Historia Powszechna XVI-XVII wiek
XIV/XV kryzys gospodarki i feudalizmu. Wojny, epidemie, nieurodzaje.
Ludność XVI - 85-90 mln. – stały wzrost. Przeciętna życia XVI i XVII 25 lat, umieralność noworodków 50%. Straty w wojnach XVII – 1ml. Rozwój transportu i handlu przyczynia się do wzrostu ludności.
Wzrost techniki produkcji gł. tkanin (z kołowrotka postęp – warsztat tkacki), obróbka metali. Koło wodne, pompy, miechy, dźwigi.
Druk Biblia Gutenberga 200 egz 1455. Drzeworyt, Maso Finiguerra ok. 1460 – uzupełnieniem druku. Zegary – kolebka techniki prec.
Postęp w technice wojennej, ciężka artyleria – zmiany w technice wojennej i zmierzch średniowiecznego rycerstwa.
XVII w – rozwój rolnictwa, ochłodzenie klimatu i wzrost cen. Podział na 2 strefy rolnicze:
- Na wschód od Łaby rozwój folwarku pańszczyźnianego – produkcja na zbyt (zwiększenie poddaństwa chłopów – wtórne poddaństwo), zapewnienie bezpłatnej siły roboczej.
- Na zachód od Łaby gospodarka rolna oparta na większych i średnich gospodarstwach dzierżawionych przez chłopów.
Oba typy gospodarstw nastawione na dochodowość. Wypierany system cechowy.
Nakład: forma organizacji procesu produkcji, w której pracownicy wykonują produkty (lub ich części) u siebie w domu, przy użyciu materiałów i narzędzi dostarczonych przez firmę organizującą tego typu produkcję. System nakładczy zwalczany przez miasta rozwijał się na wsi i był początkiem procesu kapitalistycznego. Pracownik najemny.
Manufaktura – zakłady produkcyjne oparte na podziale pracy. Lepsza organizacja niż warsztaty rzemieślnicze.
Akumulacja pierwotna – sprzedaż siły roboczej – powstaje rynek pracy najemnej. Praca jako towar na sprzedaż. Oddzielenie wytwórcy od środków wytwarzania - Marks.
W XVI/XVII w rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej – powstawały towarzystwa handlowe, kampanie, obok średniowiecznych gildii kupieckich. Celem monopolizacja. Rozwijają się banki, powstają giełdy wekslowe, towarowe.
Domy bankierskie zajmowały się wszystkim, produkcją, kredytem, handlem. – Fuggerowie augsburscy (w Polsce Fukier).
Sprowadzenie wielkich ilości złota przez kolonizatorów wpływa na wzrost cen. Także wzrost liczby ludności i odpływ do miast.
Bogacą się mieszczanie i chłopi. Spadają dochody szlachty przez co staje się aktywniejsza. Zubożała w XV w przechodzi do ofensywy. Ekspansja kolonialna, rozwój folwarku pańszczyźnianego.
Katastrofy i zmiany klim doprowadzały do klęsk głodu, także nadmierny przyrost nat, zniszczenia woj. Z głodem w parze epidemie. Ludożerstwo. Gruźlica i choroby weneryczne. Powszechne zjawisko strachu i lęku. Przed morzem, gwiazdami, zarazom, gwałtem.
2 szlaki europejskie:
- północny M. Północne i M. Bałtyckie – łączące Anglię, Flandrię, Brabancję (kraina w Belgii, Hol i Lotaryngii) z Pol i Rusią.
- Płd czyli śródziemnomorski (gł. prod. Luksusowe, przyprawy), odpływ szlachetnych kruszców na wsch – deficyt europejski.
Handel południowy przeżywał kryzys – przyczyny: zwiększa się liczba pośredników, osadzenie Turków w Azji Mn. Turcy w przeciwieństwie do Arabów tępili handel śródz. W tym celu istniała potrzeba znalezienia innych dróg, gł. do Indii. Historycy inni uważają, że czynnikiem odkryć była szlachta gł. portugalska (nie kapitał kupiecki) – kryzys gospodarki feudalnej pchnął ich w kierunku poszukiwań celem rekompensaty. Badania dowodzą, że Turcy nie utrudniali handlu lewantyńskiego, wręcz przeciwnie.
Kulistość ziemi od czasów Ptolemeusza (100-168 system geocentryczny) zapomniana – mapy prymitywne, baśniowe podejście. Wiedza wraca od Arabów, stali dużo wyżej.
Ludy Ameryki:
1. Aztekowie - (Meksyk) - Podbój Cortes 1519-1521. Montezuma II 1502-1520.
Główne miasto Tenochitlan liczba różna od 50-600 tyś mieszkańców. Kontynuacja kultury Tolteków. Organizacja typowo militarna - podboje. Używali pismo hieroglificznym (pismo znakowe i obrazkowe) i fonetyczne (głoskowe, zgodny z wymową). Służba wojskowa od 15 roku życia. Liczenie 20. Kalendarz dokładniejszy niż w E, 365 dni. Ofiary z ludzi, serca darowano bogom. Kanibalizm. Wiara w życie pozagrobowe; w piekło i raj. Sąsiadami na płd-wsch Majowie.
2. Majowie – (Gwatemala, Salwador, Honduras) – w chwili odkrycia cywilizacja w okresie schyłkowym,
Miasta po ok. 200 tyś, ok. 15 mln mieszkańców (dziś tylko 2 mln). Znali zero, system liczbowy ujęty w 20. Astronomia i kalendarz dokładniejszy niż u Azteków. Najwyższa kultura artystyczna: malarstwo, architektura, snycerstwo (rzeźba w drewnie). W miastach brak ulic, nie były stałe. Pismo hieroglificzne. Podstawą organizacji w miastach był klan. Dziedziczny naczelnik. Szczyt świetności w IV-IX w. W XV wojny domowe, epidemia ospy. Porównuje się ich miasta-państwa do Greków. 1517 podbici przez Hiszpanów.
3. Inkowie – (Peru, Chile) – Podbój Francisco Pizarro i Diego Almagro 1531-1533 z 200 żołnierzami – Atahuallpa.
Najwyżej cywilizowane państwo A.Płd. stolica Cuzco, ok. 9 mln. Organizacja klanowo-plemienna, ale wyodrębnia się ustrój klasowy. Wspólna własność. Nie dorównywali Az i Maj w poziomie nauki, ale przewyższali w dziedzinie archit, budowie dróg 1500 i 2000 km nie znała E. Sygnalizacja optyczna za pomocą ognia i dymu. Stąd rozprzestrzeniają się ziemniaki. Hodowali lamy jako zwierzęta juczne. Pismo sznurowe. Na wysokim poziomie medycyna, gł. chirurgia. Wojna domowa przyczyna rozpadu imperium.
Odkrycia geograficzne:
Bartolomeo Diaz – 1487 – Przylądek Dobrej Nadziei – Portugalczyk, królem Jan II.
Kolumb – Geueńczyk, Król Port Jan II odrzuca ofertę. Zwraca się do Izabeli, króla ang. Henryka VII i fr. Karola VIII, ale bezskutecznie. Ponownie udaje się do Hiszpanii, skapitulowała 1492 Grenada, a Izabela i Ferdynand mogli poświęcić się innym sprawom. Pierwsza wyspa San Salvador 12 X 1492. Odbył 4 podróże. Do końca nie zdawał sobie sprawy, że odkrył nowy ląd.
Vasco da Gama - 1498 – dociera do Indii.
Amerigo Vespucci – 1500-1505 – zbadał wybrzeża A. Płd. – od jego imienia nowy ląd nazywano Ameryką.
Ferdynand Magellan – 1519-1522 opłynął dookoła świat, ginie podczas wyprawy.
Odkrycia zapoczątkowały okres drapieżnej ekspansji kolonialnej. Handel z morskiego przekształcił się w oceaniczny. Potęga miast włoskich i hanzeatyckie upadały na rzecz miast Portugalii i Hiszpanii: Kadyks, Lizbona, Sewilla, Antwerpia.
Chiny obok Indii były najbardziej zaludniony obszar świata. Chiny w 1710 – 116 mln. W poł XIV w rodzima dynastia Ming obaliła mongolską Juan. W 2 poł panowania Ming 4 wydarzenia, jej świetność w XVI/XVII i upadek w poł XVII:
- wojna z Mongołami
- wojny z Japonią
- kontakty z Europejczykami
- w dziejach wew. degeneracja władzy i powstanie chłopskie zakończone katastrofą w 1644.
a) 1543 – potomek Czyngis-chana Dajan przywraca jedność Mongolii. Syn Altan dociera do bram Pekinu, pustoszy prowincje.
b) Na wybrzeżu wojna z piratami chińsko 70%-japońskimi 30% o handel zamorski. Gen. Jap. Hidejosi 1590 najazd na Koreę. 200 tyś armia. Krwawa wojna. 1593 bitwa pod Phenianem – klęska japońców.
c) Zapędy kolonialne Portugalczyków, zajmują Makao, zaraz za nimi Hiszpanie, Holendrzy, Anglicy. E traktowali Chiny jako teren kolejnych kolonii, gwałty, grabieże.
d) Despotyzm cesarski, faktyczna władza w rękach klik dworskich, eunuchów (ok. 100 tyś. - trzęśli krajem – opanowali główne urzędy dworskie), wieś doprowadzona do ruiny, chłopom zaglądała śmierć głodowa, 1625 powstanie, po krótkim panowaniu jej przywódcy Li-tzu-czenga, wkracza dyn mandżurska, która panowała do 1912 roku. Rządy to ucisk – wprowadzili obowiązek noszenia warkoczy jako znak poddaństwa.
Chiny pokonały pod Amurem Rosję, pierwszy traktat z państwem E. 1692 – wprowadzono tolerancję dla chrześcijan.
Głównie wolni chłopi od XV w podatki w naturze zastępowane w pieniądzu. Później likwidacja drobnej własności ziemskiej. Wysoki poziom rzemiosła – rozwój gospodarki towar-pien. Słynna porcelana, tkaniny jedwabna i bawełniana oraz papier. Budownictwo okrętowe przewyższało E.
3 hermetyczne grupy: szlachta-rycerstwo, mieszczaństwo: rzemieślnicy i kupcy oraz chłopi. Na czele stał dyktator wojskowy – szogun, od XVI znaczenie zmniejsza się. Władza cesarza bez większego znaczenia, w kraju rządziła wojskowa administracja feudalna. Zjednoczenia kraju dokonał Hidejosi – zwykły żołnierz z warstwy chłopskiej ok. 1587. Niepowodzeniem zakończyła się wojna z Chinami o Koreę. Ujednolicił system miar, rządził przy pomocy ministrów. Po jego śm. Tokugawa walczy z potomkami Hidejosiego, wygrywa 1600, rządy rodu Tokugawa do 1868, przeniósł stolicę z Osaki do Edo (Tokio).
Od 1543 pierwsze kontakty z E. - Portugalczycy. Kontakty były korzystne, mogli urozmaicić swoje jednostajne menu. Zmiany w modzie. Przychylni dla chrz 1630 ochrzczono ok. 2 mln. 3 Tokugawa prześladowania masowe, niemal wytępione. Edykt zakazujący wyjazdów zagranicznych i kontaktów handlowych. Wykorzystali to Holendrzy. Zerwane kontakty z Anglikami, Por. i Hisz.
Partnerami w handlu zostali Chińczycy i Holendrzy. – polityka izolacji od 1631 – trwał do poł XIX w.
XIV-XV – rozkwit. XVI – wojny prywatne – rozbicie feudalne. XVII – izolacja.
Indie - Dorównywały liczebnie Chinom koń XVII w ok. 100-125 mln. Wiele ras, 2 religie hinduizm i muzułmanizm.
Kolebka buddyzmu, ale w Indiach upadł. Od najazdu Timura (Tamerlmana) 1398 Indie rozbite polit. na wiele państewek.
Baber – potomek Dżyngis-chana i Timura (autor pamiętników) opanował Kabul (Afganistan), wezwany na pomoc do jednego z państewek wykorzystał i z niewielką dobrze uzbrojoną armią podbił i zjednoczył Indie 1527. Tzw. Państwo Wielkiego Mogoła, tj. turecko-muzułmańskie. Jego wnuk Abkar reformy:
- zniósł dyskryminację Hindusów, dopuścił ich do urzędów,
- zwalczał niewolnictwo
- zwalczał praktyki hinduskie: przedwczesne małżeństwa, samobójstwa wdów na stosach
Po jego śm stopniowy upadek Dyn W Mogoła. Walki wew., prześl rel. Upadek imperium, likwidacja przez Anglików w 1858.
Sytuacja chłopów i rzemieślników pogarsza się w XVII (tak samo jak w E). Przestrzegana ściśle kastowość.
Penetrowane Indie przez Europ. Portugalczycy założyli kolonialne państwo z wicekrólem, opanowali miasta Goa, Malakkę i Moluki.
Później Holendrzy, opanowali Cejlon 1650, Malakkę.
1639 pojawiają się Anglicy i Francuzi. Kompania Wschodnioindyjska usadowiła się w Madrasie, a w 1661 Portugalczycy scedowali Bombaj, założyli Kalkutę 1690. W XVIII Anglicy zdobyli zdecydowaną przewagę a od poł XIX kraj całkowicie opanowali.
Wieki XVI i XVII to okres kontaktów handlowych, religijnych i politycznych. Unifikacja i podboje.
Do XV nie istniały żadne kontakty ze śrd. i płn. Afryką , choć leżała stosunkowo blisko E. Znajomość Afryki ograniczona do muz Egiptu i Maghrebu. Zróżnicowany poziom cywilizacyjny. Najbardziej rozwinięty Sudan Płn. Teren silnej ekspansji kol.
Dokonał tego element awanturniczy, uboga zrujnowana szlachta, mieszczanie, chłopi. Przewaga techniczna, wykorzystywanie plemion w grach polit. Amerindów dotykały nowe choroby, alkohol.
Podbój Mwksyku - śmiała wyprawa Cortesa 1519-1521 z 800 ludźmi. Uzbrojenie i konie przerażały Indian. Po wylądowaniu Cortes (był odważny i śmiały aż do szaleństwa) – kazał spalić okręty. Zyskuje poparcie wrogów Azteków.
Tenochtitlanu – stolica. Montezuma ogarnięty zabobonnym strachem nie zdobył się na kontrakcję. Przepowiednia. Wyparci ze stolicy, ale przy nowych posiłkach Indian wyparł drugich Indian. Opór Azteków trwał prawie do XX w.
Podbój Peru przez Francisco Pizarro i Diego Almagro 1531-1533 z 200 żołnierzami. Wykorzystał bratobójczą wojnę. Zajęli podstępnie Cuzco, Atahualpa zamordowany mimo okupu.
Cała Ameryka Śrd. i Płd. w rękach Hiszpanów bez Brazylii.
Podział na 2 wicekrólestwa:
- Nowa Hiszpania 1527
- Peru 1544
Wicekrólestwa dzieliły się na prowincje. Zachowano władzę wodzów jako lenników tam gdzie nie było osadnictwa E.
Nadania immunitetów feudalnych, latyfundiów zasłużonym żołnierzom. Przejmował z poszczególnymi plemionami i był odpowiedzialny za chrystianizację. Encomendia - przymusowa praca – wyzysk.
System eksploatacji encomendio zniesiony przez Hiszpanię w 1718-1722. Encomendia zastąpiona przez haciendę – de iure (wg prawa) – praca oparta na najemnych robotnikach.
Szybko powstały arcybiskupstwa. 2 uniwersytety w Limie 1551 i Meksyku 1553.
Do XIX w rewolucja techniczna w transporcie ok. 0,5 mln E. Odległość sprzyjała usamodzielnieniu.
Większość kolonistów to mężczyźni. Metysi. Równoczesny napływ murzynów, Chińczyków, Malajczyków, Japończyków – mozaika ras. Rodzima ludność stawała się pasywna.
1571 powstanie Tupac Amaru – próba przywrócenia władzy Inków.
1608 w Paragwaju powstało państwo Jezuickie – lepsze stosunki gosp. i społ.
Dotarli pierwsi Hiszpanie 1499, ale objęli ją Portugalczycy 1500 Pedro Cabral. Nazwa Wyspa Prawdziwego Krzyża zastąpiona przez nazwę cennego drzewa brazil. Walki o Brazylię z Hiszpanami, Holendrami, Franc. Brak złota, inny rozwój – cukier. Indianie padali, zastępowano ich czarnymi niewolnikami. Zbiegostwo – utworzyli nawet własne państwo Palmares zniszczone w 1697.
Ameryka Płn.
Imperia kolonialne hiszpańskie i portugalskie były w rozkwicie, gdy zaczęła się kolonizacja A. Płn. gł przez Anglików (płd wsch.) i Fr (rz. Św. Wawrzyńca w Kanadzie). Próby Holendrzy (osiedlali się nad rz. Hudson), Szwedzi i Duńczycy. Inny charakter kolonizacji. Brak wysokich cywilizacji i bogactw. Tutaj nie gorączka złota, ale ziemi. H i Portugalczycy zagospodarowywali ziemię zmuszając do pracy Indian. Na Północy chcieli ziemi, ale bez Indian, gł. Anglicy ponieważ mieli wiele wykwalifikowanych rąk, ale brak ziemi. Początkowo kontakty przyjazne, mało zaludnione tereny, Irokezi przychylni. XVIII/XIX spychanie Indian na Zachód i likwidacja. W płd koloniach brak rąk sprowadzano czarnych niewolników. Pierwsi koloniści ang. przybyli w 1584 zakładając Wirginię. 1620 Purytanie uciekając przed prześladowaniami na statku Mayflower założyli New Plymouth. Upadek kolonii holenderskich. Holandia przegrała z Anglią i musiała jej odstąpić kolonie 1667 z Nowym Amsterdamem, który przemianowali na New York. Wielu zepchniętych do dżungli, eksterminacja.
Humanizm i Renesans.
Humanizm to prąd umysłowy, który zaczął rozwijać się we Włoszech od koń XIII w., a którego rozwój przypada na XV w. Humanizm to odradzanie znajomości i studiów nad językami i kulturą starożytną, gł. rzym i gr. i mniej judaistyczną. Celem wszechstronne poznanie i zrozumienie człowieka.Jego hasłem był aforyzm: Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce (Terencjusz). Do rozpowszechniania idei przyczyniły się nie uniwersytety, ale drukarze. Humanizm stał się podstawą epoki odrodzenia (renesansu). Prąd intelektualny o charakterze elitarnym – ograniczony zasięg. Upadek Bizancjum – uczeni przybywali do Włoszech. Największym twórcą był Erazm z Rotterdamu.
Odrodzenie - XIV-XVI, między średn a barokiem - ważna epoka literacka i kulturalna w Europie. W Polsce rozkwit XVI. Przeciwieństwo średniowiecza. Kalimach, A.Fr. Modrzewski. Duży wpływ reformacji i kontrreformacji.
Renesans – styl w sztuce pocz XV Florencja, fascynacja antykiem, odrodzenie nauki, humanizm, zeświecczenie życia społecznego, rola artysty. L.B. Alberti, P.Della Francesca, Leonardo da Vinci A. Palladio, Bazylika św Piotra. Michał Anioł.
Przedstawiciele humanizmu:
Erazm z Rotterdamu (1467-1536), holenderski filolog i filozof, jeden z czołowych humanistów odrodzenia. Domagał się reformy obyczajów i religii. Zwalczał scholastykę. Jeden z pierwszych krytycznych badaczy Nowego Testamentu. Uważał, iż każdy religijny autorytet i każdy dogmat należy poddać rozwadze rozumu. Przyczynił się jako filolog do rozwoju studiów hellenistycznych.
Leon Batista Alberti 1404-1472 – pozycja w społeczeństwie, w którym żyje.
Leonardo da Vinci 1452-1519 – przyszłość człowieka w postępie technicznym i twórczości artystycznej.
Niccolo Machiavelli – 1469-1527 – pisarz polityczny – popierał stosowanie przemocy, obłudy i postępu do osiągania sukcesu w polityce. Komedia „Mandragora”, powieść „Książę” - „cel uświęca środki”.
Thomas Moore – 1478-1535 – Anglik, powieści: „Utopia” (wyspa, demokratyczne rządy, wszyscy pracują – socjalizm utopijny – prekursor socjalizmu), „Historia króla Ryszarda III”.
Humanizm a Kościół
Kościół w konfrontacji z humanizmem.
Kościół krytykowany przez humanistów, ale z drugiej strony broniony. Nie byli ateistami i nie poparli reformacji. Przeciwstawiali się Kościołowi katolickiemu nie raz ostro, ale z nim nie zerwali. Kościół – monopol na wiedze i poglądy, nie uznawał tolerancji, krytycyzmu, człowiek zatracony na rzecz zbiorowości, głosił negację życia doczesnego, celem żywot wieczny.
Humanizm włoski – krytycyzm, tolerancja, sceptycyzm, afirmacja życia - doczesnego.
Humaniści odczuwali szczególną niechęć do reformacji Kalwina. U Kalwina człowiek był istotą upadłą, żyjącą w grzechu i napiętnowaną grzechem pierworodnym. U humanistów człowiek jest z natury dobry.
...
MortycjaM