Kraskowska Ewa - Translatologia według Balcerzana.pdf - 3 - siomak

Translatologia według Balcerzana

«Translatology According to Edward Balcerzan»

by Ewa Kraskowska

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 3 / 2010, pages: 7985, on www.ceeol.com .

Roztrz¹sania

i rozbiory

Translatologia wed³ug Balcerzana

W imponuj¹cym dorobku naukowym Edwarda Balcerzana wyró¿niaj¹ siê trzy

g³ówne obszary badañ. S¹ to: historia literatury XX wieku (ze szczególnym uwzglêd-

nieniem historii poezji), teoria literatury (ze szczególnym uwzglêdnieniem geno-

logii, semiotyczno-strukturalistycznej teorii komunikacji literackiej oraz meto-

dologii badañ literackich) oraz studia nad przek³adem. Jeli spojrzeæ na listê pu-

blikacji ksi¹¿kowych poznañskiego badacza, zainicjowan¹ doktoratem z roku 1968

pod tytu³em Styl i poetyka twórczoci dwujêzycznej Brunona Jasieñskiego. Z zagadnieñ

teorii przek³adu (Zak³ad Narodowy Ossoliñskich, Wydawnictwo IBL), a zamykan¹

najnowszym T³umaczeniem jako wojna wiatów. W krêgu translatologii i komparaty-

styki (Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznañ 2009), ³atwo dostrzec, i¿ prace z za-

kresu translatologii tworz¹ klamrê obejmuj¹c¹ kilkudziesiêcioletni okres aktyw-

noci naukowej poznañskiego literaturoznawcy. Jest to wiêc przypadek szczegól-

nej konsekwencji i ci¹g³oci zainteresowañ, ale zarazem ich ewolucji i noweliza-

cji. Z jednej strony bowiem Edward Balcerzan nieustannie sprawdza przydatnoæ

wypracowanego przez te wszystkie lata instrumentarium translatologicznego a jest

on twórc¹ licznych modeli, pojêæ i typologii, które na sta³e wesz³y do dyskursu

naukowego studiów nad przek³adem nie tylko w Polsce z drugiej za nie ustaje

w wysi³kach na rzecz wzbogacania go i modernizowania.

Widomym, bo odnotowanym ju¿ w tytule nowej ksi¹¿ki sygna³em moderniza-

cji jest po³¹czenie refleksji przek³adoznawczej z komparatystyczn¹. Zarówno stu-

dia translatologiczne, jak i literackie badania porównawcze nie od dzi wiadome

by³y bliskiego powinowactwa, jakie miêdzy nimi zachodzi. Ich wspólnym mia-

nownikiem by³o i jest by rzecz uj¹æ najprociej operowanie w wielojêzycznej

i wielokulturowej przestrzeni zjawisk literackich, a tak¿e to¿samoæ procedur; dla

Kraskowska Translatologia wed³ug Balcerzana

Roztrz¹sania i rozbiory

obu wszak punktem wyjcia dla analiz i interpretacji jest akt porównania. Mimo

to wyranie stematyzowany postulat scalenia dyskursu translatologicznego z kom-

paratystycznym pojawi³ siê wród uprawiaj¹cych te dyscypliny badaczy stosunko-

wo niedawno, na pocz¹tku lat 90. XX wieku, kiedy to w amerykañskich rodowi-

skach literaturoznawczych zaczêto mówiæ i pisaæ o zwrocie translatorskim ( trans-

lation turn ) w studiach porównawczych i o zwrocie kulturowym ( cultural turn ) w tzw.

Translation Studies 1 . W tym miejscu trzeba zaznaczyæ, ¿e polskie rozumienie kompa-

ratystyki literackiej znacznie siê ró¿ni od tego, co w akademickiej tradycji krajów

anglosaskich kryje siê pod nazw¹ Comparative Literature, a w spisie kursów uni-

wersteckich jest zakodowane jako CompLit. O ile u nas (i w krajach s¹siedzkich)

literackie badania porównawcze nosz¹ wci¹¿ lady uprawianej od XIX wieku wp³y-

wologii, co przejawia siê m.in. w dyrektywie wskazania tertium comparationis jako

warunku podjêcia analizy komparatystycznej (mo¿e to byæ np. realny fakt kontak-

tu autorów w przestrzeni tekstowej lub empirycznej, wspólnota kulturowego pola

odniesienia itp.), o tyle w wiecie angloamerykañskim CompLit wyrasta raczej

z tradycji Weltliteratur , literatury powszechnej studiowanej w ujêciu porównaw-

czym. Oczywicie, oba te warianty badañ komparatystycznych posiadaj¹ znaczny

obszar wspólny i ¿adn¹ miar¹ nie mo¿na ich traktowaæ jako roz³¹cznych, a ich

wzajemne oddzia³ywanie jest inspiracj¹ do poszukiwañ jeszcze innego, bardziej

odpowiadaj¹cego potrzebom wspó³czesnoci modelu. Gdzie na terenie tych dys-

kursywnych spotkañ i konfrontacji ró¿nie rozumianych komparatystyk pojawia

siê problem i fenomen przek³adu.

W T³umaczeniu jako wojnie wiatów problematyka komparatystyczna ustêpu-

je wprawdzie pierwszeñstwa tematom przek³adoznawczym, ale sama jej obecnoæ

w ksi¹¿ce badacza postrzeganego jako jeden z twórców polskiej translatogii 2 jest

znacz¹ca i mo¿e mieæ wp³yw na kierunek, w jakim obie te dziedziny bêd¹ zmie-

rzaæ w najbli¿szych latach. Wiêkszoæ z trzynastu rozdzia³ów sk³adaj¹cych siê na

ca³oæ publikacji zosta³a pomylana i napisana w taki sposób, ¿e czêæ teoretyczna

zwykle dotycz¹ca konkretnego pojêcia lub problemu translatologicznego obu-

dowana jest ilustruj¹cym j¹ studium interpretacyjnym konkretnego przypadku

przek³adowego. Owe case studies , nierzadko bazuj¹ce na w³asnym dowiadczeniu

translatorskim Edwarda Balcerzana i barwnie, miejscami anegdotycznie zrefero-

W tej dyskusji szczególnie wa¿ne by³y g³osy takich uczonych, jak Charles

Bernheimer, Susan Bassnet czy Gayatri Chakravorty Spivak. Niebawem bêdziemy

mogli siê zapoznaæ z jej przebiegiem za spraw¹ redagowanej przez Tomasza

Bilczewskiego antologii pt. Niewspó³miernoæ. Perspektywy wspó³czesnej komparatystyki

(w przygotowaniu).

Najnowszym wiadectwem obecnoci polskiej translatologii jako pewnego stylu

mylenia o studiach nad przek³adem na europejskiej scenie akademickiej mo¿e

byæ wydana w³anie antologia pod redakcj¹ Lorenza Constantino Teorie della

traduzione in Polonia , Sette Cita, Viterbo 2009, zawieraj¹ca m.in. prace Olgierda

Wojtasiewicza, Jerzego Ziomka, Edwarda Balcerzana, Stanis³awa Barañczaka,

El¿biety Tabakowskiej.

Kraskowska Translatologia wed³ug Balcerzana

wane, stanowi¹ dla odbiorcy praktyczn¹ lekcjê analizy, krytyki i aksjologii prze-

k³adoznawczej. Taki charakter maj¹ na przyk³ad rozdzia³y powiêcone przedmio-

towi i metodom krytyki przek³adu (rozdzia³ 6.), ró¿nicy miêdzy poetyk¹ dzie³a

oryginalnego i poetyk¹ przek³adu (rozdzia³ 2.) czy zagadnieniu nieprzek³adalno-

ci (rozdzia³ 3.). Zawieraj¹ one autorskie propozycje kodyfikuj¹ce dla studiów

nad przek³adem i z ca³¹ pewnoci¹ ich potencja³ systemotwórczy oraz pojêciotwór-

czy wp³ynie inspiruj¹co na rozwój tej dziedziny wiedzy w Polsce.

Tematykê komparatystyczn¹ podejmuje Balcerzan w rozdzia³ach i podrozdzia-

³ach powiêconych m.in. koncepcji komparatystyki wewnêtrznej autorstwa Kwi-

ryny Ziêby (rozdzia³ 11.) czy projektom komparatystycznym Andrzeja Litworni

(rozdzia³ 9.), ale najbardziej autorska propozycja z tego krêgu problemowego przed-

stawiona zosta³a w rozdziale 10. zatytu³owanym Pola-sobowtóry. Rewolucja i kom-

paratystyka . Badacz prezentuje w nim nowatorsk¹ wizjê równoleg³ej i porównaw-

czej lektury dzie³ autorów, których w zasadzie nie ³¹czy ¿adne tradycyjnie rozu-

miane tertium comparationis : czuwaskiego poety Michai³a Sespela (1899-1922) i po-

etów polskich: Adama Mickiewicza, Cypriana Kamila Norwida, dwudziestowiecz-

nych awangardzistów Peipera i Przybosia, Stefana Flukowskiego i Andrzeja Bursy.

To tutaj w³anie ujêcie komparatystyczne niejako organicznie zespala siê z perspek-

tyw¹ translatologiczn¹, nie bêd¹c tylko jej uzupe³nieniem a o to w³anie w postu-

lowanej symbiozie obu dyscyplin chodzi. Wychodz¹c mianowicie od dylematów

zwi¹zanych z t³umaczeniem wiersza proz¹ czy te¿ struktur¹ prozopodobn¹, pre-

zentuje Balcerzan koncepcjê przek³adu tzw. quasi -wierszem, w którym widzi ma-

teria³ do refleksji komparatystycznej, gdy¿ w³anie tego rodzaju przek³ad, na p o -

ziomie wiata przedstawionego maksymalnie podobny do ory-

gina³u, pozwala skupiæ siê nad porz¹dkami wyizolowanymi

z tekstowych ca³oci (s. 202). Jednym z owych porz¹dków jest pole ideologii

(s. 203), spokrewnione z takim zjawiskami, jak pola semantyczno-obrazowe czy

pola tematyczne. I w³anie pola ideologii staj¹ siê w przypadku Sespela i poetów

polskich owym skonstruowanym przez badacza-komparatystê tertium pola-

mi-sobowtórami, definiowanymi jako pary lub serie bardzo bliskich sobie

fragmentów, pozwalaj¹cych siê odnaleæ w dzie³ach ró¿nych autorów, jêzyków i li-

teratur, przy czym niektóre s¹ osobnymi motywami, skrzydlatymi s³owami, cyta-

tami, inne stanowi¹ bardziej z³o¿one konstrukcje (s. 203). Analiza wierszy Sespela

i polskich poetów pozwala wykazaæ sobowtórowoæ na poziomie ideologii, a kon-

kretnie poetyckiego repertuaru rewolucji (s. 205), w którym motywy roman-

tyczne ³¹cz¹ siê z kanonami dwudziestowiecznego modernizmu (s. 216).

U Balcerzana dyskurs komparatystyczno-translatologiczny nasyca siê dodat-

kowo refleksj¹ osobist¹, w której g³ówn¹ rolê odgrywa przyjañ z czuwaskim po-

et¹ Gennadijem Ajgim. Wybitny ów twórca, nawiasem mówi¹c, wyrasta w oma-

wianej ksi¹¿ce na jednego z jej g³ównych obok przek³adu, poezji i Balcerzana

bohaterów, przywo³ywany jest w ró¿nych sytuacjach i kontekstach (sama metafo-

ra pól-sobowtórów zaczerpniêta zosta³a z jego wiersza pod takim tytu³em), a roz-

dzia³ ostatni, bêd¹cy z racji usytuowania w ca³oci szczególnie uprzywilejowany,

Roztrz¹sania i rozbiory

powiêcony zosta³ w³anie jemu i jego koncepcji poezji. W ogóle ksi¹¿ka Balcerza-

na jest tyle¿ akademicka, co bardzo osobista, w czym widzia³abym, po pierwsze,

symptom ulegania tendencjom do upodmiotowienia dyskursu naukowego, po dru-

gie coraz bardziej zauwa¿alnego w pracach tego badacza przenikania siê ¿ywio-

³u autobiograficznego z literaturoznawczym. Osobicie szczególnie sobie ceniê ów

intymny wymiar naukowych prac autora T³umaczenia jako wojny wiatów , a w

jego narastaniu z ksi¹¿ki na ksi¹¿kê widzê jeden z najbardziej atrakcyjnych aspek-

tów ewoluowania postawy badawczej Balcerzana. W latach 60. i 70. XX wieku czy-

telnik jego ksi¹¿ek akademickich musia³ jeszcze obcowaæ z obowi¹zkow¹ pluralis

modestiae , w latach 80. wypieran¹ przez naukowe, ale wci¹¿ bardzo nieosobiste Ja,

coraz bardziej siê subiektywizuj¹ce i balcerzanuj¹ce z ka¿d¹ nastêpn¹ publika-

cj¹. Dzi wypowiedzi badacza dobitnie zawiadczaj¹, ¿e dowiadczenie akademic-

kie/naukowe jest dowiadczeniem osobistym i vice versa .

Mylenie naukowe Edwarda Balcerzana w ogóle i nie od dzi jest myleniem

silnie zdialogizowanym. Wiele jego artyku³ów i rozpraw wziê³o pocz¹tek z impul-

su konwersacji, dysputy; czy to aprobatywnej, czy jak¿e czêsto polemicznej,

a nawet erystycznej. Bliska jest mu jako badaczowi funkcja, któr¹ sam nazywa

w odniesieniu do krytyki przek³adu korekcyjn¹ (s. 134), co wszak¿e mo¿na eks-

trapolowaæ na inne obszary komunikacji, zw³aszcza naukowej. Mówi¹c wprost

Balcerzan lubi spór. Od kilkunastu lat jego dy¿urnymi przeciwnikami s¹ post-

strukturalizm z postmodernizmem (których to pojêæ u¿ywa wymiennie), a lady

awersji, jakie do nich ¿ywi, rozsiane s¹ po ca³ej ksi¹¿ce. Najbardziej irytuje go

w rzeczonych postawach/doktrynach to, i¿ jak twierdzi wyrzekaj¹ siê one wszel-

kiej nadziei na poznanie wiata pozatekstowego, czyli mówi¹c po starowiecku

prawdy, a oddaj¹ siê w zamian hedonistycznemu poszukiwaniu radoci teksto-

wej zabawy (s. 14). Zjawisko przek³adu, dla którego utwór oryginalny pozostaje

swego rodzaju prawd¹, daje sporo okazji do wchodzenia w potyczki s³owne i me-

rytoryczne z najbardziej rozpowszechnionymi tezami takich kierunków poststruk-

turalistycznych, jak dekonstrukcjonizm czy neopragmatyzm. Jednak w niektórych

przejawach stylu naukowego Edwarda Balcerzana mo¿na zaobserwowaæ tenden-

cje zbie¿ne z badaniami poststrukturalistycznymi. Mam tu na myli zw³aszcza

zauwa¿alne u niego od pewnego czasu krytyczne zainteresowanie retoryk¹ dys-

kursu naukowego, w tym zw³aszcza rol¹, jak¹ w tym dyskursie odgrywaj¹ metafo-

ry. Ten w¹tek przewija siê przez ca³¹ ksi¹¿kê, ale najwyraniej stematyzowany

zosta³ w rozdziale 8. zatytu³owanym Metafory, które wiedz¹, czym jest t³umaczenie .

Nawiasem mówi¹c, autor i tutaj, podobnie jak w wielu innych miejscach, udo-

wadnia, i¿ przypisywanie sobie przez nowe doktryny autorstwa tezy o literacko-

ci literaturoznawstwa jest nadu¿yciem, gdy¿ na przyk³ad Janusz S³awiñski ju¿

w roku 1970 pisa³ o tym w artykule Problemy literaturoznawczej terminologii (s. 164).

Ja jednak, jako osoba kszta³cona polonistycznie w³anie w latach 70. XX wieku,

mam poczucie, ¿e podówczas nikt mnie nie zachêca³ do analizowania jêzyka lek-

tur teoretycznych pod wzglêdem ich nie tyle nawet literackoci, co retorycznoci;

funkcjê perswazyjn¹ studiowa³o siê wtedy na ca³kiem innych przyk³adach Zgód-

Kraskowska Ewa - Translatologia według Balcerzana.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: