktorom zakulisowym przewagę lub władzę nad innymi podmiotami oraz szkodzą

innym aktorom (por. Sojak, Wicenty, ibidem).

Jak widać, dane ukryte i brudne mogą być produktem działań zakulisowych. Te

pierwsze zawierają się kategorialnie w tych drugich, ale nie muszą być koniecznie

www . qualitativesociologyreview . org

Kiedy badacz jest tajnym agentem - podk w również.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: