Zakres przedmiotowy socjologii pracy:
1. socjologiczne ujęcie i definicja pracy, klasyfikacja jej różnych form i rodzajów występujących w dawnych i we współczesnych zbiorowościach ludzkich oraz podstawowe zasady sprawnego wykonywania tej sfery aktywności ludzkiej;
2. badania społecznych konsekwencji pracy, skutków społecznego jej podziału i rozwoju narzędzi pracy;
3. analiza czynników wpływających na motywację pracownika i intensywność jego wysiłku warunkującego wydajność załogi i ogólną produkcyjność zakładu pracy;
4. zagadnienia społecznych czynników wpływających na zadowolenie z pracy i na identyfikację pracowników z zakładem pracy oraz analiza czynników warunkujących morale pracownicze;
5. kwestie dotyczące zjawisk i procesów dezorganizacji systemu społecznego zakładu oraz wpływu tych procesów na wykonywanie pracy;
6. problematyka stosunków między załogą a kierownictwem;
7. zinstytucjonalizowanie formy kierowania pracą w społeczeństwach nowoczesnych (biurokracja, organizacja itp.);
8. sprawy dotyczące wpływu pracy na tworzenie się rozmaitych typów osobowości i na wymagane selekcje zawodowe.
Do najważniejszych zagadnień wchodzących w zakres zainteresowań socjologii pracy wg J. Szczepańskiego (1961 )należą:
1. Ogólne zagadnienia definicji pracy, klasyfikacja jej różnych form i rodzajów występujących w różnych zbiorowościach oraz ogólne zagadnienia społecznego wykonywania pracy (teoria).
2. Badania społeczne konsekwencji pracy , skutków społecznego podziału pracy i rozwoju narzędzi pracy.
3. Badanie czynników wpływających na motywację do pracy , intensywność wysiłków pracowników a więc na wydajność pracy , efekty całego zakładu.
4. Badania czynników wpływających na identyfikowanie interesów załogi i interesów zakładu pracy oraz utożsamianie celów osobistych z celami i wartościami zakładu.
5. Badania zjawisk i procesów dezorganizacji systemu społecznego zakładu.
6. Badania stosunków pomiędzy załogą a kierownictwem , cech jakie powinien posiadać kierownik , co powinien wiedzieć o pracownikach aby skutecznie kierować pracą.
7. Badanie biurokracji jako depersonalizowanej (choć zracjonalizowanej ) postaci zarządzania a kierowaniem oraz skutków zachodzących pod jej wpływem.
8. Badanie wpływu pracy na tworzenie się typów osobowości , typów zawodowych i selekcji społecznej.
Socjologia pracy bada przede wszystkim zakład pracy jako miejsce , w którym procesowi pracy towarzyszą różne zjawiska społeczne . Socjologia bada:
- motywy pracy
- wzajemne oddziaływania ludzi i grup ludzkich
Stara się odpowiedzieć na pytanie : Co należy zrobić w sferze społecznej aby osiągnąć zamierzone cele (efekty) ?
Znajomość wiedzy socjologicznej oraz wyników badań socjologicznych może przyczynić się do :
- lepszego „ gospodarowania „ zasobami ludzkimi , co z kolei jest ważne dla
- usprawnienia (i racjonalizacji) procesów pracy
Praca.
Praca – (wg socjologii) to aktywność związana z optymalizacją fizyczną i kontrolą wysiłku. Praca spełnia ważną rolę w życiu człowieka:
· utrzymanie rodziny;
· rozwój osobisty;
· okazja do współpracy z ludźmi;
· pokonywanie oporów i kształtowanie charakteru;
· daje pozycję społeczną;
Praceologia – nauka o normach i zasadach skutecznego i sprawnego działania. Jej twórcą był Tadeusz Kotarbiński.
-„Splot czynów mający charakter pokonywania trudności dla uczynienia zadość czyimś istotnym potrzebom” – T. Kotarbiński „Traktat o dobrej robocie”.
Poważne zadanie – to takie, którego nie wykonanie grozi zagrożeniem pozycji człowieka. Praca (wg praceologii) to działanie w sytuacji przymusowej narzucanej przez niezaspokojoną potrzebę prowadzącą do jej zaspokojenia (np.: robienie zakupów).
Ekonomia – traktuje pracę jako towar, który to człowiek sprzedaje na rynku pracy. Będą to: morale, kwalifikacje, siłę fizyczną, umiejętności w celu produkcji dóbr i usług, również w celu zaspokojenia potrzeb materialnych i niematerialnych. Praca prowadzi do rozwoju cywilizacji, ale również stanowi zagrożenie dla środowiska. Praca zwiększa możliwości człowieka (postęp techniczny). Praca to każda czynność wykonana celowo, która ma jednocześnie wysokość społeczną (społecznie doniosła).
Praca jest czynnością społeczną ponieważ :
1. Wpływa na dążenia , podstawy , interesy a więc na zachowanie innych jednostek i grup
2. Służy zaspokojeniu potrzeb , które między innymi są wyznaczone przez kulturę i strukturę społeczną
3. Przez kulturę i strukturę społeczną wyznaczane są cele, środki i metody pracy
4. Praca na ogół wymaga współpracy wielu jednostek i grup (koordynacji , kierowania). W procesie pracy (organizowania , kierowania ) podstawowe prawa współżycia społecznego odgrywają zasadniczą rolę.
Praca a kultura.
Praca jako kategoria społeczna obejmuje :
- umiejętność pracy
- sposoby jej organizowania
- narzędzia, urządzenia techniczne
- wyprodukowane dobra
Stanowi element kultury danego społeczeństwa.
Definicja kultury.
Kultura to ogół modeli, wzorów i wytworów ludzkiego zachowania , dziedziczonych z pokolenia na pokolenie. (wg Klukholma) Wartość to koncepcja odnosząca się do tego, co jest godne pożądania dla jednostki lub grupy ludzi. Powstała w trakcie pracy kultura (kultura pracy) obejmuje zarówno:
· narzędzia , metody i wytwory pracy jak też
· wzory życia, wartości osobowe (które ludzie chcą w pracy i dzięki niej mający realizować)
Ideałem dobrego pracownika jest człowiek mający takie cechy jak :
· uczciwość
· solidność
· koleżeńskość
· zaangażowanie
· przyswajanie sobie zasad dobrej roboty a więc postępowania :
· sprawnego
· skutecznego
· wydajnego
Np. dobry lekarz praktyk to :
· odpowiedzialny
· cierpliwy
· wydajny umysłowo
· życzliwy
· tolerancyjny
· uspołeczniony(bezinteresowny)
Między postulatami a praktycznymi zachowaniami (zwyczajami) zachodzą jednak rozbieżności . Poziom umiejętności , wykorzystanie wiedzy, zainteresowania, odpowiedzialności nie zawsze są zgodne z założeniami , co uważa się za przejaw niskiej kultury pracy.
Rozwój socjologii pracy sięga dawnych czasów, kiedy to prekursorem był Platon. Później zajmowali się tym wybitni profesorowie, tacy jak August Comte (XIX w.). On zapoczątkował socjologię. Wymieniał nauki złożone, a do nich zaliczał socjologię, gdy szeregował nauki. Wzrost zainteresowania socjologią pracy wiąże się z rozwojem kapitalizmu. Dyscyplina ta rozwinęła się na gruncie amerykańskim. Polscy socjologowie to:
Dawniej : Zaniecki, Krzywicki, Adamiecki, Rychliński
Współcześnie : Szczepański, A. Matejko, Doktor, Kulpińska
Kryteria rozważań nad socjologią pracy:
1. Przyjmowana koncepcja człowieka
2. Jak jest rozumiany zakład pracy
3. Rozumienie roli kierownictwa.
Nurt racjonalizacji pracy (nurt klasyczny).
Cechą charakterystyczną klas teorii racjonalizacji procesu pracy jest założenie o wyższości interesu zakładu pracy nad dobrem jednostki , członków jego załogi. Nurt ten rozwinął się w USA. Twórcą był MC GREGON , który zakładał , że człowiek ma wrodzoną wiedzę do pracy ale jej unika. Trzeba go nakłaniać do tej pracy ( tylko wykonuje polecenia ). Człowiek woli być kierowany niż odpowiedzialny. Ma małe ambicje i pragnie spokoju. Człowiek zgadza się na system hierarchiczny, jest bezwolnym wykonawcą, wiernym, lojalnym. Typ X. Kierownictwu przypisano twórczą rolę a reszcie pozostało realizowanie poleceń.
Zasadniczym aksjomatem tego kierunku jest to , że człowiek nie chce i nie powinien być izolowany praktycznie oraz w teoretycznych rozważaniach:
· od zespołu roboczego
· od grupy
Twórcą był Elton Mayo , chciał zatrudnienia w zakładach pracy socjologów, kładł nacisk na rolę małych grup w zakładach pracy i na inne motywy niż ekonomiczne.
Ponadto : człowiek uczestniczy w systemie społecznym przedsiębiorstwa nie tylko jako jednostka ekonomiczna ze względu na potrzeby materialne , ale także realizuje inne potrzeby np. bezpieczeństwa oraz społeczne wyrażające się w dążeniu do życia w grupie. Jednostka potrzebuje aprobaty , uznania, akceptacji ze strony innych ludzi. W zakładzie pracy taka rolę mogą spełniać grupy formalne i nieformalne, kierownicy formalni oraz liderzy nieformalni. Szkoła human relations stanowi istotny krok w rozwoju socjologii pracy . Ujawnia nowe uwarunkowania wydajności pracy (powiązanie wydajności z satysfakcją ). Dało to podstawy do poszukiwania nowych form organizacji pracy, odejście od zbyt szczegółowych instrukcji (nadmiernej formalizacji), złagodzenie nadzoru. Badania E Mayo zaowocowały rozwojem teorii motywacji oczekiwań i teorii potrzeb(Maslow).
Cechą charakterystyczną klasycznej teorii racjonalizacji procesu jest założenie o wyższości interesu zakładu nad interesem jednostki. Zasadniczym aksjomatem kierunku human relations jest ta, że człowiek nie chce i nie powinien być izolowany praktycznie oraz w teoretycznych rozważaniach:
- od grupy;
- od zespołu roboczego;
Człowiek uczestniczy w systemie społecznym przedsiębiorstwa nie tylko jako jednostka ekonomiczna ze względu na potrzeby naturalne, ale też realizuje inne potrzeby np.: potrzeba bezpieczeństwa, społecznie wyrażające się w dążeniu do życia w grupie. Jednostka potrzebuje aprobaty, uznań, akceptacji ze strony innych. W zakładzie pracy taką rolę mogą spełniać grupy formalne i nieformalne, kierownicy formalni a także liderzy nieformalni. Szkoła human relation stanowi istotny krok w rozwoju socjologii pracy. Ujawnia nowe uwarunkowania wydajności pracy (powiązania wydajności z satysfakcją). Dało to podstawę do poszukiwania nowych form organizacji pracy, odejście od zbyt szczegółowych instrukcji, złagodzenia nadzoru. Badania e. Mayo zaowocowały rozwojem teorii motywacji oczekiwań i teoria potrzeb.
Współczesna socjologia pracy.
Nowe tendencje w socjologii pracy pojawiły się na początku lat 60-tych. Podjęto wówczas krytykę szkoły human relations i szkoły racjonalizacji pracy. Pojawiły się opinie , że klasyczna teoria racjonalizacji procesu pracy analizowała „zakład bez ludzi” a szkoła human relations „ludzi bez celów i zadań zakładu”. Nowe tendencje w socjologii pracy dążyły do przezwyciężenia tych skrajności , traktując zakład jako złożony agregat społeczny , w którym obok wspólnoty istnieje także odmienność interesów grupowych.
Zakład aby trwać musi:
1. integrować system społeczny rozumiany jako układ pozycji i ról społeczno-zawodowych.
2. adaptować się do zewnętrznego otoczenia (a więc rozbudowywać łączność i rozwiązywać problemy).
„Zgoda” jest eksponowana we współczesnej socjologii pracy jako czynnik organizujący wewnętrzny porządek społeczny zakładu (A Etzioni, M Crozier Januszek)
Podsystemy:
- komunikowania
- równowagi
- adaptacji
- podejmowania decyzji
Współczesna socjologia pracy (podobnie jak inne nauki) podlega ciągłym procesom integracji i zróżnicowania.
Najważniejsze kierunki w socjologii pracy to:
1. Psychologizujący (najbliżej human relations , zachowanie małych grup z celami zakładu, porozumienie między tymi grupami a kierownictwem. Kierownicy pełnią rolę osi łączącej. Jest otwarty styl kierowania. - Rlikert)
2. Systemów społecznych (zakład traktowany jako kompleksowy system składający się z podsystemów: komunikacji, równowagi, adaptacji, podejmowania decyzji. Czynnikiem integrującym są role. - T Parsons, H A Simon, I G March)
3. Strukturalny ( stara się opisać wpływ otoczenia na strukturę zakładu pracy, organizacji formalnych zakładu pracy. Pojęcie formalnej organizacji kompleksowej – wysoko sprecyzowanej struktury. Zorientowanie się na czym polegoa organizacja, jak funkcjonuje technologia. Zwraca się uwagę na wpływ otoczenia na zakład, a pomija się wpływ zakładu na otoczenie. Pojęcie gry. Ludzie na podstawie analizy sytuacji podejmują działania.)
4. Działania ( zwraca uwagę , że zachowanie człowieka opiera się o postrzeganie subiektywne sytuacji, w której się znalazł. Przedstawicielem jest Gottman. Lata 70. Skoncentrowanie się na odkrywaniu gier strategii funkcjonujących między ludźmi. Bada się role społeczne. Nie są najistotniejsze role, jakie pełni człowiek, ale jak sam postrzega siebie i swoje otoczenie.)
Zakład pracy w ujęciu socjologicznym.
System społeczny zakładu pracy.
Pojęcie „ system społeczny” ma w socjologii uwarunkowane miejsce. Jednym z czołowych twórców koncepcji systemów społecznych jest T. Parsons (Social system Nowy York 1951).
System wg Parsonsa to układ wzajemnych zależności i powiązanych ze sobą działań czyli ról społecznych między którymi stosunki są uregulowane normatywnie i wyznaczone przez cele instytucji, stanowiąc różnorodne struktury społeczne wzajemnie na siebie oddziałujące.
Rola społeczna:
1. Zespół norm regulujących zachowanie osoby zajmującej określa pozycję w społeczeństwie
2. Wg Parsonsa zorganizowany sposób uczestniczenia jednostki w systemie społecznym
3. Wg Szczepańskiego względnie trwały system zachowań ludzkich będących reakcjami na zachowania innych przebiegających wg mniej lub bardziej ustalonego wzoru, których grupa oczekuje od swoich członków(zajmujących określone pozycje). Zachowanie związane z nią to interakcje osób zajmujących wzajemnie ze sobą powiązane pozycje i role , a przebieg tych interakcji jest z góry określony normami przypisanymi każdej z nich.
Stosunek społeczny:
1. System unormowanych wzajemnych oddziaływań między dwoma partnerami na gruncie określonej platformy(Szczepański)
2. Względnie trwały system obejmujący dwóch partnerów, łącznik czyli jakiś przedmiot, interes, postawa, wspólna wartość oraz pewien układ obowiązków i powinności czyli unormowanych czynności, które partnerzy z obowiązku muszą wobec siebie wykonać.
Norma to powszechnie przyjęty wzór zachowań, przekonań, postaw. Istnieją więc społeczne wyobrażenia o tym jak należy się zachować zajmując określoną pozycję społeczną. Normy nie są na ogół formalnie opisane , zauważa się je gdy następuje drastyczne ich przekroczenie.
Funkcje systemu wg Parsonsa:
1. stawianie i realizacja zadań;
2. dbanie o swoistość wewnętrzną;
3. pojawienie się konfliktów i napięć – przeciwdziałanie;
Typy zachowań w pracy:
· związane z technologią pracy;
· formalne, czyli zgodne z obowiązującymi przepisami;
· zachowanie nieformalne;
System.
1. system może zaistnieć gdy istnieje zgodność z danym środowiskiem , w którym miałby istnieć
2. jeżeli system posiada zdolność rozwiązania nacisków zewnętrznych i wewnętrznych
3. musi być tendencja i działanie przygotowujące ludzi do działania systemu
4. musi być zachowana łączność pomiędzy poszczególnymi elementami systemu
5. wartości, które stanowią podstawę porozumiewania się między członkami systemu.
Wartość – konkretna koncepcja dotycząca człowieka i zbiorowości odnosząca się do tego co jest godne pożądania dla człowieka lub grupy.
DUBIN określał system społeczny oparty o podział strukturalny ze względu na pozycje zawodowe. Wg niego system opiera się na :
· ...
shivana