Wykładniki intertekstualności
Wprowadzaniu nowych, generalnych a nieostrych terminów teoretycznych towarzyszą z reguły długotrwałe spory tyczące zarówno samej zasadności takiej innowacji terminologicznej, jak trafności nazwy czy uprawnionego zakresu jej zastosowania. Nie inne też były dotychczasowe dzieje "intertekstualności" w nauce o literaturze. Pojęcie to, wywiedzione przez Julię Kristevą z Bachtinowskich dociekań nad dialogicznością wypowiedzi, uzyskało w pracach tej autorki, a także w ujęciach innych badaczy (w szczególności Barthes'a, Derridy, Riffaterre'a) status podstawowej kategorii teoretycznej o nieograniczonym – czy trudnym do określenia – zasięgu*, status, który stał się od razu przedmiotem ożywionej dyskusji.
W opinii krytyków uznawano więc intertekstualność raz za nazbyt pojemna zakresowo – bo "wszystkoogarniającą" i przez to nieoperacyjną kategorię, to znów za zbyt wąską nazewniczo – wymagającą zatem dopełnienia i dookreślenia przez takie m. in. terminy, jak "inter(non)tekstualność", "interkontekstualność", "transtekstualność"*. Kiedy zaś zauważano jej przydatność analityczną w ograniczonym wymiarze, to z reguły z zastrzeżeniem wątpliwej właściwie konieczności wystrajania nową terminologią jednego z klasycznych, znanych i uprawianych działów badań literaturoznawczych. Tych jednak, którzy skłonni byliby z kolei uznawać za "najtwardszą" sferę dziedzinę wewnątrzliterackich związków badanego tekstu z kanonem tradycji (a taka jest opinia przeciwników rozszerzania zakresu owej kategorii), zdezorientować mogła zapewne decyzja Michaela Riffaterre'a – jednego z najwybitniejszych teoretyków intertekstualności – który zjawiska cytatu i aluzji właśnie, jako fakultatywne (gdyż zależne od zmiennej kompetencji odbiorcy), a zasadniczo niekonieczne dla zrozumienia tekstu, uznał za wykraczające poza zakres relacji intertekstualnych. Te ostatnie bowiem mają charakter obligatoryjny dla czytelnika, gdyż niezbędny do właściwej interpretacji, wyznaczone są zaś, zdaniem Riffaterre'a, zakresem językowych presupozycji dzieła literackiego*.
Najprościej można powiedzieć, iż zwolennicy zawężenia zakresu znaczeniowego tego pojęcia podkreślają zwłaszcza zobowiązujący charakter drugiego członu terminu, możliwie dosłownie rozumiana tekstualność wchodzących w grę obiektów badania staje się kryterium przesądzającym o włączeniu ich w dziedzinę intertekstualnych dociekań. Zdaniem rzeczników szerokiego rozumienia natomiast sygnał decydujący o odmienności i owocności perspektywy badawczej zawarty jest w znaczeniu członu pierwszego; położenie nacisku na intertekstualną naturę każdego wytworu tekstowego wskazuje przede wszystkim na konstytutywną rolę strefy relacji rozpościerającej się między poszczególnymi tekstami – tak dla ich indywidualnego znaczenia, jak i konkretnego jakościowego ucechowania. Wbrew pozornie większej operacyjności oraz intuicyjnej trafności pierwszego stanowiska wydaje się – co będę dalej próbował uzasadnić – że silniejsze racje merytoryczne mają jednak stronnicy drugiego poglądu na zakres pojęcia, poglądu, który wspiera skądinąd również to znaczenie terminu, jakie ukształtowane zostało przez syndrom czynników historycznego kontekstu, o charakterze tyleż literackim, co literaturoznawczym.
Argument historycznoliteracki wskazuje, iż gdyby nawet intertekstualność nie miała większego znaczenia dla teorii literatury, to i tak pozostałaby kluczową kategorią opisową jednego z najważniejszych aspektów literatury postmodernistycznej. To właśnie bowiem współczesna praktyka literacka, która niejako "wymusiła" wprowadzenie jakiegoś, odpowiadającego jej strategiom, terminu, przekonuje nas, że relacji między tekstowych nie da się ograniczyć do wewnątrzliterackich odniesień. Obejmują one wszak w równej mierze związki z pozaliterackimi gatunkami i stylami mowy, jak i, nierzadko, intersemiotyczne powiązania z pozadyskursywnymi mediami sztuki i komunikacji (plastyka, muzyka, film, komiks etc.)*. Niezależnie też od złożonej tradycji badawczej: a więc tradycji retorycznych, pozytywistycznej filologii "wpływów i zależności", stylistyki literackiej Spitzera, językoznawczej Bally'ego, folklorystycznej Parry'ego i Lorda, myśli formalistycznej i, przede wszystkim, Bachtinowskiej – współczesne badania interdyscyplinarne (tzn. m. in. metahistoryczne, semiotyczne, dekonstrukcjonistyczne, studia z zakresu lingwistyki tekstu) dowiodły, iż intertekstualność nie jest wyłączną własnością literatury, lecz stanowi stłumiony bądź jawny wymiar każdego typu wypowiedzi*.
Dla tych przyczyn, tyleż teoretycznych, co historycznoliterackich i historycznopojęciowych, chcę wstępnie przyjąć szerokie rozumienie intertekstualności jako kategorii obejmującej ten aspekt ogółu własności i relacji tekstu, który wskazuje na uzależnienie jego wytwarzania i odbioru od znajomości innych tekstów oraz "archi-tekstów" (reguł gatunkowych, norm stylistyczno-wypowiedzeniowych) wśród uczestników procesu komunikacyjnego. Jakkolwiek bowiem nie ulega wątpliwości, że obiektem głównym literaturoznawczego poznania są teksty (a nie np. ich cechy, relacje czy struktury), to jednak równie dobrze wiadomo, iż nie są to obiekty niezależne, które pozostałyby tym, czym są, bez względu na to, jak – i czy – są rozumiane. Można by zatem przystać na określenie zakresu intertekstualności przez "same" wskaźniki organizacji tekstowej, jedynie pamiętając, że są to wszelako sygnały zasadniczo niejasne, wieloznaczne – wymagające przeto właściwego odczytania. Jego kierunek zaś określać w praktyce może dopiero rekonstruowany z tekstu "interpretant" (w Peirce'owsko-Riffaterre'owskim rozumieniu), który syntetyzując najbliższe kontekstowo semantyczne "instrukcje" odbioru danego fragmentu utworu, wyznacza perspektywę jego trafnej lektury*. W tym sensie tekst "sam" sygnalizuje istnienie i zasięg swych odniesień, to jednak, co wskazuje i jakie to ma znaczenie, zależne jest w istotnej mierze nie tylko od odpowiedniego układu odniesienia, lecz i od analitycznej dociekliwości oraz zmiennej literackiej i kulturowej kompetencji odbiorcy.
Mając na względzie empiryczną – co znaczy tu: tekstową – weryfikacje pojęcia intertekstualności można by, jak się zdaje, zaproponować następujące elementarne kryterium zoperacjonizowania tej kategorii: o tym, że są jakieś relacje intertekstualne, decyduje istnienie ich wykładników tekstowych w badanym utworze, o tym, czym są – interpretant, wyprowadzony z cech kontekstowych. Kryterium to pozwala określić istotne ograniczenia, jakim podlega wprowadzone wyżej pojęcie intertekstualności w szerokim rozumieniu. Zgodnie z tym kryterium bowiem poza zakresem intertekstualnej sfery pozostawałaby zawartość propozycjonalna (znaczenie sądu, oznajmienia, wyrażona explicite zawartość semantyczna), jak również ogół znaczeń tkwiących implicite w kontekście, inferowanych prawomocnie wprawdzie, ale pośrednio, bo z treści badanej wypowiedzi, a więc takich, które me mają swych wykładników w zastosowanych językowo-tekstowych środkach analizowanego utworu.
Pojęcie intertekstualnego wykładnika trzeba by jednak, moim zdaniem, określić dość szeroko; tak mianowicie, by mogło objąć przynajmniej trzy różne typy tekstowych wskaźników inferencji. Po pierwsze, należą do nich różne odmiany presupozycji – logiczno-semantycznych, egzystencjalnych, pragmatycznych oraz pokrewne im formy implikatur*. Po drugie, w skład ich wchodzą wszelkie przejawy identyfikowalnych tekstowych anomalii – gramatycznych, semantycznych, a także pragmatycznych i literackich, w rodzaju naruszeń ogólnych "zasad konwersacyjnych" Grice'a oraz zasad bardziej specjalnych, np. norm i konwencji literackich. Po trzecie zaś, są wśród nich również różne rodzaje atrybucji (jednostkowej, gatunkowej) – obejmującej typ inferencji wyprowadzonych z sygnałów językowych (tj. wynikających z dokonanych wyborów, uporządkowania i nacechowania zrealizowanej jednostki tekstowej), a mówiących o przynależności danego tekstu lub jego fragmentu do określonych kontekstów innych dzieł i dziedzin dyskursywnych, zróżnicowanych historycznie i funkcjonalnie stylów, gatunków oraz konwencji, jakie występują w uniwersum wypowiedzi.
Ogólnie biorąc, presupozycje wskazują na konieczność uwzględnienia określonych sądów, wyrażeń, tekstów (casus np. recenzji) i wzorców stylistyczno-gatunkowych (jak w przypadku parodii) – innych niż te, które zostały bezpośrednio zrealizowane w tekście. Wskaźniki atrybucji mówią o podzielaniu przez daną realizację tekstową (lub jej fragmenty) kształtu słownego, własności, reguł i norm – z innymi tekstami czy klasami tekstów. Anomaliami natomiast są te zjawiska wyposażenia jakościowego tekstu, których wystąpienie nie tłumaczy się dostatecznie ani w ramach idiolektu danej wypowiedzi, ani też w kontekście wprost aktualizowanych przez nią konwencji i kodów mowy (miejsca "ciemne", niezrozumiałe, niegramatyczne, niespójne). Stąd też są to te elementy, a niekiedy jedyne elementy leksykalno-stylistyczne na powierzchni tekstu, które sygnalizują występowanie oraz interferencję intertekstów inaczej nie dochodzących do głosu i odmiennych od dotąd uwzględnianych – a zatem również i dodatkowych porządków znaczeniowych, uczestniczących w kształtowaniu sensu całej wypowiedzi.
Zasadnie można przyjąć, iż ogół kontekstów inferowanych bezpośrednio z ich wykładników tekstowych wyznacza zakres intertekstualności właściwej danego utworu, a jednocześnie obligatoryjnej dla każdego odbiorcy; rozszyfrowanie zasadniczo niezwerbalizowanego czy nieuświadamianego tła kontekstowego – na którego ścisły, nierozerwalny związek z semantyką tekstu wskazują określone językowe sygnały inferencji – jest konieczne dla pełnego odczytania utworu. Natomiast w obszarze intertekstualności fakultatywnej, narzuconej czy wtórnej z perspektywy odbiorcy, mieściłyby się inne związki uwzględniane w lekturze, nie posiadające określonych wykładników tekstowych, lecz niekiedy wywierające nie mniejszy wpływ na wyczytywane znaczenia utworu – jak w przypadku alegorezy, pewnych interpretacji figuralnych (w sensie Auerbachowskim), czy aplikacyjnych (w terminologii Cullera).
Nie zawsze oczywiście da się łatwo rozstrzygnąć, z jakim rodzajem intertekstualności mamy do czynienia w badanym utworze. Wydaje się, że wspomniane kryterium może stanowić w takich wypadkach właśnie pewną pomoc dla interpretatora. Rozważmy, dla przykładu, Gombrowiczowską opozycję "ojczyzna"-"synczyzna" z Trans-Atlantyku. Jest ona bez wątpienia głębsza i bogatsza znaczeniowo, gdy rozważana jest w kontekście Nietzscheańskiej opozycji "Vaterland"-"Kinderland", niż wówczas, gdy odczytywana jest bez uwzględnienia tego filozoficznego intertekstu. Czy jednak można ją uznać za obligatoryjną dla odbiorcy? Występowanie opozycji "ojczyzna"-"synczyzna" jest dobrze umotywowane (tematycznie, fabularnie, kompozycyjnie) i całkowicie wytłumaczalne w kontekście całego utworu Witolda Gombrowicza – przy braku wyraźnych tekstowych sygnałów zaangażowania w jej semantyzacji czynników intertekstualnych. Wskaźnik taki zawarty jest natomiast, jak sadzę, w metatekstowej uwadze umieszczonej w autorskiej przedmowie z 1951 roku. Scharakteryzowanie stosunków między owymi pojęciami jako opozycji między "zadawnioną, bezsilną Ojczyzną a nową Synczyzny religią, religią stawania się i przetwarzania"*, nie jest wyprowadzalne z semantyki samego tekstu jedynie; wnosi perspektywę nowego jej odczytania – w świetle takiego układu odniesienia, w którym wyrażenie "nowa [...] religia stawania się i przetwarzania" znalazłoby swą semantyczną i historyczno-pragmatyczną motywację, a więc m.in. w intertekście "nietzscheanizmu", aluzyjnie tu przywoływanym (acz pośrednio: poprzez użycie innego "filozofemu" z Nietzscheańskiego słownika, obiegowego określenia jego filozofii).
Taki intertekst, mający swój wykładnik dopiero w metatekstowym interpretancie, może być wszakże następnie zasadnie potraktowany jako współczynnik semantycznej organizacji –utworu. Jego związanie z tekstem, jakkolwiek pośrednie, jest jednak wyraźne, empirycznie sprawdzalne, a także istotnie współkształtujące globalny sens utworu. Są to racje wystarczające, by można było ów intertekst uznać za jednostkę wchodzącą w zakres intertekstualności właściwej. Tego rodzaju przypadki pograniczne dostarczają więc także argumentów na rzecz utrzymania pojęcia intertekstualności fakultatywnej, rozumianego jako określenie swego rodzaju obszaru doświadczalnego. Obejmować on bowiem winien nie tylko czysto arbitralne, z zewnątrz jawnie narzucone tekstowi związki, lecz także relacje uwzględniane jakby "na próbę", eksperymentalnie, bądź wreszcie stosunki jeszcze wystarczająco nie zweryfikowane, a tymczasem intuicyjnie jedynie uchwytne – relacje, które po spełnieniu określonych warunków mogą uzyskać kiedyś status tekstowego zakorzenienia.
Relacja tekst — tekst
Opowiedzenie się za szerokozakresowym pojmowaniem intertekstualności nie jest jedynie kwestią arbitralnego wyboru jednego ze sposobów uprawiania pewnego wycinka badań literackich – pociąga bowiem za sobą istotne konsekwencje w ujmowaniu przedmiotu badania oraz szereg decyzji implikowanych przez samo przyjęcie wąskiego bądź szerokiego rozumienia kluczowej kategorii. Jak przekonuje dyskusja nad tym zagadnieniem, posłużenie się w jakikolwiek sposób kategorią intertekstualności wymaga z konieczności ustosunkowania się (mniej lub bardziej świadomego) do przynajmniej trzech, najbardziej kłopotliwych, problemów, a mianowicie relacji: tekst-tekst, tekst-gatunek, tekst- rzeczywistość. Wygląda też na to, iż są to rozstrzygnięcia wzajemnie związane; wybór pierwszego z alternatywnych sposobów (wariant ograniczony) rozwiązywania jednego z problemów sprzyja podjęciu analogicznych decyzji w następnych; i odwrotnie – opowiedzenie się za pojemniejszym ujęciem w jednym wypadku zdaje się pociągać za sobą podobne wybory w pozostałych.
Problem pierwszy trafnie uchwycił Jonathan Culler. Jego zdaniem:
pojęciem [...] [intertekstualności] trudno się posługiwać ze względu na szerokość i nieokreśloność przestrzeni wypowiedzi, na którą ono wskazuje. Jeśli jednak zacieśni się tę przestrzeń, by zwiększyć użyteczność koncepcji – popada się albo w badania źródłowe tradycyjnego, pozytywistycznego typu (a więc w to właśnie, co zamierzano porzucić), albo też poprzestaje się na wskazaniu określonych tekstów wcześniejszych jako podstawy ułatwiającej interpretację*.
Rodzi się więc pytanie, czy identyfikowane interteksty mogą być wyłącznie wcześniej zrealizowanymi i indywidualnymi, autorsko sygnowanymi jednostkami, czy również intertekstami wirtualnymi (implikowanymi strukturalnie) oraz anonimowymi i powtarzalnymi elementami socjolektu. A także – czy tym, co sygnalizuje ich istnienie oraz sposób rozumienia, są wyznaczniki stricte językowe (strukturalne), czy także wskaźniki semantyczno-pragmatyczne badanego tekstu?
Uznanie za rozstrzygające kryterium podpadanie pod zakres wyznaczników tekstowych – podważa wartość kryterium empirycznej realności intertekstów: dla jednostek tego rodzaju istotne jest to, że trzeba je traktować jako "już znane" czy "już czytane", a nie to, czy faktycznie występują w jakichś wcześniejszych utworach. Uznanie za decydujące zidentyfikowania danego elementu tekstu w tekście uprzednim – neutralizuje z kolei znaczenie sygnałów tekstowych, samo wystąpienie relacji intertekstualnej zaś uzależnia od kompetencji czy szczęśliwego trafu odbiorcy. Gdy natomiast uznamy za interteksty prawdziwe czy wzorcowe jedynie wypowiedzi indywidualne, autorsko sygnowane, które zostały zacytowane bądź aluzyjnie przywołane – popadamy w sprzeczność lub przynajmniej w wątpliwej wartości eklektyzm teoretyczny: utwór badany analizując w kategoriach intertekstualnego konstruktu, intertekst zaś w kategoriach oryginału, niepowtarzalnej i integralnej –semantycznej struktury. Zawsze też może okazać się w tym przypadku, że domniemany "oryginał" – to klisza zbiorowego stylu epoki bądź kryptocytat z innego utworu.
Czytelną ilustracje tego problemu stanowi Borgesowski paradoks Pierre'a Menarda, autora "Don Kichota", tekstu, w którym replika okazuje się nowym oryginałem, prawdziwy oryginał zaś – rearanżacją socjolektów i obiegowych formuł. Innej ilustracji, nie mniej wymownej, dostarczają pozornie sprzeczne refleksje narratora wzmiankowanego już Trans-Atlantyku – utworu będącego w swoim rodzaju manifestem świadomie intertekstualnej literatury: "A mnie po diabła co Sartoriusz powiedział, gdy Ja Mówię?!" oraz "Ja się bez słowa zostałem! [...] bo co moje nie Moje, podobnież Kradzione!"* Przykłady można oczywiście mnożyć: kluczowy dla wielu utworów Buczkowskiego intertekst Sartora Resartusa Carlyle'a sam jest wysoce złożonym intertekstualnym tworem (przede wszystkim niemieckiej romantycznej filozofii i literatury); jeden zaś ze sztandarowych przykładów oryginalności poezji Jana Kochanowskiego dopiero niedawno okazał się transformacją klasycznego konsolacyjnego motywu*, itp., itd.
Tym, co przede wszystkim wymaga podkreślenia, jest zasadnicza niemożliwość teoretycznego zapobieżenia takim reinterpretacjom oryginałów jako replik czy transformacji nie uwzględnianych dotąd intertekstów. Nie mniej ważne jest też dostrzeżenie, iż pozornie bezpośrednia relacja między dwoma tekstami okazuje się w praktyce zapośredniczona przez czynnik trzeci, którym najczęściej bywa klisza bądź idiomatyczna formuła. Zauważmy bowiem, iż w literaturze mamy na ogół do czynienia z występowaniem operacji cytowania w dwóch podstawowych rodzajach: z cytowaniem fragmentów utworów należących do kanonu literackiej tradycji oraz z cytowaniem tekstów, zarówno literackich, jak pozaliterackich, spoza owej dziedziny. Kanon tradycji zaś, mimo wszelkie trudności jego ścisłego określenia, jest relatywnie stałą i obligatoryjną częścią kompetencji uczestników komunikacji literackiej. Cytacje tego rodzaju, choćby – jak się powiada – mimowolnie nawijały się pod pióro pisarza i nieściśle lokalizowane były przez czytelnika, funkcjonują w danej kulturze literackiej jako to, co "już znane" i "już czytane"; repertuar rozpoznawalnych idiomatycznych formuł (fraz, maksym, sentencji, "skrzydlatych słów" itp.), których sam ów "rozpoznawalny" charakter wskazuje najlepiej na niezbędną dla niego niejednokrotność użycia, częstość uprzedniego występowania w różnorodnych kontekstach. Cytacje zaczerpnięte spoza owego kanonu natomiast – jakkolwiek dosłowne i doniosłe by się okazały – nie obligują zasadniczo odbiorcy do szczegółowego rozpoznawania swego charakteru, poza koniecznością uchwycenia ich ogólnych własności rodzajowych na poziomie socjolektów i typów wypowiedzeniowych.
Jeśli więc w pierwszym wypadku obowiązuje warunek identyfikacji konkretnych intertekstów, który spełniany jest dzięki pośrednictwu kanonicznego "słownika cytatów" (i często ogranicza się do tego mediacyjnego poziomu), to w drugim byłby to wymóg niemożliwy do spełnienia; przypadkowy fakt ścisłej lokalizacji źródła miewa tu znaczenie drugorzędne, gdyż komponent istotny dla semantyki utworu zawarty jest zazwyczaj w ucechowaniu funkcjonalno-typologicznym danej jednostki tekstowej. W tej perspektywie widziana decyzja Riffaterre'a uznania cytatu za "sygnowaną kliszę"* wydaje się pomysłem z pewnością wartym rozważenia. Nie przekreśla on waloru i potrzeby atrybucji danego intertekstu, ale też nie unieruchamia go w jednym tylko miejscu jako "źródła" czy "oryginału". Uwrażliwia natomiast na znaczenie pragmatycznych kryteriów oryginalności oraz diachroniczny czy też – by posłużyć się terminem Foucaulta – "archeologiczny" jej wymiar. Wskazuje wreszcie na sferę anonimowych i powtarzalnych konstruktów wypowiedzeniowych jako na poziom dla intertekstualności podstawowy.
Relacja tekst — gatunek
Następnym, nie mniej dyskutowanym, zagadnieniem jest stosunek tekstu do gatunku. Czy do relacji intertekstualnych zaliczać się mogą jedynie odniesienia między poszczególnymi tekstami, czy także związki między tekstami a gatunkami i kodami? Laurent Jenny ujął tę kwestię następująco:
Czy można mówić, że tekst wchodzi w stosunek intertekstualny z gatunkiem? Ktoś mógłby zarzucić, że byłoby to niezręczne mieszanie struktur, które należą do kodu, ze strukturami należącymi do jego realizacji. Jednakże to rozróżnienie wydaje się trudne do utrzymania, skoro, jak w przypadku gatunku, kod wyznacza sobie jako granice przepis o pewnej ilości struktur do zrealizowania – struktur zarówno semantycznych, jak formalnych, i które tworzą w ten sposób coś w rodzaju archetekstu. Archetypy gatunkowe niezależnie od ich abstrakcyjności stanowią niemniej struktury tekstualne ciągle obecne w umyśle tego, kto pisze. [...]
Wystarczy, żeby kod stracił swój charakter nieskończenie otwarty, aby zamknął się w system strukturalny – jak to bywa w przypadku gatunków, których formy przestały się odnawiać – a już kod staje się strukturalnie równoważny tekstowi. Można wówczas mówić o intertekstualności między danym konkretnym dziełem a danym archetekstem gatunkowym*.
Proponowane rozwiązanie należy do stylu myślenia, w którym genologiczne nacechowanie tekstu traktowane jest jako rodzaj intertekstualnych atrybucji, dokonujących się dzięki pośrednictwu stereotypowej reprezentacji zrealizowanych norm gatunkowych. Wymaga ono, tak dla swego wystąpienia, jak dla rozpoznania w lekturze, założenia istnienia zbioru intertekstów, po części potencjalnych, po części już zaktualizowanych w literaturze, z którymi tekst badany dzieli pewne cechy wspólne, zarówno strukturalne, jak semantyczno-pragmatyczne. Podobnie też jak w innych rodzajach inferowanych intertekstów decydujące dla ich intertekstualnego charakteru jest to, że trzeba uznać ich uprzednie istnienie, a nie to, czy faktycznie (w konkretnym wypadku) można je zidentyfikować pośród zrealizowanych już jednostek wypowiedzi. Zasadność takiego ujęcia ostentacyjnie ilustrują zwłaszcza pewne utwory współczesne (czy ich fragmenty), w których genologiczne wykładniki odsyłają nie tyle do wcześniejszych konkretnych wypowiedzi spełniających określone konwencje gatunkowe, co do ogólnego dyskursywnego układu odniesienia możliwych realizacji owych konwencji.
Tak jest np. w przypadku Pomysłu Kazimierza Brandysa, gdzie quasi-cytaty z nie istniejącego dzieła nie istniejącego pisarza (Dzień w nocy albo noc za dnia Erazma Łysowolskiego) służą stworzeniu szczególnej "fikcji genezy" (pożyczam to określenie od J. Kleinera) polskiego eseju – zakładając istnienie w ówczesnej, barokowej kulturze odpowiednich warunków dyskursywnych dla pojawienia się utworu gatunku eseistycznego. Innego, pod wieloma względami bardziej pouczającego przekładu "obnażenia chwytu" gatunkowej przynależności utworu dostarczają teksty Stanisława Lema, gdzie, jak np. w Doskonałej próżni, ich status recenzji krytycznych (a w ich ramach i "powieściowych" cytatów) uzależniony jest m. in. – co normalne – od przyjęcia presupozycji istnienia określonego obiektu tekstowego, czemu zaprzecza jednak wprost podana informacja o niespełnieniu owego warunku wypowiedzeniowej realizacji zakładanych intertekstów. W ten sposób pastiszowa fikcyjność omawianego "utworu" odsłania jego status "prawdziwego ' przykładu stereotypowej realizacji danej poetyki, a płynąca stąd fikcyjność całego metatekstu nadaje mu charakter "poważnej" parodii gatunku recenzji, tematy żującej swe genologiczne własności i uwarunkowania.
Lecz ważność owego ujęcia nie ogranicza się oczywiście do objaśniania przykładów autotematycznych gier współczesnej "samoświadomej" literatury. Ogólnie biorąc, przyjęta perspektywa rozważania relacji tekst-gatunek zawiera wyraźną opcję na rzecz antyesencjalnego pojmowania genologicznego przedmiotu. Gatunki traktowane są tu jako normatywne (zinstytucjonalizowane) inwarianty rozmaitych wersji aktualizacji danego zespołu reguł tekstowych. Genologiczne nacechowanie realizowane jest w tekście, a rozpoznawane w lekturze dzięki odniesieniu do zespołu intertekstów o pokrewnych własnościach, zorganizowanego w formie archetekstu, który – jako "już (wcześniej) znany" – stanowi układ odniesienia dla określonej, gatunkowej kwalifikacji utworu. Przez gatunkowy archetekst należałoby rozumieć tutaj swego rodzaju prototyp, reprezentujący egzemplarz idealny (niekoniecznie realnie istniejący), który najlepiej spełnia gatunkowe normy bądź to jako reprezentacja rzeczywistego egzemplarza wzorcowego, bądź jako układ cech najbardziej typowych (średnia statystyczna), bądź wreszcie jako system cech o najwyższej mocy rozdzielczej (w stosunku do egzemplarzy innych gatunków)*.
Zwrócenie uwagi na archetekstową (prototypową) budowę genologicznych pojęć ścisłe się nadto wiąże z dostrzeżeniem faktu, iż są to pojęcia nieostre, a także o rozmytych zakresach. Tak jak nie ma tekstów pozagatunkowych, tak też nie ma utworów podpadających całkowicie pod normy wyłącznie jednego gatunku. Tekst przyporządkowany być może różnym genologicznym klasom ze względu na jego różne, brane pod uwagę, własności; gatunek zaś – może dzielić część swych normatywnych reguł z innymi gatunkami.
Relacja tekst — rzeczywistość
Problem trzeci, najbardziej chyba kłopotliwy, sformułować można w pytaniu: czy pojęcie intertekstualności służyć winno jedynie objaśnianiu związków danego tekstu z innymi tekstami i archetekstami, czy też może pomóc również w badaniu relacji utworu do tego, co, jak się przyjmuje, jest nie tylko pozatekstowe, ale i pozajęzykowe? Pytanie to stawia nas więc właściwie wobec zasadniczej kwestii stosunku intertekstualności do problematyki literackiej mimesis, a w tym, w szczególności, do zagadnień reprezentacji oraz ewentualnej referencjalności tekstu literackiego, zagadnień budzących najżywsze spory wśród krytyków intertekstualności, a przy tym – trzeba powiedzieć – także nigdzie indziej nie rozwiązanych w sposób zadowalający czy choćby powszechnie akceptowany. Robert Alter, którego opinia może uchodzić za typową dla przeciwników tak zakrojonych intertekstualnych badań, dostrzegając "skłonność do rozszerzania pojęcia intertekstualności poza dziedzinę aluzji czy gatunku i użycia go w celu zastąpienia staromodnego pojęcia prawdopodobieństwa" – widzi w tym "kazuistyczny chwyt" i "absolutystyczne" rozszerzenie zakresu omawianej kategorii, gdyż prowadzące faktycznie do "wyegzorcyzmowania innej niż literacka obecności realnego świata w rezultacie zredukowania wszystkiego do tekstu"*.
Nie wdając się w tym miejscu w omawianie owej obszernej i powikłanej problematyki wypada jedynie zauważyć, iż tak generalna, a przy tym arbitralna ocena jest nader stronniczą interpretacją analitycznych możliwości krytykowanej kategorii (choć stosującą się zapewne do bardziej niefrasobliwych jej zastosowań). Da się w niej bowiem dostrzec również, po pierwsze, szansę rozpatrzenia związków między tekstem literackim a jego społecznym, historycznym, kulturowym kontekstem w ramach spójnej perspektywy metodologicznej oraz jednorodnej aparatury pojęciowej. Wskazuje także owa kategoria, po drugie, jako na swą podstawę, na wspólną mediacyjną sferę językowo-pojęciowych form reprezentacji wiedzy potocznej, stanowiącą sieć pośredniczących konstruktów między nami, tekstami a kulturowym uniwersum. Badanie intertekstualności w tym sensie nie wyprowadza nas oczywiście poza ów poziom mediacyjnych reprezentacji (zatrzymuje się na poziomie "przedmiotu bezpośredniego", a nie "dynamicznego", przedmiotu poznania, a nie badania, przedmiotu przedstawionego językowo, a nie realnego). Nie pozwala zatem odpowiadać na pytanie o obiektywną prawdę przedstawienia i realne istnienie jego przedmiotu. Umożliwia jednakże, po trzecie, rozpoznanie językowych procedur i dyskursywnych strategii, które służą wytworzeniu i uprawomocnieniu takiego efektu w przekonaniu odbiorcy. Jak zauważył Riffaterre:
reprezentacja jest skuteczna nie z powodu jej dobrego "podobieństwa", lecz dlatego, że każde słowo jest przedeterminowane przez kombinację struktur i postrzegane w relacji do ich wcześniej ustanowionych modeli; wszystko wygląda tak, jak gdyby arbitralność znaków została anulowana*.
Referencjalność uznawana jest powszechnie za podstawowy strukturalno-semantyczny mechanizm mimetyczności literatury, dzięki temu, iż literacka reprezentacja presuponuje uprzednie i niezależne od tekstu istnienie jej przedmiotów, co w odbiorze racjonalizowane jest poprzez weryfikację i konkretyzację zgodną z prawdami wiedzy potocznej i własna kompetencją odbiorcy. Lecz przyjęcie tego faktu nie oznacza zarazem konieczności podejmowania dociekań nad realnym, tzn. empirycznym, istnieniem przedmiotu odniesienia. Skoro niepodobna odpowiedzialnie uznać reprezentacji literackiej za rodzaj bezpośredniej reprodukcji rzeczywistości pozajęzykowej – nie mniej ważne, a dla reprezentacji literackiej może nawet bardziej decydujące czy podstawowe powinno być zbadanie, na czym polega owa presupozycja istnienia; efektywność referencjalności literackiej, wynikająca z jej związku z określonym systemem mediacji raczej niż z określonym przedmiotem czy stanem rzeczy. Niezwykła wiarygodność reprezentacji literackiej, jaką odznacza się fragment znanego wiersza Czesława Miłosza Nie więcej:
Gdybym ja mógł weneckie kurtyzanyOpisać, jak w podwórzu witką drażnią pawiaI z tkaniny jedwabnej, z perłowej przepaskiWyłuskać ociężałe piersi, czerwonawąPręgę na brzuchu od zapięcia sukni,Tak przynajmniej jak widział szyper galeonówPrzybyłych tego ranka z ładunkami złota;*
– zauważmy, nie zostaje przekreślona (ani też pomniejszona) dzięki dostrzeżeniu, iż mamy w tym fragmencie faktycznie do czynienia z dość dokładną ekfrazą obrazu Carpaccia. Sprzyja ono natomiast skierowaniu naszej uwagi ku Miłoszowskiej retoryce obecności: ku sposobom poetyckiej transpozycji określonej plastycznej techniki przedstawieniowej; ku językowym operacjom i zastosowanym strategiom literackim – które łącznie współtworzą w efekcie ów, jak powiada krytyk, "opis skrajnie plastyczny, właśnie nieomal namacalny"*.
Jonathan Culler w przywoływanym już artykule wyraża pogląd, iż wskazanie na pośrednictwo intertekstów może poderwać referencjalność przedstawienia i odsunąć ją ku innym aspektom czy płaszczyznom (w procesie, który zawsze może być kontynuowany). Takie ujęcie stosunku między obu typami relacji może jednak rodzic pewne nieporozumienia. Relacje referencjalne i intertekstualne nie przebiegają przecież wyłącznie w tej samej płaszczyźnie. Po pierwsze, zauważmy za Lyonsem, referencja może być skuteczna, choć me jest poprawna*. Skuteczność odniesienia zależy bowiem od zawarcia we własnościach, wypowiedzi i jej kontekście wystarczających dla odbiorcy danych do zidentyfikowania właściwego referentu; nie zależy zaś od poprawności dokonania tej operacji (polegającej na spełnieniu warunku prawdziwości danego określenia w stosunku do jego odnośnika). Jeśli więc wypowiedz pełni w danym kontekście funkcję referencjalną, to będzie ją pełniła niezależnie od tego, czy sama będzie wyrażeniem fikcyjnym bądź szkatułkowym cytatem z klasycznej literatury. Po wtóre, nie wydaje się, by funkcjonujący w tekstach strukturalno-semantyczny mechanizm, odniesienia mógł służyć do odróżniania tekstów fikcyjnych od referencyjnych (faktograficznych), gdyż w obu tych typach wypowiedzi działa on w ten sam sposób*, aktywizując tego samego rodzaju własności i reguły dyskursywne. Z tego punktu widzenia odniesienie nie przesądza sposobu istnienia swego przedmiotu, raczej jedynie go presuponuje.
Zróżnicowanie owo pojawia się natomiast, po trzecie, w przypadku uwzględnienia odpowiednich typów kontekstów i modeli rozumienia, od których zalezą – i do których zrelatywizowane są – skuteczność oraz prawdziwość odniesienia. Można by więc powiedzieć w języku semantyki możliwych światów* (wśród których jednym jest świat aktualny, innym – zgodny lub niezgodny z nim – fikcyjny świat literatury), że ogół tekstowych przedmiotów odniesienia konstytuuje ekstensjonalny (ontologiczny) wymiar pewnego świata możliwego, zawarte w tekście zaś ich charakterystyki, tworzące intensjonalny wymiar tego świata, wskazują za zaktualizowane w nich ogólne założenia epistemiczne konwencje dyskursywne, warunki prawdziwości, kryteria prawdopodobieństwa, etc. – ze względu na które spełniane i weryfikowane są dane odniesienia. Tak więc badanie intertekstualnego aspektu referencjalności odsłania zarówno wysoce złożony charakter, jak i zakładane kontekstowe uwarunkowania tej operacji tekstowej, jednakże ani nie rozstrzyga, ani nawet nie prowadzi do żadnych wniosków w kwestii realnego istnienia samego obiektu odniesienia. Objaśnia natomiast, od jakich językowo-retorycznych procesów, norm, systemów wiedzy zależy faktycznie dokonywanie odniesienia. Ma to niemałe znaczenie m. in. dlatego, że ogromna większość wypowiedzi referencyjnych nie jest weryfikowana, lecz jest uznawana na mocy samego rozpoznania właściwych jej cech gatunkowych, stylistycznych czy pragmatycznych. Określona organizacja wypowiedzi, presuponująca istnienie przedmiotów w trybie referencyjnym, staje się wówczas racją wystarczającą do jego uznania.
Dobrym przykładem w tym względzie są zwłaszcza te pograniczne formy literatury, w których świadomie zatarta została granica między ich fikcjonalnym a referencjalnym statusem. Może więc być tak, że jeden "dokument literacki" swą wiarygodność "autentyku" zawdzięcza inercyjnej sile oddziaływania najbardziej spetryfikowanych struktur literatury romansowej (casus np. Panny Lilianki Schuberta), inny, w tym samym niefikcyjnym typie literackiej twórczości, wykorzystywać może natomiast ostentacyjnie czysto literackie strategie, nie naruszając przez to zasadniczo swego referencjalnego charakteru "poważnej" wypowiedzi o rzeczywistości (casus np. pisarstwa Kapuścinskiego). Kiedy indziej wreszcie może być i tak, że referencjalność i fikcjonalność nakładają się na siebie, wskutek specyfiki swego intertekstualnego uwarunkowania, tworząc równie uprawnione hipotezy odniesienia utworu.
Rozważmy np. zapisaną przez Białoszewskiego relację o panu Baculewiczu z Garwolina, analfabecie (a ongiś burmistrzu), który "me umiał czytać, jak przyszło pismo tajne, to dał sekretarzowi, zęby mu czytał na głos, ale zatykał mu uszy, zęby nie słyszał". I porównajmy ją z pochodzącym z 1917 r. zapisem z Dziennika Claudela o pewnym Portugalczyku z Pernambuco, analfabecie, który "kazał swoją korespondencję czytać głośno sekretarzowi, ale nigdy nie zaniedbywał zatykać mu uszu watą, żeby sekretarz nie wiedział, co czyta"*. Otóż porównanie to nie musi wcale skłaniać nas do zmiany nastawienia wobec tekstu Białoszewskiego i podważać przekonania o prawdziwości zdarzenia, nawet przy uwzględnieniu faktu istnienia bardzo podobnych anegdot o Abderytach w zbiorach antycznych facecji "Garwolineum" Białoszewskiego to wszak podwarszawska Abdera, panopticum osobliwości ludzi i zdarzeń. Moim zdaniem, wpisanie w tę prostą formę o antycznym rodowodzie anegdoty o głupcu z Garwolina motywuje ja właśnie i uwiarygodnia w hiperrealistycznym świecie Białoszewskiego. Fikcjonalność i referencjalność to znoszą się tu, to wspierają wzajemnie – w grze o prawdę przedstawienia literackiego.
Ogólnie biorąc, w kwestii podstawowej – stosunku między kategoriami intertekstualności a ...
Selphie