Uwagi o trzech prawnie chronionych gatunkach motyli dziennych (Lepidoptera, Papilionoidea) w Sudetach - Janusz Masłowski - PRZYRODA SUDETÓW t. 8(2005) - 81-88.pdf - Lepidoptera - radar6

PRZYRODA SUDETÓW

t. 8(2005): 81-88

Janusz Masłowski

Uwagi o trzech prawnie chronionych

gatunkach motyli dziennych

(Lepidoptera, Papilionoidea) w Sudetach

Wstęp

Rzadkie i wymierające w Polsce motyle

– niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne

(L INNAEUS 1758) i niepylak apollo Parnassius

apollo (L INNAEUS 1758) zachowały u nas poje-

dyncze i izolowane populacje.

Niepylak mnemozyna jest gatunkiem

wysokiego ryzyka, narażonym na wyginięcie

ze względu na zanik jego naturalnych siedlisk

i wynikającą z tego izolację stanowisk (G ŁO -

WACIŃSKI i N OWACKI 2004). W Sudetach jest on

skrajnie zagrożony. Pozostałe populacje w

kraju są nadal liczne, głównie w południowo-

-wschodnich i północno-wschodnich rejonach

(Kotlina Sandomierska, Bieszczady, Beskidy i

dolina Biebrzy) (B USZKO i M ASŁOWSKI 1993).

Niepylak apollo należy do gatunków

skrajnie zagrożonych (W ITKOWSKI , P ŁONKA i B U -

DZIK 1992). Pozostał jedynie w Pieninach. Nie

potwierdzono w ostatnich latach jego występo-

wania w polskiej części Tatr. Natomiast popu-

lację pienińską objęto programem restytucji po

stwierdzeniu krytycznego poziomu liczebności

(20-30 motyli w sezonie, na początku lat dzie-

więćdziesiątych 20 wieku) (W ITKOWSKI , B UDZIK

i K OSIOR 1992). Jerzy B UDZIK we współpracy z

Pienińskim Parkiem Narodowym uzyskał w

1991 r. pozwolenie na hodowlę pienińskiej po-

pulacji niepylaka apollo ( P . a . frankenbergeri ), a

od 1994 zezwolenie na hodowlę i reintrodukcję

heterozygotycznej pienińsko-alpejskiej popula-

cji tego motyla w Sudetach.

Górówka sudecka Erebia sudetica S TAU -

DINGER , 1861 znana była dotychczas w Polsce

tylko z jednego stanowiska w Górach Bialskich

w Puszczy Śnieżnej Białki (B USZKO i M ASŁOW -

SKI 1993). Rejon Śnieżnika Kłodzkiego to

najbardziej na północ wysunięte stanowisko

sudeckiej populacji tego gatunku. W Masywie

Pradziada (Republika Czeska) nadal występuje

on licznie.

Zaprezentowane wyniki mają na celu

przedstawienie aktualnych danych na temat

występowania wyżej wymienionych gatun-

ków motyli w Sudetach, oraz ewentualnych

propozycji podjęcia metod ochrony, w tym

również czynnej.

Niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne

silesiacus F RUHSTORFER

Niepylak mnemozyna Parnassius mnemo-

syne (L.) rozsiedlony jest od Azji centralnej

przez Iran, środkową i północną Europę po Pire-

neje. Zasięg występowania jest ściśle związany

z kokoryczą ( Corydalis sp.) rośliną żywicielską

gąsienic. Sudecka populacja tego gatunku opi-

sana jako podgatunek Parnassius mnemosyne

silesiacus F RUHST . uważana była do niedawna

za wymarłą. Niepylak mnemozyna objęty jest

w Polsce ścisłą ochroną prawną.

Pierwsze wzmianki w literaturze dotyczące

„śląskiej rasy” niepylaka mnemozyny pochodzą

z pracy W OLFA (1927). W pracy tej wymienione

są sudeckie stanowiska tego motyla. Są to usytu-

owane w Górach Kamiennych (Sudety Środko-

we): wierzchołkowe i południowe części stoku

Rogowca i Jeleńca koło miejscowości Grzmiąca,

góra Chełmiec koło Wałbrzycha, Dolina Złotej

Wody na północ od pasma Granicznika, rejon

wioski Trzy Strugi, południowe i południowo-

-wschodnie stoki Stożka w pobliżu Unisławia

Śląskiego oraz dolina pomiędzy masywem

Krzywuchy a masywem Włostowej-Suchawy

w okolicach Sokołowska. Ponadto gatunek wy-

mieniany był ze Ślęży, masywu Śnieżnika, Gór

Bialskich, Gór Sowich oraz Gór Opawskich koło

Prudnika (W OLF 1927).

W latach siedemdziesiątych 19 wieku

niepylak mnemozyna został wytępiony na

wielu stanowiskach w Górach Kamiennych. Na

skutek intensywnego odławiania motyli (W OLF

1927), fragmentacji zasięgu i przekształcania

środowiska na potrzeby leśnictwa i rolnictwa,

JANUSZ MASŁOWSKI

Fot. 1. Samiec niepylaka mniemozyny Panassius mnemosyne . Okolice Sokołowska. 18.06.04

(fot. J. Masłowski)

Fot. 2. Samica niepylaka mnemozyny. Okolice Sokołowska. 18.06.04 (fot. J. Masłowski).

Uwagi o trzech prawnie chronionych gatunkach motyli dziennych (Lepidoptera, Papilionoidea) w Sudetach

Fot. 3. Stanowisko niepylaka mnemozyny koło góry Bukowiec w okolicach Sokołowska w Górach Kamiennych.

30.04.04 (fot. J. Masłowski)

Fot. 4. Roślina żywicielska gąsienic niepylaka mnemozyny – kokorycz Corydalis sp. (fot. J. Masłowski).

JANUSZ MASŁOWSKI

wyginął całkowicie w Masywie Ślęży, masywie

Śnieżnika i w Górach Bialskich. W Górach

Sowich spotykany był jeszcze do roku 1900

(B ORKOWSKI 1965).

W 2003 roku odnaleziono populację nie-

pylaka mnemozyny na nowym, nie podawa-

nym dotąd stanowisku koło góry Bukowiec w

okolicach Sokołowska w Górach Kamiennych

(inf. ustna A. M UCHA ). Stwierdzono tutaj 68 mo-

tyli, w tym 7 osobników ze zdeformowanymi

skrzydłami i odnóżami (wady genetyczne spo-

wodowane długoletnią izolacją tej populacji

lub uszkodzeniami mechanicznymi poczwa-

rek). Na stanowisku tym autorowi udało się

odnaleźć stadia przejściowe motyli oraz ustalić

dokładne położenie i zasięg miejsc lęgowych.

Nowe stanowisko to wąska, o długości 600

metrów polana z rośliną żywicielską gąsienic i

nielicznymi roślinami kwiatowymi dla postaci

dorosłych. Polana w szybkim tempie zarasta

świerczyną i obecnie ma kształt wąskiego

przesmyku. Miejsce to otacza drzewostan

bukowo-świerkowy z domieszką jaworów.

Prawdopodobnie z tego stanowiska pocho-

dziły pojedyncze motyle obserwowane w

rejonie rozległej doliny pomiędzy Krzywuchą

a Włostową w Górach Kamiennych (B ORKOWSKI

1965, Ż ARKOWSKI 2000). Tym bardziej, że na

tym ostatnim stanowisku, sztuczne nasadzenia

świerka spowodowały zupełny zanik rośliny

pokarmowej tego motyla.

Na wyraźnie zaznaczającą się odmienność

„rasy śląskiej” niepylaka mnemozyny w sto-

sunku do pozostałych podgatunków w Polsce

wskazywali C HROSTOWSKI (1963) i K RZYWICKI

(1982). Odmienność ta dotyczy głównie samic

o rozległym ciemnym przyprószeniu skrzydeł,

które w populacji sudeckiej są liczniej repre-

zentowane. Cecha ta uwidacznia się głównie

na skrzydłach przednich, które jednocześnie

są lekko przezroczyste z wyraźnie zaznaczo-

ną białą obwódką wokół czarnych plamek

dyskoidalnych. Z uwagi na fakt, iż populacja

ta wykazuje liczne degeneracje wynikające z

braku wymiany genów, jakiekolwiek działa-

nia w najbliższym otoczeniu tego stanowiska

wymagają wyjątkowej ostrożności. Wskazane

byłoby zakończenie eksploatacji pobliskiego

kamieniołomu oraz powstrzymanie planów

budowy dróg w bezpośredniej bliskości oma-

wianego stanowiska. Siedlisko motyla wymaga

natychmiastowego objęcia ochroną (w porozu-

mieniu z Regionalną Dyrekcją Lasów Państwo-

wych we Wrocławiu i Wojewodą).

Niepylak apollo Parnassius apollo (L INNAEUS )

Gatunek euroazjatycki. Począwszy od Azji

centralnej zasięgiem swym obejmuje przede

wszystkim obszary górskie aż po Pireneje, na

niżu spotykany w północnej części Europy

(B USZKO i M ASŁOWSKI 1993). Jest to gatunek

chłodnego stepu, preferujący przestrzenie

otwarte, a w górach najczęściej piarżyska,

bezleśne stoki górskie o wystawie południowej

oraz miejsca o podłożu wapiennym. W Polsce

zachował się jedynie w Pieninach, wcześniej

znany był z Sudetów, Beskidów, Bieszczad oraz

Tatr, gdzie w ostatnich latach wyginął. Objęty

ścisłą ochroną prawną.

Z Sudetów pierwotnie znanych było kilka

podgatunków niepylaka apollo. Najdłużej

utrzymującym się podgatunkiem sudeckim był

P. a. silesianus M ARSCHNER z Kruczej Doliny koło

Lubawki, który ostatecznie wyginął w 1892

r. (K RZYWICKI 1982). Na początku ubiegłego

stulecia były dokonywane na tym stanowisku

próby reintrodukcji apolla z Bawarii, który

utrzymał się tu do roku 1926 (D ĄBROWSKI i

K RZYWICKI 1982). Trudno dziś jednoznacznie

ustalić czy główną przyczyną niepowodzenia

tego eksperymentu był kompleks różnych

czynników klimatycznych, ekologicznych i

antropogenicznych, czy wyłącznie odłowy

dokonywane przez kolekcjonerów, które były

w tym okresie modne.

W roku 1994 niepylak apollo został re-

introdukowany w rezerwacie Kruczy Kamień

koło Lubawki w Sudetach (inf. ustna J. B UDZIK ).

Do zasiedlenia użyto populacji wyhodowanej

w dolinie środkowej Odry (ośrodek hodowli

motyli we Wrocławiu), a powstałej ze skoja-

rzenia dwóch samców populacji pienińskiej

z dwiema samicami populacji alpejskiej z Alp

francuskich. Rezerwat Kruczy Kamień i łąki

do niego przyległe posłużyły do kojarzenia

tysięcy niepylaków apollo w pary, które na-

stępnie były odławiane i dalej hodowane w

ośrodku wrocławskim, a stamtąd sukcesywnie

przewożone w Pieniny. Ze względu na ograni-

czoną pojemność siedliskową rezerwatu Kruczy

Kamień ostatecznie pozostawiono tam tylko

50 zapłodnionych samic (I RZYKOWICZ 1996).

W rezerwacie i na łąkach w jego najbliższej

okolicy, istnieją doskonałe warunki dla roz-

woju gąsienic tego gatunku, dzięki bogactwu

rosnących tu rozchodników Sedum maximum i

S . album , na których one żerują. Cztery lata po

wprowadzeniu niepylaka apollo do rezerwatu

13 lipca 1998 r. B ORKOWSKI (1998) obserwował

Uwagi o trzech prawnie chronionych gatunkach motyli dziennych (Lepidoptera, Papilionoidea) w Sudetach

tam jednego samca. Natomiast 11 czerwca

1997 r. obserwowano tam ponad 30 gąsienic

niepylaka apollo (obserwacje własne, inf. ustna

R. U RBANIAK ). Ponadto w lipcu 1996 r. zaobser-

wowano na tym stanowisku 4 motyle (inf. ustna

C. N ARKIEWICZ ).

W dniu 21 czerwca 2005 r. w Kruczej

Dolinie autor obserwował jednego samca nie-

pylaka apollo odwiedzającego poszczególne

piargi rezerwatu i pobliską łąkę. Okaz ten był

z pewnością pierwszym, świeżo wyklutym w

tym roku (nie wykazywał śladów uszkodzeń)

osobnikiem tej populacji utrzymującej się przez

11 pokoleń. W okresie 1995-2005 populacja ta

nie była uzupełniana osobnikami z hodowli.

Rejon Gór Kruczych już od połowy 19

wieku jest miejscem wprowadzania szeregu

ograniczeń w środowisku. Obecnie prace

melioracyjne, zmiana przebiegu strumienia,

intensywne użytkowanie łąk, budowa drogi,

sztuczne zalesienia, stosowanie chemicznych

środków ochrony roślin powodują dalszą degra-

dację. Dodatkowo w rezerwacie zachodzi także

niekorzystna sukcesja i w przyszłości należa-

łoby ją kontrolować. Te niekorzystne zmiany

zauważa także B ORKOWSKI (1998). Pomimo tego

rejon Kruczej Doliny nie stracił atrakcyjności

dla tego gatunku dzięki zachowaniu prawie

naturalnych zbiorowisk roślinności kseroter-

micznej z Sedum maximum i dostępności do

roślin nektarowych. Zatem kontynuacja prac

związanych z reintrodukcją tego motyla na

omawianym stanowisku oraz w innych dogod-

nych dla tego gatunku miejscach w Sudetach,

mająca na celu utworzenie stabilnej populacji,

wydaje się pożądana.

tyka się błędne dane o występowaniu górówki

sudeckiej w Tatrach (H IGGINS i R ILEY 1984) skąd

nigdy nie była wykazywana ani po polskiej,

ani po słowackiej stronie. Błąd ten powielany

był później w opracowaniu T OLMANA i L EWING -

TONA (1998). Nie wiadomo w zasadzie, co jest

przyczyną tych omyłek, gdyż rozróżnianie obu

wspomnianych gatunków nawet na podstawie

wyglądu zewnętrznego jest możliwe i cechy te

wskazuje już K RZYWICKI (1966).

W Polsce motyl ten znany był do roku 1976

z jedynego stanowiska w rejonie Gór Bialskich

(B USZKO i M ASŁOWSKI 1993). Przyczyną zaniku

tego wyjątkowo wrażliwego na zmiany środo-

wiskowe gatunku były intensywne, selektywne

odłowy przez kolekcjonerów oraz zabiegi

chemiczne na obszarach leśnych.

W 2001 r. autor zaobserwował jedną

samicę tego gatunku w rejonie Śnieżnika

Kłodzkiego na niewielkiej śródleśnej polanie.

Była to osiadła, świeżo wylęgła samica po-

chodząca z tego stanowiska. W dniu 13 lipca

2005 r. autor stwierdził tam jeszcze trzy samce.

Dwa spośród nich były już mocno zlatane i

wykazywały ślady uszkodzeń. Na omawianym

stanowisku odszukano rośliny żywicielskie

gąsienic, trawy tomkę wonną Anthoxanthum

odoratum L. i wiechlinę roczną Poa annua L.,

na których zaobserwowano składanie jaj przez

samicę. Niektórzy badacze podają jako rośliny

żywicielskie: wiechlinę roczną Poa annua L. i

kupkówkę pospolitą Dactylis glomerata L. (G ŁO -

WACIŃSKI i N OWACKI 2004). Jednakże wybiórczość

pokarmowa omawianego gatunku jest kwestią

otwartą, gdyż autorzy czescy podają dla tego

gatunku, jako główną roślinę pokarmową ko-

strzewę niską Festuca supina S CHUR ., poza tym

wymieniając również szereg innych gatunków

traw (K URAS i in. 2001). Można więc wywnio-

skować, iż górówka sudecka jest gatunkiem

polifagicznym.

Masyw Śnieżnika w Sudetach jest obecnie

jedynym stanowiskiem tej chronionej górówki

w Polsce, która pilnie wymaga ochrony czynnej

i restytucji. Najskuteczniejszą metodą wydaje

się zalegalizowana hodowla i sukcesywne

zasilanie okazami właściwych dla niej bioto-

pów ze stałym monitoringiem prowadzonych

zabiegów.

Górówka sudecka Erebia sudetica S TAUDINGER

Gatunek ten występuje w Europie w

centralnej i zachodniej części masywu Alp,

w Sudetach i na pojedynczych stanowiskach

w Karpatach Południowych. Rozsiedlenie

górówki sudeckiej do dziś jednak pozostawia

pewne wątpliwości w związku z myleniem

jej przez wielu autorów z podobną do niej

górówką Erebia melampus (F UESSL .). Ta ostatnia

podawana była z Sudetów jako E. melampus f.

sudetica S TDGR . (W OLF 1927). W literaturze spo-

Uwagi o trzech prawnie chronionych gatunkach motyli dziennych (Lepidoptera, Papilionoidea) w Sudetach - Janusz Masłowski - PRZYRODA SUDETÓW t. 8(2005) - 81-88.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: