Wstęp do zielarstwa i fitoterapii.pdf

Wstęp do zielarstwa i

fitoterapii

Oraz podstawy profilaktyki chorób

metodami naturalnymi

w ujęciu historycznym i współczesnym

Ciała czynne zawarte w ziołach: alkaloidy,

aminokwasy, aminy biogenne, antrachinony,

biopierwiastki, flawonoidy, garbniki, glikozydy,

gorycze, kumaryny, olejki eteryczne, pektyny,

prowitaminy, saponiny, śluzy, witaminy

Witaminy i biopierwiastki – znaczenie dla

organizmu; zastosowanie w lecznictwie; objawy

niedoboru; źródła witamin

i biopierwiastków

Ciała czynne zawarte w ziołach

Poszczególne zioła mają określony skład chemiczny obejmujący rozmaite

związki organiczne i nieorganiczne. Wiele z tych związków w organizmie człowieka

wykazuje działanie farmakologiczne. Jedne z nich leczą, inne natomiast działają

stymulująco i tonizująco na organizm, np. sole mineralne, aktywne enzymy,

alkaloidy, flawonoidy, glikozydy, witaminy i prowitaminy.

W niektórych ziołach znajdują się substancje trujące lub szkodliwe, jeśli zostaną

spożyte w nadmiernych ilościach. To, czy dana substancja zadziała jako lek, czy

jako trucizna - zależy od jej dawki. Są również substancje obojętne dla naszego

ustroju, np. suberyny, kutyna, woski.

Ciała czynne zgromadzone są przeważnie w wakuolach czyli w wodniczkach, gdzie

są rozpuszczone w soku komórkowym.

Gorycze

Gorycze są to bezazotowe związki najczęściej o charakterze glikozydowym,

które wykazują silnie gorzki smak i odruchowo zwiększają wydzielanie śliny,

kwasu solnego, soku jelitowego i trzustkowego. Jest to nazwa o znaczeniu

historycznym, bowiem zbiorcza dla rozmaitych substancji o smaku gorzkim, często

bardzo różnorodnych pod względem chemicznym Działają ogólnie wzmacniająco

w różnego rodzaju osłabieniach. Polepszają trawienie, pobudzają apetyt,

podwyższają kwasowość soku żołądkowego, przyspieszają wchłanianie mleczka

pokarmowego (strawiony, upłynniony pokarm) z jelit do krwi i limfy. Większość z

nich działa także żółciopędnie i dlatego stosuje się je w przypadku przewlekłych

chorób układu żółciowego.

Glikozydy gorczyczne zawarte są np. w goryczkach Gentiana (gencjopikrozyd,

amarogentyna), w bobrku Menyanthes (loganina, menyanthyna, meliatyna), w

bylicy Artemisia (absyntyna, artabsyna, anabsyntyna), w centurii Centaurium

(erytrocentauryna, amarogentyna).

Do substancji gorzkich należą także olejki gorczyczne, to jest izotiocyjaninowe o

ogólnym wzorze R-N:C:S. Enzymatyczny rozpad tzw. glukozynolatów

(glikozydowe połączenia siarki) prowadzi do wydzielania się olejków

gorczycznych. Podstawową strukturą olejków gorczycznych jest układ izonitryli.

Rozpowszechnione są w rodzinie Cruciferae (krzyżowe) i Umbelliferae

(baldaszkowate). Te z kolei dodatkowo działają silnie odkażająco i żółciotwórczo

(np. rzodkiew Raphanus, gorczyca Sinapis alba ).

Antrachinony

Antrachinony są to związki pochodne antracenu (zw. trójcykliczny),

podobnie jak antrony. Spotkać je można w grzybach Penicillinum i Aspergillus

oraz w roślinach wyższych, np. w rodzinie rdestowatych Polygonaceae ,

trędownikowatych Scrophulariaceae , liliowatych Liliaceae czy szakłakowatych

Rhamnaceae . Są to związki z reguły glikozydowe, rozpuszczone w soku

komórkowym (wakuolarnym). Działają rozwalniająco – przeczyszczająco,

wpływając drażniąco na śluzówkę i mięśniówkę jelit. Zbyt częste stosowanie ziół

zawierających tego typu związki, np. kruszyny, szakłaku, senesu - jest

niebezpieczne, gdyż powoduje przekrwienie jelit i narządów pobliskich; zaburza

(rozleniwia) także naturalne odruchy motoryczne jelit, co prowadzi z kolei do

atonii jelit. Podczas przerabiania (suszenia, gotowania) antrachinony ulegają

stopniowemu utlenianiu.

Atomy węgla i tlenu w pochodnych antronu u grzybów pochodzą z octanu zaś u

roślin wyższych pierścień A powstaje z kwasu szikimowego. Dimery to produkty

złożone z większej liczby jednostek antrachinonu. Dimerem jest np. hiperycyna

zawarta w dziurawcu, czy fagopiryna zawarta w gryce. Nie działają one

przeczyszczająco, ale uczulają na światło (wpływ fotouczulający), działają

przeciwzapalnie oraz pobudzają układ nerwowy (hamują rozkład adrenaliny i

noradrenaliny).

Kumaryny

Kumaryna – lakton o-hydroksycynamonowy, dwupierścieniowy związek

heterocykliczny, pochodny alfa-pironu, czyli mają rdzeń benzo-alfa-pironowy na

którym są rozmaite podstawniki (grupy chemiczne). Związki kumarynowe

występują w roślinach jako glikozydy, niekiedy są składnikiem olejków

eterycznych. W hydrolizie enzymatycznej rozkładają się na glukozę i wolne kwasy

kumarynowe, w wyniku czego wyzwala się przyjemny i charakterystyczny zapach

siana. Kumaryny zgromadzone są w wakuolach komórek w różnych organów,

głównie jednak nadziemnych (wolny aglikon). Wyraźnie oddziałują na organizm

człowieka. Piranokumaryny (np. wisnadyna w aminku) rozszerzają naczynia

krwionośne (wieńcowe) i wywierają wpływ rozkurczowy. Umbeliferon (u

baldaszkowatych), eskulina (w kasztanowcu) i herniaryna (u połonicznika)

posiadają właściwości ochraniające organizm przed działaniem promieni

ultrafioletowych. Dużo związków kumarynowych (melilotyna, dikumarol, kwas

kumarynowy, kw. melilotowy) posiadają nostrzyki Melilotus . Dikumarol hamuje

wytwarzanie protrombiny we krwi, a co za tym idzie obniża jej krzepliwość

(działanie przeciwzakrzepowe). Najwięcej kumaryny w nostrzyku przypada na

okres kwitnienia, kiedy zawartość jej dochodzi do 1,2%. Większość kumaryn

działa też przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i uspokajająco. Niektóre z

furanokumaryn uczulają na światło, np. psoralen zawarty w baldaszkowatych.

Angelicyna (np. w arcydzięglu) obniża ciśnienie krwi i uspokaja. Oczywiście łatwo

się domyśleć skąd nazwy: furanokumaryny mają przyłączony pierścień furanowy, a

piranokumaryny – pierścień piranowy.

Dicumarol znalazł zastosowanie w lecznictwie. Syntetyczne pochodne kumarolu,

np. acenokumarol, dihydroksykumaryna są silnymi lekami przeciwzakrzepowymi.

Podawane są osobom mającym sztuczną zastawkę serca, ponadto w profilaktyce i

leczeniu zatorów i zakrzepicy żylnej i w chorobie niedokrwiennej serca.

Dawkowanie zależy od choroby i wrażliwości indywidualnej pacjenta na lek;

średnio podaje się 2-4 mg acenokumarolu/ dobę. Preparaty: Acenocoumarol (Polfa

Pabianice, Polfa – W-wa) – tabl. 4 mg, Sintrom Novartis – tabl. 1 mg i 4 mg.

Glikozydy

Glikozydy to grupa związków organicznych o bardzo skomplikowanej

budowie chemicznej. Są to pochodne cukrów prostych, utworzone przez połączenie

cukru z hydroksylowym składnikiem niecukrowym. Część niecukrową glikozydu

określa się jako aglikon lub genina, a część cukrową mianem glikonu. Pod

względem konfiguracji wiązań glikozydowych rozróżnia się:

1. 1. O-glikozydy, które są najbardziej rozpowszechnione w świecie roślin. W

tych glikozydach cukier przyłączony jest do cząsteczki alkoholu lub kwasu

karboksylowego poprzez atom tlenu.

2. 2. C-glikozydy – reszta cukrowa dołączona jest bezpośrednio do atomu

węgla.

3. 3. S-glikozydy, zawierające aglikony siarkowe.

4. 4. N-glikozydy – reszta cukrowa dołączona jest do atomu azotu.

W zależności od jakich związków pochodzą aglikony, glikozydy dzielimy na:

1. Glikozydy pochodne fenylopropanu, gdzie należą związki flawonoidowe

obejmujące bardzo ważne w ziołolecznictwie antocyjany, leukoantocyjanidyny,

flawony, flawonole, flawanony i chalkony.

· · Antocyjany zawierają aglikon – antocyjanidynę (związek

amfoteryczny) i cukier (np. glukoza). Aglikon tworzy z kwasami sole

oksoniowe barwy czerwonej, a z zasadami sole fenolowe barwy niebieskiej.

Antocyjany są więc barwnikami czerwonymi lub niebieskimi kwiatów i

owoców. Zawartość ich w płatkach korony bywa nieraz znaczna, np. 20% w

płatkach bratków. Pod wpływem hydrolizy kwasowej rozkładają się na

cukier (cukry) i antocyjanidyny. Zabarwienie antocyjanów zależy od

odczynu pH soku komórkowego. Przy odczynie kwaśnym kolor jest różowy

lub czerwony, przy zasadowym – niebieski, błękitny, granatowy.

Czynnikami sprzyjającymi syntezie antocyjanów są: światło, niska

temperatura, niedobór azotu. Rośliny w trakcie wegetacji (w miarę starzenia)

i na różnych glebach mogą mieć różną barwę kwiatów, np. miodunka, fiołki

(różne odcienie). Antocyjany rozpuszczają się w wodzie. Wykazuja

działanie farmakologiczne. Działają przeciwzapalnie, przeciwalergicznie,

uspokajająco, przeciwwysiękowo, poprawiają krążenie w naczyniach

włosowatych, wzmacniają ścianki naczyń krwionośnych. Nazwy

antocyjanów pochodzą często od nazw łacińskich rodzajów lub gatunków

roślin, np. malwidyna (w malwach), peonidyna (w piwoniach, czyli

peoniach), pelargonidyna (w pelargoniach), petunidyna (w petuniach),

cyjanidyna (w Centaurea cynus czy w chabrze bławatku), sambucyna (w

Sambucus nigra – bzie czarnym), wiolanina (w Viola – fiołkach).

· · Leukoantocyjanidyny – pokrewne związki antocyjanom, lecz

bezbarwne, jednakże pod wpływem kwasów przechodzą w barwne

antocyjany. Występują w owocach. Wzmacniają serce, uszczelniają

naczynia krwionośne. Obecne są, np. w owocach kaliny, głogu, aronii.

· · Flawony - związki 2-fenylochromonowe barwy jasnożółtej, obecne w

kwiatach, owocach i w organach asymilacyjnych. Działają moczopędnie,

kardiotonicznie, wzmacniająco na naczynia i rozkurczowo na miocyty

gładkie. Przedstawicielami są: witeksyna obecna w kwiatach głogu, luteolina

i diosmina oraz ich pochodne (praktycznie wszędzie rozpowszechnione),

apigenina (np. w rumianku, dalii), linaryna (w lnicy Linaria ), chryzyna (w

topolach i wierzbach).

· · Flawonole są intensywnie żółtymi barwnikami rozpowszechnionymi u

wszystkich roślin. Należy tu kwercetyna i jej pochodne (kwercytryna i

izokwercytryna obecne, np. we wrzosach, borówkach, w kasztanowcu, w

herbacie, skrzypie; rutozyd w rucie, hiperozyd w dziurawcu i w brzozie,

awikularyna w rdestach, ramnetyna w szakłaku),kemferol i jego pochodne

(np. robinina w robinii, astragalina w arnice, ekwizetryna w skrzypie).

Rutyna, kwercetyna i hesperydyna to 3 najważniejsze substancje składowe

witaminy P (patrz witamina P). Ogólnie biorąc działają one przeciwzapalnie,

moczopędnie, przeciwalergicznie, przeciwwysiękowo,

przeciwmiażdżycowo, uspokajająco, rozkurczowo, wydłużają i potęgują

działanie witaminy C. Wymiatają wolne rodniki, chronią przed

nowotworami, wzmacniają serce. Powodują umiarkowany wzrost siły

skurczów i wzrost pojemności minutowej serca.

· · Flawanony – występują w korze, liściach i owocach roślin, np.

eriodykcjol i noryngenina obecne w śliwach i czeremchach, hesperydyna –

w pomarańczy, cytrynach, grejfrutach, w mięcie, pinocembryna - w sosnach

i w propolisie, likwirytyna – w lukrecji. Działanie jak wyżej.

· · Chalkony – produkty pośrednie w biosyntezie flawonoidów o działaniu

spazmolitycznym na miocyty gładkie. Należy tu ksantohumnol obecny w

chmielu i izosalipurpozyd i w kocankach.

2. Glikozydy pochodne sterydów – aglikonem jest pochodna steranu. Należą tu

glikozydy nasercowe, saponiny sterydowe i glikoalkaloidy sterydowe.

· · Glikozydy nasercowe dzielimy na kardenolidowe (mają pięcioczłonowy

pierścień laktonowy) i bufadienolidowe (sześcioczłonowy pierścień

laktonowy). Do kardenolidów zaliczyć można m.in. oleandrynę, digitoksynę,

gitoksynę, digoksynę, lanatozydy, peruwozyd, adonitoksynę,

konwalatoksynę, konwalozyd, strofantozyd, strofantynę cymarynę. Do

bufadienolidów zalicza się, m.in. helebrynę, scylareninę i scylaren.

Glikozydy nasercowe występują w miłku wiosennym - Adonis vernalis, w

naparstnicy wełnistej i purpurowej - Digitalis lanata et Digitalis purpurea, w

konwalii majowej - Convallaria maialis, w oleandrze pospolitym - Nerium

oleander, w kokoryczkach - Polygonatym, w cebulicach - Scilla i in.

Wchodzą w skład prostych i złożonych preparatów farmakologicznych, np.

Cardiol C (Herbapol) - krople (konwalia), Neocardina (Herbapol) - krople

(konwalia) – krople, Kelicardina (Herbapol) – krople (konwalia), Phytocard

(Phytopharm) – krople (konwalia), Convafort (Herbapol) – draż. (konwalia),

naparstnicowe: Digitoxin Didier (Hormosan) – tabl. 0,07 i 0,1 mg, Digitoxin

Streuli – tabl. 0,1 mg, Coramedan (medice) – tabl. 0,07 mg, Digimed

(Corax) – tabl. 0,07 i 0,1 mg, Digoxin (Polfa Kutno, Polfa W-wa) – tabl. 0,1

i 0,25 mg, amp. 0,5/2 ml, Digoxin – Sandoz Novartis – tabl. 0,125 i 0,25 mg,

amp. 0,25 mg/2 ml, Lanicor (Roche) – tabl. 0,25 mg, fl. 10 i 20 ml –

roztwór, amp. 0,25 mg – dożylnie, Lanoxin (Wellcome) – tabl. 0,25 mg,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: