dziadkowe zabawki.pdf

TERESA LEWIŃSKA

Warszawa

DZIADKOWE ZABAWKI

Dzieci na wsi nie były tak często

obdarowywane, jak dzieci miejskie. Ist

niały jednak okazje, z racji których

otrzymywały kolorowe zabawki Taką

okazją był odpust czy jarmark, odby

wający się w pobliskiej miejscowości.

Taka okazję stawały się święta Boże

go Narodzenia, a w niektórych okoli

cach dzień świętego Mikołaja. Na tę

okoliczność rodzice przygotowywali

niespodziankę, kupując zawczasu na

targu lub zamawiając u miejscowego

wytwórcy wymarzoną bryczkę, kołyskę

lub konika. Były to jednak okazje spo

radyczne, a wręczanie prezentów dzie

ciom nie stanowiło zjawiska powszech

nego.

Niechętna postawa rodziców wobec

kupowania zabawek dzieciom wynika

ła z jednej strony z trudnej sytuacji

materialnej, w jakiej znajdowała się

większość rodzin na wsi, a z drugiej

zaś z przeświadczenia, że ...dziecko,

jak podrośnie, powinno pomagać w

gospodarstwie, a zabawa to tylko strata

czasu... Syn ubogiego rolnika tak

wspomina czasy wczesnego dzieciń

stwa: Gdy dorosłem do lat pięciu, zali

czono mnie już jako pomocnika - czy

to w domu, bądź poza domem. Dano

mi dowództwo nad krowami, których

posiadaliśmy dwie i cielę, i hajda na

pastwisko^

obecnie - najczęściej w sklepach. Daw

niej rodzice starali się wybierać zabawki

mocne, którymi dziecko mogło się ba

wić długo i szybko nie zepsuło. Niejed

nokrotnie tymi samymi bawiło się jesz

cze młodsze rodzeństwo. Jan Para

dzisz twierdzi, że ...współcześni rodzi

ce niejednokrotnie ulegają prośbom

dziecka i kupują zabawki takie, które

podobają się dziecku, lub takie, jakie

posiada dziecko sąsiada... Przed II

wojna światową uważano, że zabawki

są dziecku niepotrzebne. Powinno ono

od najwcześniejszych lat pomagać w

gospodarstwie. Obecnie pogląd ten

Jeden z mieszkańców Myślenic,

Józef Paradzisz, z zawodu szewc, ma

raczej negatywne zdanie na temat ku

powania zabawek. Twierdzi, że przez

II wojna światową: ...kupowało się ich

bardzo mało, bo nie było pieniędzy -

przeważnie na targu lub jarmarku,

> J. Chałasiński Młode pokolenie chłopów. T, I.

Muzykant. Zabawki ze zborów Państwowego Mu

zeum Etnograficznego

Warszawa 1984.

K* e k •**" dzieciom, nawet

lekko zgorszona dodaje ...tera to szto-

—...ICH a tu 5ZK0-

da mówić, co widzi, to kupi. Mówi, że

przed U wojna światową i jeszcze wie

le lat po wojnie dzieci miały bardzo

mało zabawek. Była bieda. Nieraz ro

dzice kupili "żegotkę" (terkotkę wiełka-

nocną). Woleli bułkę kupić niż zabaw

kę. Na pytanie, czym się wówczas dzie

ci bawiły, odpowiada: ...po po/u s/ę wy

ganiały, jak były małe, a jak starsze, to

musiały w polu pomagać i zbierały sia

no, układały w kopy, czasem rodzice

kupili jaki gwizdek z cukru na jarmar

ku, czasem jakieś zabawki, to dzieci

dały spokój, jak była robota.

Jednak dzieci na wsi, tak jak wszyst

kie dzieci na świecie, pragnęły być

szczęśliwe, chciały mieć zabawki i ba

wić się nimi. Tym, który to dostrzegał,

był często dziadek, on w rodzinie miał

najwięcej czasu. To on podczas długich

wieczorów strugał dla swych wnuków

przeróżne cuda, snując przy tym nie-

Lalka drewniana

uległ zmianie. Jednak Paradzisz nie

potrafi powiedzieć, dlaczego zabawki

potrzebne są dzieciom. Kiedy jego były

małe, nigdy im zabawek nie kupował,

mówi: ...co z tego przyjdzie, dzieciak

jak zaczął chodzić, to już do pracy

musiał iść... Jedyne zabawki, jakie

wykonał własnoręcznie dla dzieci, to

kołatka wielkanocna ...żeby mu kłapa

ło, bo insze miały, to dzieciak nudził,

tatko zróbcie... Zrobił też "tarapatę"

(terkotkę) taczkową z trybami, bo ...na

Wielkanoc na Anioł Pański nie dzwoni

li, tylko tarasili właśnie tą tarapatą...

nieraz zebrało się piętnastu lub szes

nastu chłopców, wszyscy z tarapata

mi, jeździli dookoła kościoła, a następ

nie dookoła rynku. Kiedy synowie mieli

dziesięć, dwanaście lat, uszył im piłkę

ze skóry, nadmuchując ją gumowym

wężem.

Podobnie myśli na temat dawania

zabawek dzieciom miała Anna Leonard

ze wsi Poręba w woj. małopolskim. Jej

Wlatrak z blachy

zdaniem obecnie rodzice kupują wte-

Rowerek drewniany

stwowego Muzeum Etnograficznego w

Warszawie przyciągają wzrok zabawki

wykonane przez Franciszka Wacka ze

wsi Przysietnica w woj. podkarpackim.

Dziadek siedmiorga wnucząt od małe

go miał smykałkę do wyrobu drewnia

nych przedmiotów. Jako dorosły wyko

nywał dla siebie chętnie różne narzę

dzia. Kiedy doczekał się wnuków, z

radością zaczął robić dla nich zabaw

ki. Nie były zwyczajne, "mówiły" o jego

wiedzy i fantazji, a także o różnych

osobistych przeżyciach. Odznaczały

się prostotą formy i bardzo prymityw

nym wykonaniem. Robił je przeważnie

z drewna brzozowego, obrabiając ręcz

nie w sposób bardzo prosty. Ozdabiał,

pozostawiając nienaruszone fragmen

ty kory. Przedstawiały często ludzi,

charakteryzowały się masywną bryłą,

uzyskaną prostymi cięciami dokonany

mi w jednym kawałku drewna. Ubiór

figurek stanowiła kora brzozowa, a nie

które części (np. kapelusz) zrobione

były z gumy oponowej. Podobnie wy

konane były figurki zwierząt; prymityw

ne, syntetyczne, bez zaznaczania de

tali, ze śladami pewnej stylizacji, a

uchwycone w ruchu, dzięki czemu po

siadały dużą siłę wyrazu. Wszystkie te

przymioty decydują, że zabawki Wac

ka posiadają niepowtarzalny urok. Nie

które z nich stanowią ilustrację jego

opowiadań o minionych wojnach, jak

np. armata napoleońska czy samochód

kryty plandeką, zwany przez wykonaw

cę "truposznicą", służący jako transport

do przewożenia trupów, w wykonaniu

dziadka będący ilustracją do jego opo

wiadań o obozach niemieckich.

jednokrotnie ciekawe opowieści. I tak

powstawały wiatraki, tarcze, młyny oraz

śmieszne figurki ludzi i zwierząt. Nie

jeden z tych dziadków przeszedł do

historii polskiego zabawkarstwa ludo

wego, a przedmioty, które wykonał, sta

nowiąc unikatowe eksponaty, wzboga

ciły muzealne kolekcje. Wyroby dziad

ków są bardzo interesujące z uwagi na

indywidualne cechy, jakie posiadają.

Często świadczą o dużej pomysłowo

ści i niezwykłym zmyśle technicznym i

konstrukcyjnym wykonawców. Mówią

też o ich zdolnościach plastycznych i

manualnych. Niektóre z nich bywają

odbiciem zwyczajów, obrzędów i le

gend, stanowiąc w pewnym sensie hi

storyczny dokument epoki.

W kolekcji zabawek ludowych Pań-

Rowerek drewniany

Dziadek zrobił też dla swych wnu

ków rower drewniany na trzech kołach.

Przednie - większe, ogumione, a dwa

tylne - mniejsze i wycięte z "okrągla

ka". Wykonany był w sposób prymityw

ny, ale funkcjonalny. Dzieci zjeżdżały

na nim z górki.

Wykonywał też zabawki zwane "mo

torkami". Były to niewielkie rowerki

zmontowane z trybików uzyskanych ze

starych zegarków.

Dziadkowie wykonywali zabawki dla

swych wnucząt często nie z koniecz

ności, ale z potrzeby serca. Często

również z chęci przywołania własnych

wspomnień i przeżyć z dzieciństwa.

Takim przykładem jest Henryk Dąbrow

ski ze wsi Rozogi w woj. mazowieckim

- dziś emerytowany nauczyciel, syn

organisty. Opowiada, że ojciec nie miał

czasu zajmować się dziećmi. Opieko

wała się nimi tylko matka. Zapamiętał,

jak kiedyś zrobiła mu dwie zabawki:

drewnianego bąka puszczanego na

podłogę i pajaca umieszczonego na

nitce rozpiętej w elastycznej ramce.

Takie same zabawki on zrobił obecnie

swojemu wnukowi. Wspominając wła

sne dzieciństwo, mówi, że dzieci nie

miały zabawek, robiły je sobie same,

np. przewrócony do góry nogami sto

łek służył świetnie za pojazd. Pamięta,

jak brat, mając dziesięć lat, zmontował

prymitywny wózek z dwóch kijków i

kółek urżniętych z okrąglaka. Tego

wózka zazdrościły mu wszystkie dzie

ci ze wsi. Podobnie było z "motocy

klem" wykonanym ze starej kołyski i

kawałka deski przez kolegę z tej sa

mej wsi.

Kochał też swoje wnuki Wincenty

Jaskier ze wsi Paszczyna w woj. pod

karpackim i cieszył się, że może zro

bić im przyjemność, rzeźbiąc dla nich

zabawki. Będąc małym chłopcem, lu

bił na pastwisku strugać różne drobia

zgi, kiedy podrósł, nigdy nie miał cza

su na kontynuowanie tego zajęcia.

Dopiero kiedy się postarzał i nie miał

już siły pomagać w gospodarstwie,

zajął się ponownie pasieniem krów i

wycinaniem wózków, wiatraczków,

ptaszków i kolebek dla lalek. Począt

kowo robił to dla zabicia czasu i dla

zabawy. Brał grubą deskę, przeważnie

osikową, topolową lub lipową - bo

drewno to dobre do obróbki, grubym

ciesielskim ołówkiem rysował z profilu

Samochód kryty plandeką

ptaka, zwierzę i wycinał. Przy wykony

waniu większych figurek drewno obra

biał na wstępie dłutkiem, a dopiero póź

niej rzezał kozikiem. Wszystkie wyko

nane zabawki rozdawał dzieciom. Kie

dy podrosły jego wnuki, robił zabawki

wyłącznie dla nich. Strugał przeróżne

zwierzęta. Dzieci bawiły się nimi, rzu

cały, jeździły na nich. Więc kalekie zwie

rzęta łatał, sztukował, żeby wciąż były

całe.

Jan Wojtowicz ze wsi Mochowo w

woj. mazowieckim, będąc chłopcem,

wykonywał drobne zabawki: gwizdki,

ptaszki, kiedyś nawet zrobił dla siebie

drewniany rower. Robił też zabawki dla

własnych dzieci: ptaki klaskające skrzy

dłami, konie na biegunach, kółka.

Obecnie wykonał dla dwuletniej wnucz

ki bujanego konika z fotelikiem.

Ojcowie, jakkolwiek rzadziej, ale też

od czasu do czasu robili zabawki dfa

swoich dzieci. Takim wyjątkowym oj

cem był Jędrzej Wawro - beskidzki

świątka rz, który wykonywał zabawki dla

swojego synka, Jasia, tworząc z nich

całe scenki wzięte wprost z żyda wsi.

Np. wyrzeźbił figurkę kobiety karmią

cej kury i nazwał ją "Mama daje kurom

jeść", inne to: "Mama pasie kozę",

"Koza bodzie tatę", Tata rąbie drwa".

Zrobił tez dziada grającego na harmo

nii, dziadówkę z koszykiem do nosze

nia wiktuałów oraz towarzyszącego im

psa. Może właśnie te zabawki struga

ne przez ojca rozbudziły wyobraźnię

Jasia i stały się natchnieniem do jego

przyszłej pracy, bo kiedy dorósł, został

znanym ludowym rzeźbiarzem.

Bardzo popularnym tematem wśród

fych indywidualnych zabawek są wszel

kiego rodzaju konie, przeważnie wyko

nane z drewna. Patrząc na nie, podzi

wiamy nieskończoną pomysłowość i in

wencję ludzką, przejawiającą się w

umiejętnym wykorzystaniu surowca -

drewna. Jedne wykonane są naturali-

stycznie, inne z dużą fantazją i swobo

dą interpretacji tematu. Często wyko

rzystywano naturalne, samorodne for

my drewna.

Dość liczną grupę wśród dziadko

wych zabawek stanowią figurki ludzkie,

przedstawiające zawody rolnicze: rol

nik z kosą z grabiami, z cepem. Męż

czyzna łowiący ryby, kowal wykuwają

cy podkowę, muzykant. Popularnym

też i lubianym tematem wśród zaba

wek indywidualnych są różnego rodza

ju tracze.

Popularne są też wiatrowskazy peł

niące także funkcję zabawki. Umiesz

czane na parkanach wskazywały kie

runek wiatru.

Inne zabawki robione dla dzieci w

rodzinie to: miniaturowe mebelki, zwie

rzęta domowe, drewniane i szmacia

ne lalki.

Zabawki wykonywało też starsze

Wóz zaprzężony w woły

rodzeństwo, bardzo często jednak były

dziełem samych dzieci. Powstawały

przeważnie podczas długich godzin

spędzanych na pastwiskach przy wy

pasie bydła. Były to drobne przedmio

ty drewniane: figurki zwierząt, łódecz

ki, proce, ale najczęściej przeróżne in

strumenty muzyczne. Jeden z miesz

kańców wsi, wspominając wczesne

dzieciństwo, mówi, że na pastwisku

...najlepszym (...) zajęciem było robie

nie fujarek i skrzypiec. Nieraz biorąc

deszczułki, naciągałem na nie druty i

wyrywając po kilkanaście lub kilkadzie

siąt włosi z krowiego ogona grałem, aż

hej. Drugim moim zajęciem było robie

nie łódek i puszczanie na wartki potok

górski. Gdy tylko przypędziłem krowy

z pastwiska, to jazda do potoka. 2)

Do tradycyjnych zabawek wytwa

rzanych przez dzieci na pastwisku na

leżały tak zwane frygi. Był to instrument

składający się z cienkiej deszczułki,

przywiązanej sznurkiem do pręta trzy

manego przez grającego w ręku i okrę

canego nad głową. W trakcie wirowa

nia deszczułka obracała się również

dookoła swojej osi. W wyniku tego po

dwójnego ruchu powstawał świszczą

cy, zawodzący dźwięk. Im mniejsza

deszczułka i szybsze wirowanie, tym

wyższy ton wydawał instrument. Jego

głos przypominał odgłosy wiatru we

wszystkich odcieniach - od lekkiego

podmuchu do huraganowej wichury.

Frygę można porównać do czuryngi,

instrumentu o identycznej budowie,

) J. Chałasiński, op. cit.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: